K arim a q osim ova

 
va 
fonologiya,
 
leksikologiya
 
va 
frazeologiya,  s o ‘z  yasalishi
 
va 
etimologiya,  gram­
matika  —  morfologiya
 
va 
sintaksis,  stilistika,
 
shuningdek, 
orfoepiya,
 
grafika,  orfografiya
 
kabi  fanlar  ona  tili  m etodikasining  m uhim   asosi 
hisoblanadi.
Fonetika  va  fonologiya  grafika  bilan  bog'liq  holda  savod  o'rgatish 
m etodikasini  ishlashda,  elem entar o'qish  ko'nikm asini shakllantirishda 
asos  bo'lib  xizm at  qiladi.  Fonetika  va  grafikaning  fonetik  tam oyil 
asosida  yoziladigan  imlo  qoidalarini  o'zlashtirishda  ham   aham iyati 
katta.  H usnixat  m etodikasi  grafika  nazariyasiga  tayanadi.
Leksikologiyani  bilish  m aktabda  lug'at  ishi  (m a'nodosh  va  zid 
m a’noli  so'zlarga  oid  xilma-xil  m ashqlar  o'tkazish,  ko'p  m a’noli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

s o ‘zlar,  ularning  m a’no  bo ‘yoqlari  ustida  ishlash)  ni  t o ‘g ‘ri  tashkil 
etish  uchun ju d a   m uhim dir.
So'zning  tarkibi  va  so 'z  yasalishini  o'rgan ish da  m etodikaga  so 'z 
yasalishi,  etim ologiya,  gram m atika  asos vazifasini  bajaradi.
Morfologiya  va  sintaksis  m avhum   til  hodisalarini  shakllantirishni, 
til  qurilishi  haqida  tush unch a  hosil  qilishni  to 'g 'ri  tashkil  etishga, 
gram m atik  tushunchalardan  to 'g 'ri  yozuv  m asalalarini  hal  qilish  u c­
h u n  foydalanishga  imkon  beradi.  G ram m atikadan  bilimi  bo'lm agan 
o'quvchilarda im lo va punktuatsiyadan k o 'n ik m a va m alakalam i shakl­
lantirish  m um kin  emas.  G ram m atika  o'qu v ch ilar  nutqini  o'stirishda 
m uhim   o 'rin   tutad i,  chunki  gram m atika  so 'z   shakllarini  to 'g 'ri  tuzish, 
so 'z   birikmasi  tarkibidagi  so'zlarni  o 'zaro   to 'g 'ri  bog'lash  va  gapni 
to 'g 'ri  tuzishga  o'rgatadi.
T o'g 'ri  yozuvga  o'rgatish  m etodikasining  rivojlanishida  o'zbek  tili 
imlosi  nazariyasini  hisobga  olish  talab  etiladi.
O 'qish  m etodikasi  adabiyot  nazariyasiga asoslanadi,  chunki  o 'q u v ­
chilar badiiy asarni am aliy tarzda tahlil qiladilar, ularga adabiyotshunos- 
Iikdan  nazariy  m a ’lum ot  berilm aydi,  am m o  m etodika  adabiy  asarning 
yaratilish  qonuniyatlarini,  ularning  o'quvchilarga  t a ’sirini,  ayniqsa, 
adabiyotshunoslikka  oid  m avzulardan  asarning  g'oyaviy  m azm uni, 
uning  mavzusi  va  sujeti,  kom pozitsiyasi,  jan ri,  tasviriy  vositalarini  h i­
sobga  olishi  zarur.
Ona  tili  o‘qitish  metodikasining  tamoyillari
O 'quvchilarga  ona  tilini  o'rgatish,  ularni  tarbiyalash  va  h a r 
m onlam a  rivojlantirish  vazifasidan  kelib  chiqib,  bilish  nazariyas 
asoslanib,  barcha  yaqin,  o 'zaro   bog'liq  fanlar  tavsiyalariga  asoslanib, 
ona  tili  o 'q itish  m etodikasi  o 'z   tam oyillarini  ishlab  chiqadi.  Bu  ta- 
m oyillar  um um didaktik  tam oyillardan  o'zg ach a  bo'lib,  o'qituvchi 
bilan  o'quvchi  o'rtasidagi  o'q u v   m ehnatining  yo'nalishlarini  belgilab 
beradi.
O na  tili  o 'q itish  tam oyillari  quyidagilar.
1. 
Til materialiga, nutq organlarining o‘sishiga, nutq malakalarining 
to ‘g‘ri  rivojlanishiga  e’tibor berish tamoyili. 
N utq,  til  qonuniyatlariga, 
oz bo'lsa-da,  e ’tib o r berm aslik am aliy nutq faoliyatini  egallashga salbiy 
ta ’sir  ko'rsatadi.  M asalan,  fonetik  ko'nikm alarga  yetarli  e ’tibor  beril- 
m asa,  imloviy  savodxonlikka  p u tu r  yetadi.  Bu  ta ’lim   tam oyili  tildan 
olib  boriladigan  m ashg'ulotlarda  eshituv  va  k o'ruv  ko'rsatm aliligini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta ’m inlashni  va  nutq  organlarini  m ash q   qildirishni  (gapirib  berish, 
ifodali  o ‘qishni,  ichida gapirishni)  talab  etadi.
2.  Til  ma’nolarini 
(leksik,  gram m atik,  m orfem ik,  sintaktik  m a’n o - 
larini) 
tushunish  tamoyili. 
S o ‘zni,  m orfem ani,  so ‘z  birikm asini,  gapni 
tushunish  borliqdagi  m a’lum  voqea-hodisalar  o'rtasidagi  bog‘lanishni 
aniqlash dem akdir. Til m a’nolarini tushunish tam oyiliga am al qilishning 
sharti tilning h am m a tom onlarini,  tilga oid  barcha fanlar (gram m atika, 
leksika,  fonetika,  orfografiya,  uslubiyat)ni  o ‘zaro  bog'langan  holda 
o 'rg anish   hisoblanadi.  M asalan,  m orfologiyani  sintaksisga  tayangan 
holdagina  o'rganish,  o'zlashtirish  m um kin.  Sintaksisni  o'rganishda 
esa  m orfologiyaga  suyaniladi,  orfografiya  fonetika,  gram m atika,  so'z 
yasalishiga  suyanadi  va  hokazo.  S o'zni  m orfem ik  tahlil  qilish  uning 
m a’nosini  tushunishga  yordam   beradi.  T ilning  ham m a  tom onlari  bir- 
biri  bilan  o'zaro   bog'langan  bo'lib,  o'q itish d a  buni  albatta  hisobga 
olish  kerak.
3.  Tilga  sezgirlikni  o'stirish  tamoyili. 
Til  — ju d a   m urakkab  hodisa, 
uning  tuzilishini,  izchil  tizim ini  fahm lab  olm ay  turib,  sal  bo'lsa-da, 
uning qonuniyatlarini,  o'xshashliklarini  o'zlashtirm ay turib,  uni yodda 
saqlab  bo'lm aydi.  Bola  gaplashish,  o 'q ish ,  eshitish  bilan  til  m aterial- 
larini  yig'adi,  uning  qonunlarini  o'zlashtiradi.  N atijada  kishida  tilga 
sezgirlik  (til  hodisalarini  tushunish)  xususiyati  shakllanadi.
4. Nutqning ifodaliligiga baho berish tamoyili. 
Bu tam oyil til hodisa­
larini  tushunm ay  turib  savodli  yozish,  nutq  m adaniyati  vositalarining 
xabar  berish  vazifasini  tushunish  bilan  b ir  qatorda,  uning  ifodaliligini 
(uslubga  oid)  tushunishni,  m azm uninigina  em as,  balki  so 'z  va  nutq 
birliklarining,  tilning  boshqa  badiiy-tasviriy  vositalarining  hissiy 
bo'yoqdorligini  ham   tushunishni  k o 'zd a  tutadi.  Bu  tam oyilga  amal 
qilish  uchun,  birinchi  navbatda,  badiiy  adabiyotlardan,  shuningdek, 
tilning  uslubiy  xususiyatlari  aniq  ifodalangan  boshqa  m atnlardan 
foydalanish  talab  etiladi.  Bu  esa  m atn  m azm uni  va  uning  o'ziga  xos 
,,noziklik“larini  ham   anglab  yetishga  yordam   beradi.
5.  Og'zaki  nutqni  yozma  nutqdan  oldin  o'zlashtirish  tamoyili. 
Bu 
tam oyil  ham   kishi  nutqining  rivojlanishiga  ta ’sir  etadi  va  til  o'qitish 
m etodikasini  tuzishda  xizmat  qiladi.
M etodika  tam oyillari,  didaktika  tam oyillari  kabi,  o'qituv chi  bilan 
o'quvchining  m aqsadga  m uvofiq  faoliyatini  belgilashga,  ularning 
birgalikdagi  ishlarida  qulay  y o'nalishni  tanlashga  yordam   beradi, 
m etodikaning  fan  sifatida  nazariy  asoslash  elem entlaridan  biri  bo'lib 
xizm at  qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Amaliy fanlar u ch u n  am aliyot m u h im  rol o'ynaydi.  O na tili o 'qitish  
m etodikasi  ham   am aliy  fanlar  sirasiga  kiradi.  H ar  qanday  am aliy  xu­
losalar  ishonarli  bo'lishi,  yuqori  ilmiy  darajada,  ya’ni  puxta  va  asosli 
bo'lishi  lozim.  M etodika  tavsiyalarining  ilmiy  darajasi,  nazariy  tas- 
diqlanishi  yuqori  saviyada  bo'lishi  tekshirish  m etodlarining puxtaligiga 
ham   bog'liq.
Tekshirish  m etodlari  2  xil:
1.  Nazariy  tekshirish  m etodlari.  U   quyidagi  hollarda  tatbiq  etiladi:
a)  biror  hodisaning  m etodik  asosini,  unga  bog'liq  boshqa  fanlarni 
o'rganish, qo'yilgan gipotezani asoslash, izlanishning asosiy yo'nalishini 
belgilashda;
b)  m asala  tarixi,  xorijiy  m aktab  tajribalari  va  m avzuga  doir 
adabiyotlarni  o 'rg a n ish ,  tajribani  tahlil  qilish,  m asalaning  isb o tlan - 
m agan  va  hal  qilinm ag an  o 'rin la rin i  an iq lash ,  ilgarigi  tajrib a  bilan 
hozirgi  ahvolni  taq q o slash ,  hozirgi  kun  talabi  bilan  b ah o lashda;
d)  bir-biriga  yaqin  fanlar  (psixologiya,  lingvistika,  sotsiologiya) 
ning  tekshirish  m etodlarini,  olim larning  tekshirish  ishlari  tajribasini 
o'rganish,  qulay  m etodlarni  tanlash,  o'zining  yangi  eksperim ental 
m etodikasini  yaratish,  m ateriallarni  tayyorlash  m aqsadida;
e)  em pirik  tajriba  yo'li  bilan  olingan  m ateriallarni  tahlil  qilish  va 
um um lashtirish,  o'qituvchilarning  ish  tajribasini  o'rganish,  eksperi- 
m ent  natijasini  tahlil  qilish,  am aliy  tavsiyanom alarni  shakllantirishda.
2.  Em pirik  m etod  (tajribaga  asoslangan  m etod).  Bu  m etod  quyi­
dagi  m aqsadlarda  qo'llanadi:
a) bu m etod o'qituvchilarning ish tajribasini o'rganish, yangiliklari- 
ni tanlash,  um um lashtirish,  baholash  va  om m alashtirish,  o'qituvchi  va 
o'quvchilar faoliyatining  darajasini  aniqlash;
b)  o'quvchilarni  o 'q itish   jarayonini  m aqsadga  m uvofiq  kuzatish 
(dars,  uning  biror  qism ini,  o 'qu v ch ilam in g  javobi,  hikoyasini,  yozm a 
ishini tekshirish),  o'qituvchi  va  o'quv ch ilam in g  faoliyatini  so'rovnom a 
orqali  tekshirish;
d)  eksperim ent  (tajriba)  m eto d idan   foydalanish.  H ozirgi  kunda 
keng  tarqalgan  bu  usulda  deduktiv  y o'ld an  boriladi,  y a’ni  gipoteza 
qo'yiladi,  m avzuga  asosan  eksperim ent  u ch u n   m aterial  (o'q uv   m a- 
teriali)  tayyorlanadi.  Eksperim ent  bir  necha  m arta  takrorlanadi,  bir 
necha  sinf  va  bir  necha  guruhlarda  o'tkaziladi.  Eksperim entda  2  ta 
sinf  tanlanadi.  Biri  tajriba  sinfi,  ikkinchisi  taqqoslash  uch u n   tan la n -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gan  tekshiruv  sinfi.  Tajriba  sinfida  yangi  m etod,  yangi  darslik,  yangi 
ishlanm adan  foydalanilsa,  tekshiruv  sinfida  am aldagi  m etod,  darslik, 
ishlanm adan  foydalaniladi.  Ikkinchi  m arta  sinflar  alm ashtiriladi,  bu 
chaprost  deb  nom lanadi.  H ar  ikki  holda  ham   natija  yuqori  bo'lsa, 
dem ak,  ish  usuli  foydali  sanaladi.
Eksperim ental  tekshirish  o ‘z  m aqsadining kengligi bilan  farqlanadi: 
ayrim  m etodik  usullam i  tekshirishda  om maviylik  talab  qilinm aydi, 
am m o  yangi  dastur,  yangi  darsliklarni  tekshirishga  butun  tum an, 
viloyat jalb  qilinadi.
Eksperim ent  vazifasiga  k o 'ra   quyidagi  hollarda  o'tkaziladi:
1)  yangi  m etod,  yangi  darslikning  muvofiqligini  tekshirishda;
2)  m etod  yoki  qo'llanm aning  qay darajada  foydaliligini  tekshirishda;
3)  m etod  yoki  q o 'llan m aning   muvofiqligini  va  sam aradorligini 
aniqlashda.
Eksperim ent  natijasini  chiqarishda  belgilangan  baho  m e’yoriga 
am al  qilinadi.  Bunday  m e’yor  aniq,  barcha  holatlar  uchu n  ham   bir 
xil  bo'lishi  lozim.  O na  tili  m etodikasida yozm a  ishlarda  yo'l  qo'yilgan 
xatolar  soni  va  xarakteri,  m a ’lum   bir  vaqtda  o'qilgan  yoki  yozilgan 
so'zlar  soni,  og'zaki  hikoya  va  yozm a  inshoning  hajmi  va  izchilligi 
m e’yoridan  foydalaniladi.
B oshlang'ich  sinflarda  on a  tili  o 'qitish   m etodikasi  o 'z   predm eti 
va  vazifalariga  m os  ravishda  em pirik  tekshirish  m eto did an  quyidagi 
ishlarda  ham   foydalanadi:
1.  Tlg'or  o 'q itu v c h ila r  ish  tajribasini  um um lashtirish da.  Buning 
uchun  ilg'or o'qituvchilarning ish-tajribalari  o'rganiladi,  tahlil  qilinadi, 
eng  foydali jihatlari  aniqlanadi  va  um um lashtiriladi.  Bu  m etodika  fani 
nazariy  xulosalarining  to'g 'rilig in i  tekshirishda  asosiy  m ezon  bo'lib 
xizm at  qiladi,  bu  fanni  yangiliklar  bilan  boyitib  boradi.
2.  B oshlang'ich  sinflarda  on a  tili  o'qitish  m etodikasi  sohasidagi 
m eros va yangiliklarni  o'rganishda.
3.  T a ’lim  berishning  u  yoki  bu  usullari  va  vositalarining  foydali 
ekanini  tekshirishda.
4.  Ona tilidan o 'q u vch ilam ing  o'qishlari,  yozuvi,  m ustaqil va  ijodiy 
ishlari  ustidan  kuzatish  olib  borishda.
5.  O 'quvchilar ijodiy faoliyatining  natijalarini og'zaki qayta hikoya- 
lash,  yozm a  ish  kabi  usullar yordam ida  tahlil  qilishda.
Yuqoridagi  tekshirish  m etodlari  ushbu  fanning davr talabidan  kelib 
chiqib  rivojlanishida  katta  aham iyat  kasb  etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Boshlang'ich  sinflarda  ona  tili  o'qitish  tarixidan
0 ‘zbek  xalqi  ju d a  qadim   zam onlardayoq  ilm -fanga  katta  e ’tib o r 
bilan qaragan va uni  rivojlantirishga harakat qilgan.  Ibn  Sino,  Beruniy, 
al-X orazm iy,  A m ir  T em ur,  U lu g ‘bek  va  boshqa  ko‘plab  allom alar 
ilm -fanni  dunyoga  tanitganlar.  Ilm -m a ’rifatga  beqiyos  hu rm at  bilan 
qaragan  xalqim iz  qanday  qiyinchilik  va  to 'siq lar  bo'lm asin,  o 'z   far- 
zandlarining  savodli  bo'lishini  orzu  qilganlar,  ularini  yoshligidanoq 
m aktabga  o'qishga  berganlar.  M aktabdor  dom lalar  o 'z   usullari  va 
tajribalariga  asoslanib  bolalarga  saboq  berganlar.
D em ak,  O 'zbekistonda  o'qitishning  o'ziga  xos  usullari  mavjud 
bo'lgan  va  ular  rivojlanib  borgan.  Bu  jarayon  silliq  kechm agan,  b a ’zi 
xato  va  kam chiliklarga  ham   yo'l  qo'yilgan.  C hu no nch i,  XX  asrning 
20-yillarida m aktabni  rivojlantirishda ju d a jiddiy xatolarga yo'l qo'yildi. 
K om pleks  dasturlarda  ona  tilini  o'rganish  tizim i  buzildi:  gram m atik, 
orfografik ko'nikm alarga yetarli  aham iyat berilm adi.  Savod  o'rgatishda 
yaxlit so 'z m etodi tilning fonetik xususiyatlariga m os kelm adi,  analitik- 
sintetik  ishlar  t a ’m inlanm adi,  puxta,  to 'g 'ri  yozuv  masalalari  uchun 
zam in  yaratilm adi.
K eyinchalik  1931-yil  5-sentabrda  qabul  qilingan  „B oshlang'ich  va 
o 'rta   m aktab  haq id a“gi,  1932-yil  25-avgustda  qabul  qilingan  „B osh­
lang'ich  va  o 'rta   m aktab  o 'q u v   dasturlari  rejimi  haq ida“gi  qarorlar 
yuqoridagi  kabi  yo'l  qo'yilgan  xato  va  kam chiliklam i  bartaraf  qil­
ishda  va  o 'q u v   m ashg'ulotlari  tizim ini  ishlab  chiqishda  m aktabga  va 
o 'qituvchilarga  yordam   berdi.  Tezlik  bilan  savod  o'rgatishda  analitik- 
sintetik  tovush  m etodi  qayta  tiklandi.  G ram m atik,  orfografik  m ate­
riallarni  izchil  o'rgatishga,  o 'quvchilam ing  har  tom onlam a  savodli 
bo 'lib,  m adaniy  nutqni  egallashlariga  katta  aham iyat  berila  boshlandi. 
O 'q uvch ilar va  o'qituvchining  o'quv  m ehnatini  tashkil  etishning asosiy 
shakli  bo'lgan  dars  m etodikasi  muvaffaqiyatli  ishlana  boshlandi.
O 'tg an   asrning  50—70-yillari  m obaynida  boshlang'ich  sinflarda 
ona  tili  o 'q itish   m etodikasi  sohasida  anchagina  q o'llanm alar  yaratildi. 
Bu  yillarda  o n a  tili  o 'qitish  m etodikasi  fan  sifatida  rivojlana  bosh­
ladi,  um um iy  pedagogik,  didaktik  va  psixologik  xarakterdagi  ilm iy 
tekshirishlarning  natijalari  on a tili  o 'q itish   m etodikasini  takom illashti­
rish  va  yangi  m etodika  yaratishga  imkon  berdi.  O 'zbek  tilshunosligi 
sohasidagi  m uvaffaqiyatlar  ham   tilni  o 'zlashtirish  jarayoniga  va  m e­
todikaning  rivojlanishiga  jiddiy  yordam   ko'rsatdi.  Xuddi  shuningdek, 
bu  fanning  rivojlanishiga  o'qituvchilarning  om m aviy  ish  tajribalarini 
o'rganish,  um um lashtirish  katta  ijobiy  t a ’sir  ko'rsatdi.  O 'sh a  davrdagi 
jurnallarda  o 'n lab   m etodik  m aqolalar  bosilib  chiqdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1955-yildan  boshlab  pedagogika  institutlari  qoshida  b oshlang'ich 
ta ’lim  o 'qituvchilari  tayyorlaydigan  fakultetlar  ochila  boshlandi.  Bu 
ham   ona  tili  o 'q itish   m etodikasining  o'sishiga  ijobiy  ta ’sir  k o 'rsatdi, 
ya’ni  bo shlang'ich  sinf  o'qituvchilarining  um um iy  va  maxsus  tay ­
yorgarlik  darajasi  o'sdi.  Institutlar  qoshidagi  kafedralarda  ishlovchi 
ilm iy  xodim lar  m etodik  m asalalarni  chuqur,  ilm iy  asosda  hal  qilishga 
harakat  qildilar.
M ustaqillikning  dastlabki  yillaridanoq  ona  tili  o'qitishga  katta 
aham iyat  berila boshlandi.  Bunda  1989-yil  21-oktabrda  , , 0 ‘zbek tiliga 
Davlat  tili  m aqom ini  berish  haq id a“gi  q aro r alohida  o 'rin   tutadi.
T a ’lim sohasidagi bu o'zgarishlar ona tili o'qitish m etodikasida ham  
bir  qato r  im koniyatlarni  yuzaga  keltirdi.  Bu  yangiliklardan  ko'plari 
m aktablarda am aliyotga tatbiq qilinm oqda,  ba’zilari hozircha  sinovdan 
o 'tkazilm oqda.  Sinov davrida,  birinchidan,  o'quvchiga,  uning  darsdagi 
va  darsdan  tashqari  vaqtdagi  o 'q u v   m ehnatiga,  u  du ch   kelayotgan 
qiyinchiliklarga,  ko'nikm a-m alakalarini  va  rivojlanish  qonuniyatlarini 
o'rganish  m etodikasiga  ko'proq  aham iyat  berilm oqda.  Ikkinchidan, 
ta ’lim  jarayonida  bolaning  fikrlash  qobiliyatini  o'stirish,  m ustaqil- 
ligini  va  o 'q u v   ishlari  jarayonidagi  aqliy  faolligini  oshirish  vazifalari 
hal  qilinm oqda.  U chinchidan,  mavjud  ta ’lim  tizimidagi  tekshirishlar 
bilan  bir  qatorda  o'qitishning  istiqboli  haqidagi  vazifalarni  hal  qilish 
m aqsadida  ham   tekshirishlar  olib  borilm oqda.
Shunday  qilib,  fan  sifatida  ona  tili  o'qitish  m etodikasining  o 'z  
predm eti,  vazifasi,  nazariy  va  ilmiy  sohasi  bo'lib,  bir  q a to r  fanlar 
o 'rtasid a  uning  m a ’lum  o 'rn i  bor.  Bu  fan  ham   boshqa  fanlar  кзЫ. 
rivojlanib,  taraqqiy  etib  borm oqda.
M am lakatim iz  m ustaqillikka  erishgach,  ta ’lim  sohasida  ham   katta 
islohotlar  am alga  oshirildi.  Jum ladan,  „ T a ’lim  to 'g 'risid a “gi  0 0 -  
nun,  „K adrlar  tayyorlash  milliy  dasturi"  qabul  qilindi,  „ D a v lat/tili 
to 'g 'risid a “gi qonun  qaytadan k o'rib chiqildi,  Davlat t a ’lim standartlari 
ishlab  chiqildi,  ona  tili  dasturlari  va  darsliklari  yangilandi.
O 'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining  1998-yil  13-may- 
dagi  „O 'zbekiston  Respublikasida  um um iy  o 'rta   t a ’lim ni  tashkil  etish 
to 'g ‘risida"gi  203-sonli  qarorida  um um iy  o 'rta   ta ’lim  ikki  bosqichdan 
iborat  qilib  belgilandi: