K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

tadqiqotlar va ularning natijalaridan 
xalq xo‘jaligida Foydalanish
O‘zbekistonda yadro fizikasi sohasidagi ishlar o‘tgan asrning 20- 
yillarida boshlangan. lekin muntazam tadqiqotlar 1949-yilda fizika-texnika 
institutida yo‘lga qo‘yilgan. akademiklar i. V.
kurchatov, U. O. Orifov va 
s. a. azimovlarning tashabbusi bilan 1956-yilda O‘zbekiston respublikasi 
Fanlar akademiyasining yadro fizikasi instituti tashkil qilingandan keyin, 
bu tadqiqotlarni yanada kengaytirish imkoni tug‘ildi. hozirgi paytda yadro 
spektroskopiyasi va yadro tuzilishi; yadro reaksiyalari; maydonning kvant 
nazariyasi; elementar zarralar fizikasi; relyativistik yadro fizikasi va boshqa 
yo‘nalishlar bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda.

---

184
Radiatsion fizika va materialshunoslik bo‘yicha o‘tkaziladigan tadqiqotlar 
nafaqat fan va texnika, balki xalq xo‘jaligi uchun ham muhimdir. Bu 
yo‘nalishda radioaktiv nurlarning yarimo‘tkazgichlar, dielektriklar, sopollar, 
yuqori temperaturali o‘ta o‘tkazuvchan materiallarning elektr o‘tkazuv-
chanligi, mexanik, optik va boshqa xossalariga ta’siri o‘rganilmoqda.
O‘zbekistonda yuqori energiyalar fizikasi sohasida olib borilayotgan 
ishlar ham talaygina. Bunday izlanishlar «fizika-quyosh» ishlab chiqarish 
birlashmasining fizika-texnika institutida, O‘zbekiston Milliy universitetida 
va samarqand davlat universitetida olib borilmoqda.
1970-yilda Cherenkov hisoblagichlari asosida zarralarning yadro bilan 
o‘zaro ta’sirini o‘rganuvchi ulkan qurilma yaratilib, hosil bo‘lgan zarralarning 
xarakteristikalari o‘rganildi.
Tezlashtirilgan zarralar va yadrolar ta’sirlashuvlarini o‘rganish maqsadida 
pufaksimon kameralardan olingan filmli axborotlarni qayta ishlash markazi 
tashkil qilindi. Markazning samarali tadqiqotlari natijasida komulativ izobarlar 
hosil bo‘lishi o‘rganildi va massalari 1903, 1922, 1940, 1951 va 2017 MeV 
bo‘lgan tor, ikki barionli rezonanslar mavjudligi haqida ma’lumotlar olindi.
Quyosh atmosferasida bo‘ladigan hodisalar Yerdagi hayotga bevosita 
ta’sir etishi mumkinligi uchun ham, uni o‘rganish sohasidagi tadqiqotlar 
muhim ahamiyatga egadir. aynan shuning uchun ham O‘zbekiston fanlar 
akademiyasining astronomiya instituti 1980-yillarning o‘rtalaridan boshlab 
fransuz olimlari bilan hamkorlikda, Quyoshning global tebranishini tadqiq 
etish sohasida izlanishlar olib borilgan.
O‘zbek olimlarining yadro fizikasi sohasida olib borayotgan ishlari 
ko‘lami ancha katta va ularning natijalari xalq xo‘jaligida ham muvaffaqiyatli 
qo‘llanilmoqda.
O‘zbekistondagi birinchi tadqiqotlarning o‘ziyoq bevosita xalq xo‘jaligiga 
aloqador bo‘lgan. Bunga U. Orifov tomonidan ishlab chiqilgan «gamma-
nurlar yordamida pilla ichidagi ipak qurtini o‘ldirish» usuli misol bo‘ladi. 
keyinchalik esa suv, tuproq, mevali daraxtlar, yovvoyi va madaniy o‘simlik-
larning tabiiy radioaktivligi o‘rganildi.
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Yadro fizikasi instituti 
radioaktiv izotoplar, jumladan, farmatsevtik radioaktiv preparatlar ishlab 
chiqarish bo‘yicha yetakchi tashkilotlardan biri hisoblanadi. Bu yerda 
1995-yilda 60 dan ortiq nomdagi mahsulot ishlab chiqarilgan.
radioaktiv va gamma-nurlarning o‘simliklarga ta’sirini o‘rganish ham 
qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, urug‘shunoslik sohasida muhim ahamiyatga ega. 

---

185
O‘zbekistondagi g‘o‘za navlarining radio aktiv nurlarga sezgirligini o‘rganish, 
g‘o‘za seleksiyasida bu usuldan foydalanilayotganligi – yadro fizikasining 
bevosita ishlab chiqarishga qo‘llanilayotganligining yaqqol dalilidir.
Yadro fizikasi sohasidagi tadqiqotlarning tibbiyotda keng qo‘llani-
layotganligi ham ma’lum. Bunga, ayniqsa, radioaktiv nurlar va zarralar 
oqimi yordamida saraton kasalligini davolashni ham misol sifatida keltirish 
mumkin. rentgenologiya va radiologiya sohasidagi dastlabki ishlar ham 
Yadro fizikasi institutining radiokimyo laboratoriyasi bilan hamkorlikda 
boshlangan. natijada radioaktiv izotoplardan foydalanilgan holda yangi 
tashxis usullari yaratildi. hozirgi paytda rentgeno-endovaskular xirurgiya, 
antiografiya, kompyuter tomografiyasi va yadro-magnit rezonanslari ustida 
tadqiqotlar olib borilmoqda. Yangi rentgenokontrast moddalar («rekon», 
«MM–75» preparati va boshqalar) ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi.
1. O‘zbekistonda yadro fizikasi sohasidagi ishlar qachon boshlangan?
2. Hozirgi paytda qaysi yo‘nalishlar bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlari 
olib borilmoqda? 
3. Yadro fizikasi institutida nimalar ishlab chiqariladi?
4. Radioaktiv nurlarning qishloq xo‘ jaligida qo‘llanilishiga misollar 
keltiring.
7-mashq
1. Bir energetik holatdan ikkinchisiga o‘tganda 6,56 · 10
–17
m to‘lqin 
uzunlikli yorug‘lik chiqarsa, atomning energiyasi qanchaga kamaygan? 
(
Javobi: E
= 3 · 10
–19
J).
2. litiy atomi yadrosi 
7
3
li uchun solishtirma bog‘lanish energiyasini 
toping. (
Javobi: 
E
bog‘
= 5,6 MeV)
.
3. solishtirma bog‘lanish energiyalarini hisoblab, quyidagi yadrolardan 
9
4
Be va 
2
1
7
3
al qaysi biri stabilroq ekanligini aniqlang. (
Javobi:
2
1
7
3
al).
4. 
14
7
n + 
4
2
He →
1
1
h + 
17
8
O reaksiyasida energiya yutiladimi yoki ajraladimi? 
(
Javobi: 
energiya yutiladi).
5. Quyidagi 
2
1
h yadrosi uchun yadro bog‘lanish energiyasini va solishtirma 
bog‘lanish energiyasini toping. (
Javobi: E
bog‘
= 1,7233 MeV; 
E
sol
= 0,8616 MeV).
6. 
14
7
n azot yadrosini protonlarga va neytronlarga parchalash uchun eng 
kamida qancha energiya zarur? (
Javobi: E
bog‘
= [7 · 1,00789 + 7 · 1,00866 
a.m.b – 
14).
7. geyger hisoblagichi yaqinida radioaktiv preparat bo‘lmasa ham, 
u ionlashgan zarralar paydo bo‘lishini qayd qilaveradi. Buni qanday 
tushuntirish mumkin? (
Javobi: 
hisoblagich kosmik nurlarni qayd etadi).

---

186
8. elementning yarim yemirilish davri 2 sutkaga teng. 6 sutka o‘tgandan 
keyin radioaktiv moddaning necha foizi qoladi? (
Javobi: 
12,5 %).
9. radioaktiv elementning faolligi 8 kunda 4 marta kamaydi. Uning 
yarim yemirilish davri qancha? (
Javobi: T
= 4 kun).
10. γ kvant chiqarganda yadroning massa soni va zaryad soni o‘zgara-
dimi? (
Javobi: 
O‘zgarmaydi).
11. radon yadrosi 
 
22
86
0
rn 
a
-zarra chiqardi. Qanday yadro hosil bo‘ladi? 
(
Javobi: 
22
86
0
Rn → 
4
2
he + 
21
84
6
Po).
12. kobalt yadrosi 
6
2
0
7
Co 
β
zarra chiqargandan keyin qanday elementning 
yadrosi hosil bo‘ladi? (
Javobi: 
6
2
0
7
Co →
–
0
1
e +
 
6
2
0
8
ni).
13. nima uchun tabiiy uran atom yoqilg‘isi bo‘la olmaydi va uning 
saqlanishi portlash xafini solmaydi?
14. Quyidagi belgilarni to‘ldiring:
2
1
H + γ → X + 
1
0
n
X + 
1
1
H → 
3
2
He + γ
6
2
3
9
Cu + 
γ
→ 
6
2
2
9
Cu + X
X + γ → 
7
18
4
1
W + 
1
0
n
15. Uglerod 
6
12
C proton bilan nurlantirilganda uglerodning 
6
13
C izotopi hosil 
bo‘ldi. Bunda qanday zarra chiqariladi?
16. α zarra elementar zarra bo‘la oladimi?
17. Elektron, proton va neytronning anti zarralari qanday zarralar?
18. 
7
13
n azot atomi yadrosi positron va neytron chiqardi. 
β
sochilish 
reaksiyasini yozing.
19. Quyidagi reaksiyani to‘ldiring. 
–1
0
e + 
x 
→ 2γ.
20. katta energiyali foton og‘ir yadro maydonida tormozlanib, bir juft 
zarraga aylandi. Ulardan biri elektron. Ikkinchisi nima?