K. A. Alimov va boshq.; S. S. G‘ulo-movning umumiy tahriri ostida. T.: «Sharq»

Tayanch so‘z va iboralar:

Ekspert tizimlari; sun’iy intellekt; bilimlar bazasi; xususiyat; ma’lumotlar bazasi; foydalanish texnologiyasi; ekspert; foydalanuvchining interfeysi; interpretator; tizimni yaratish moduli; ekspert tizimi kobit; afzalliklar; ekspert tizimini yaratish bosqichlari.

Takrorlash uchun savollar.

1. 
   Ekspert tizimlari deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Ekspert tizimining boshqa axborot tizimlaridan afzalliklari nimada?
   
3. 
   Bilimlar bazasi deganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   Ma’lumotlar bazasidan foydalanish texnologiyasini tushuntirib bering.
   
5. 
   Kaysi turdagi ekspert tizimlarini bilasiz?
   
6. 
   Ekspert tizimlarini yaratish bosqichlarini aytib bering.
   

5.5-§. AXBOROT-KOMMUNIKATSIYALAR BIZNESI TOVARLARINI QO‘LLASHNING TEXNOLOGII JARAYONI TAVSIFI VA TARKIBLASHTIRISH TIZIMI

Axborot – kommunikatsiyalar biznesi tovarlaridan keng foyda-lanish va ular asosida ish joylarini yuqori sifat darajasida tashkil qilish dolzarb muammolardan hisoblanadi. Hozirgi kunda, mehnat tarkibi va harakteriga, uni tashkil knlish jarayoni, bandlik tar­kibi, mehnat sifati, ishdan konikish va boshqa omillarga axborotlashtirish jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Axborot – kommunikatsiyalar texnologiyalari industriyasining milliy iqtisodda mustaqil tarmoq bo‘lib shakllanishi va rivojlanishi avvalo, ish joy-larida EHM va axborotlarni qayta ishlashning zamonaviy vositalariga o‘tish bilan bog‘liq. Shuning uchun ham asosiy mehnat predmeti – axborotdir, mehnat vositasi esa ushbu industriyaning texnik vositalari hisob­lanadi. Shu bilan bir qatorda axborot-kommunikatsiya­lar texnologiyalari industriyasining ayrim bo‘limlarida turli audio, video va boshqa shakldagi axborot mahsulotlari mehnat predmeti bo‘lishi mumkin. Halqaro miqyosda axborot faoliyatining mehnat predmeti milliy va jahon axborot resurslari hisoblanadi. Shuningdek, unta axborot industriyasining yuqorida keltirilgan mehnat vositalaridan tashqari boshqa poligrafik va reprografik vositalari ham kiradi.
Mehnat unumdorligini ortgiripshing istiqbolli yo‘llari mahsulot sifatini yuksaltirishning asosiy yo‘nalishlaridan sanaladi. U ishlab chiqarishning barcha jarayonlarini zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar biznesi tovarlari asosida kompleks va okdlona axborotlashtirishdan iborat.
Axborot-kommunikatsiyalar biznesiga ikki nuqtai-nazardan qa-raladi: ya’ni interaktiv xizmatlar va foydalanuvchilar tomonidan. Foydalanuvchilar tomonidan axborot-kommunikatsiyalar biznesini amalga oshirish jarayonlari 1.27-rasmda keltirilgan, chunonchi:

• 
  axborot-kommunikatsiyalar biznesi tovarlarini sotib olish muammolari;
  
• 
  axborot-kommunikatsiyalar biznesi tovarlaridan foydalanish masalalari;
  
• 
  axborot-kommunikatsiyalar biznesi tovarlaridan foydalanish natijalarini baholash.
  

Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari indust­riyasining mahsulotlarini halq xo‘jalik sohalarida ishtirok etish shakli bo‘yicha ikki guruhga ajratish mumkin.
Birinchi guruhga jamiyat va uning a’zolari tomo­nidan bevosita iste’mol qilinadigan mahsulotlar kiradi. Bunday maxrulotlarga san’at durdonalari, adabiyotlar, ilmiy ishlar, ma’lumotnomalar, darsliklar, ommaviy axborot, tashviqot va reklama kabilar kiradi. Axborot mahsulotlarini ishlab chiqarish va iste’mol qilish ham bozorning boshqa tovarlariga xos bo‘lgan qonunlariga bo‘ysunadi.
Ikkinchi guruhga esa ishlab chiqaruvchilar o‘ziga qandaydir zarar kelishidan cho‘chib jamiyatdan yashirishga harakat kilgan axborot mahsu-lotlari kiradi. Ushbu axborot mahsulotlari tarkibi ishlab chiqarishning tex-nologik xususiyatlari, sotuv hajmini va daromad darajasini ta’minlovchi omillar, ishlab chiqarilayotgan mahsulot-larning salbiy tomonlari haqidagi ma’lumotlardan iborat.
Kompozitsion yondashish asosida iste’molchilarning axborot mahsu-lotlariga bo‘lgan munosabati darajasini aniqlashning asosini multiitributiv modellar tashkil qiladi. Uning quyidagi o‘ziga xos tomonlari mavjud:

• 
  iste’molchilar axborot-kommunikatsiyalar biznesi tovarlarini atribut va xususiyatlar yigandisi ko‘rinishida qabul qiladi;
  
• 
  axborot-kommunikatsiyalar biznesi tovarlarining atribut va xususiyatlariga turli iste’molchilar turlicha darajada ahamiyat berishi mumkin;
  
• 
  iste’molchilar har bir atribut yoki xususiyatlarning foydalilik funksiyasini shakllantiradi;
  
• 
  iste’molchilarning munosabati tarkiblashtirilgan, ya’ni munosabat ularning xotirasidagi axborotlar asosida shakllanadi.
  

Axborot – kommunikatsiyalar biznesi tovarlaridan kompleks foydala-nishnint texnologik jarayoni tizimi axborot resurslarini yig‘ish, uzatish, qayta ishlash va taqdim etishdan (R), ushbu biznes tovarlari­dan foydalanish jara-yoni (S) va foydalanuvchining o‘z ish joyida faoliyat ko‘rsatish jarayonidan (I) iborat. Yuqorida keltirilgan jarayonlar texnologik jarayonlar tizimi holatini belgilovchi o‘zaro aloqalar aso­sida bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi: aniq, bir davrsiz uzilishli (–), belgilangan davrda vaqti-vaqti bilan (~) va uzluksiz (+).