Jurnalistikasi

8archl 
? ШУП 
zam onaviy 
om m aviy kom m unikatsiyalar tarixi 
ush b u somyaga teng b o l s a ham . C hunki bunday vaziyatda ilgari yuz ber- 
gan b ir q ato r jarayon h a m d a voqealam i tushunishim iz va to ‘g ‘ri baho- 
lashim iz qiym Ьо/la d i. M a sala n , nega nemis h u n arm an d i logann G u ten -
b ü an Z M
? v ?
t¡llganubosm a uskuna Yevropa b o ‘ylab katta tezlik 
S i l - ■ 
■ u 
•• ШП1а 53691x1311 teievidenie atigi ellik yil ichida besh 
a srh k nvojlam sh natijasiga ega bo'Igan m atbuotdan o ‘zib keta oldi9
.. .S.h u ^ ? nrbk e lib . c h !q ib > Wtob mualliflari, uning konsepsiyasini bel- 
gilashda kishiük jam iy ati ta ra q q iy o tin in g inson tabiati bilan bog‘liq bo ‘Igan
^ t í h n i T r ^ r
1 ^
inÆ algiî 0lgan holda' ular borasida h am to ‘xtalib
o tishm lozim topdilar. O d a m la r tom onidan uzoq kutilgan kashfiyot bo ‘l-
Psixologik xususiyat (arxe- 
tip jla rig a k o p r o q bog liq bo'lganlígini hisobga olib, oxirgi soniyani
m J-n H i1 í U??Un¿
u c b u n old m g i davriarni ham qisqacha tadqiq etish
í
“ Г btbosliqa asarlaiga o xsham asligiiung birinchi sababi.
« 
sababi esa, ja h o n ¿urnalistikasU arixi shu vaqtga q ad a r qandav
hnay0tga!! gÍ b Ílan b0g‘Uq- G ap shundaki. ^ h b u mavzudagi 
Н
1
«япЧ г к- ? arB 1Cha .k° p ro q 8 ‘arb oiim lari to m o n id an am alga oshi- 
Æ - Uia r 0 2 m a m la k a tla ii va m im aqalariga k o 'proq e ’tibor 
v
i " 8 U°
? ham antik dunyo Prot°Ju rnaüstikasi va 
fi
Y evropada 
m a v J u d
b o ‘lgan jurnalistikadan oldingi shakllarga 
! Ï r
n
i ' q ara tg an o lim la r Q adim iy va 0 ‘rta asrlardagi Sharqqa 
d ey a rh e tib o r b erm a g an d irla r (qaralsin: У чснова В.В. У истоков пуб­
л и ц и с т и к и М^: М ГУ, 1989; В орош илов В.В. Ж урн али сти к а С П б ■
М и х а й л о в а В.А., 1999 va b oshq).
a
a
d
î
Ш Ъ
m u a,liifíari l,shbu bo-shliqni to ‘ldirish hamkatida 
qadim iy Sharqdagi om m aviy kommunikatsiyalaiga keragidan ortiqcha to ‘x-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

talgan
b o ‘lishlari mumkin. Xususan, m atbuotdan ilgarigi axborot almashuv 
turlariga ongli ravishda alohida aham iyat berilganligi aniq. C hunki, birin- 
chidan, buiiday tadqiqotga ilk m a ita qo ‘l urilmoqda, ikkiiichidan, Sharqdagi 
ommaviy kommunikatsiyalamiug o ‘ta qadim tarixi bilan g ‘arb mutaxassislari 
ham batafsilroq tanishib qo‘ysalar, foydadan holi bo‘lmas, degan fikrdamiz. 
Tabiiyki, buning uchun kitobni yoki uning tegishli qism lni dunyoda keng 
tarqalgan tilga taijim a qilib, nashr etish za ru r bo'ladi.
A lbatta, bu tafsilotlar k ito b n in g belgilangan hajm i h ad d an oshib 
ketmasligini ko'zlab, boshqa jih a td a n shartli m azm uniy 
qisqartishlarga 
borishni taqozo qildi. Jum ladan, m ualliflar sobiq Ittifoq respublikalarining 
OAV tarixi aw a ld a n yaxshi ishlanib kelinganligi va 0 ‘zbekiston ilm 
ahlining hozirgi avlodiga yetarli d a ra jad a tanishligi nuqtayi n az arid a n faqat 
Q ozog'iston jum alistikasining m uxtasar tarixini yoritish b ilan chega- 
ralanishni m a ’qul topishdi. Z o ta n , b u sobiq sh o ‘rolar tu z u m i tobeligida 
bo ‘lib kelgan xalqlarning ko‘p jih a td a n o ‘xshash tarixiy ta q d iri, ularning 
om m aga axborot berib turuvchi vositalari m ushtarak ta m o y illar asosida 
faoliyat ko ‘rsatganliklari bilan h am isbotlanishi m um kin.
U shbu tadqiqot 0 ‘zbekiston Davlat jah o n tillari universiteti — 0 ‘zD JT U
— xaJqaro jum alistika fakulteti, 
Ja h o n iqtisodiyoti va diplom atiya 
universiteti — J ID U — xalqaro m u n o sa b atlar fakulteti, 0 ‘zbek isto n M illiy 
universiteti — 0 ‘zM U — ju m a listik a fakulteti ham da Q ozog‘iston M illiy 
univereiteti — Q ozM U — ju m a listik a fakultetining quyidagi tarkibdagi bir 
guruh olim lari tom onidan am alga oshirildi:
M O ‘M IN O V F.A ., filologiya fanlari doktori, professor, g u ru h rahbari 
(O 'zD JT U ): So‘z boshi, kirish bobi, I, III, VI, XIV, XIX -boblar va xulosa.
N U R M A T O V A., filologiya fanlari nom zodi, O 'z D J T U dotsenti: 
U va IX-boblar.
SOLIYEVA M .Q ., o ‘qjtuvchi ( 0 ‘zD JT U ): III va X II-boblar.
M A H AM ADALIYEV X .M ., filologiya fanlari n o m z o d i, dotsent 
(O 'z D JT U ): IV-bob.
JA B B O R O V S.M ., filologiya fanlari nom zodi, k atta o ‘qituvchi 
( 0 ‘zD JT U ): V, XI va X H I-boblar.
D A D A X O N O V A. 0 , o ‘q ituvchi (O 'z D JT U ): V ll-b o b .
M O 'M IN O V A F .I., filologiya fanlari doktori, prof. v.b. (J ID U ): V III, 
X va X V II-boblar.
E S H B E K O V T .U ., katta o 'q itu v c h i ( 0 ‘zD JT U ): X IV va X V I-boblar.
ISM O ILO V A K .F., filologiya fanlari nom zodi, 0 ‘Z D J T U dotsenti: 
XV-bob.
N U R G O JIN A SH.I. fitologiya fanlari doktori, dotsent (Q ozD U ): XVIII-
bob.
A.L LAM B ER GEN O V A P .Q ., filologiya fanlari no m zo d i ( 0 ‘zD JT U ): 
XVII va X IX -boblarning Q oraqalpog‘iston haqidagi qism lari.
M azkur nashr jum alistika nazariyasi va tarixi b o ‘yicha O 'z b ek isto n d a 
birinchi darslik ekanligini e ’tib o rg a o lib , m ualliflar guruhl ushbu kitob h a- 
v 
qida bildiriladigan fikr-m ulohazalarni m innatdorchilik bilan qab u l qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I B O ‘ LIM
MATBUOTDAN OLDINGI OMMAVIY 
KOMMUNIKATSIYALAR DAVRI
K IR IS H BOBI
A X B O R O T G A E H T IY O J - O M M A V IY K O M M U NIK A TSIY A LA R 
PAYDO B O ‘L IS H IN IN G A SO SIY SABABI
1-fasl.
Yirik p o rtlashdan m atbuotgacha
J .G o d fru a chizm asiga sh a rh . O lim keltirgan fíkrga k o ‘ra, koinot 
15 m lrd yil oldin Yirik portlash natijasida paydo bo'Igan. Agar ushbu 
n o d isa d an m soniyatnm g bugungi kunigacha o ‘tgan davrni shartii ravishda 
bir yiUik o lc h a m g a qiyoslasak, Yirik portlashdan G alaktika paydo 
b o lishigacha 5 m lrd yil, y a ’ni, yilning 1-yanvaridan 2-m ayiga q adar vaqt
o tg a n , d eb faraz qilam iz. S h u n d a Q uyosh tizimi 9-avgustga kelib tushgan 
Y er shari esa 14-sentabrda, y a ’n i, G alaktikadan kevin yana 5 m lrd vi! o*tib 
vujudga kelgan b o 'lib chiqadi.
Y er ustida jo n li hayot b irin c h i m a rta dengizlarda yilning 20-oktabrida, 
an iq ro g i 4 m lrd yil oldin paydo b o ‘lgan. Jonli m avjudotlarning bir-biridan 
ta rq lam sh i 1 m lrd yil oldin, ya’n i, 7-dekabrda ularning ikki xil jinsga b o 'li- 
m sh id an boshlangan. B irinchi u m u rtq alilar 500 m ln yil ilgari (19-dekabr- 
da), y er ustidagi birinchi o 'sim lik la r 450 mln yil (20-dekabrda), birinchi 
b aliq lar 400 m ln yil (22-dekabrda), birinchi am fibiyalar yoki suvda ham
q u ru q lik d a yashay oladigan jo n iv o rla r 350 mln yil (23-dekabrda), birinchi 
rep tiliyalar yoki sudralib, o ‘rm alab yuruvchi hayvonlar 300 m ln yil 
(2 4 -d ek ab rd a), birinchi su tem izu v ch ilar 195 mln yil (26-dekabrda), b irin ­
c h i q u sh la r 150 mln^yil o ldin (27-dekabrda) paydo b o ‘lgan. F aq at shundan 
keyin Y er sh a n d a birinchi p rim atlar, y a ’ni, sutem izuvchilam ing eng yuqori 
íu rk u m i — m aym unlar va o d am sim o n m avjudotlar vujudga kelgan U shbu 
voqea 700 m ln yil m uqaddam (3 0 -dekabrda) sodir bo'lgan.
E n d i 3 I-d e k a b m ing soatlari, daqiqalari va soniyalariga o'tam iz.
7,5 m ln yil ilgari birinchi o d a m sim o n xom inidlar paydo b o 'lg an (19 30) 
/■ > r!io y Í¡ m uq ad d am zam onaviy qiyofadagi birinchi o d am lar shakUangan 
(21.45). 2,2 m ln yil oldin h o m o habilis, omilkor, ishbilarm on (y a’ni, birin­
c h i m e h n a t q m o ü a rin i yasay o lad ig an ), ikki oyoqda tik, lekin haU bukilib 
yuradigan ó d a m la r vujudga keldi (22.45). Ayni shu davrda ushbu m av­
ju d o tla r ja m o a (oila, urug‘) shaklida yashay boshladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1,5 
m ln yil oldin homo erectus, ikki o y oqda tik yura oladigan o d a m la r 
paydo b o ‘ldi (23.07). Ulaming ov yoki ish qurolini q o ‘lda olib yurishdek 
taraqqiyotga erishishi, qaddini rost tu tib yurishga odatlangan bu m avjudot- 
lam ing olovdan o ‘z maqsadlarida foydalana olishi 500 ming yil ilgari yuz 
berdi (23 soat, 42 daqiqa, 30 soníya) nihoyat, bevosíta ongli íiisonlar, n o m o
sapiens, 200 m ing yil oidin (23.53) paydo b o ‘ldi. Yer sharida bugun 
yashaydigan odam lam ing barchasi ongli inson toifasidandir.
O ngli insonlar, albatta, ja m o a b o ‘lib yashagan. U zluksiz ax borot 
aJmasbuvi, ibtidoiy shaJdlarda b o ‘lsa h a m , ongli insonning nafaqat p a y d o
boMishiga, balki uning keyingi rivojlanishiga h am yaqindan t a ’sir ko ‘rsa t- 
gan. S hubhasiz aytish mumkjnki, tasvirli va tovushli kom m unikatsiya 
ibtidoiy odam larga yashay olish u ch u n asosiy zarur vositalardan biri edi.
J.G o d fru a keltirgan chizm ada sh a rh im izn i yakunlaylik. U n d a yozili- 
shicha, qoyalarga o 'y ib solingan birin ch i tasvirlar 30.000 yil o ldin p aydo 
bo'lgan (23.58.57). D ehqonchilik davri esa 20.000 yil ilgari b o sh lan g an
(23.59.18) va nihoyat, Iogann G u ten b e rg n in g bosm a m atbaa ixtirosi 550 yil 
oldin (23.59.59) am alga oshirilgan. S h u n d a y qilib, zam onaviy o m m av iy
kom m unikatsiya vositaJari (OKV) tarixi b u tu n borliq tarixida b ir so n iy a n j 
tashkil etarkan, xolos.
Ayrim mutaxassislarning aytishlaricha, om m aviy k om m unikatsiya 
vositalari tarixini o'rganishni bevosita b o sm a kitob davridan boshlash to ‘g*- 
ri bo'ladi. B unday fikrga qo ‘shilish qiyin. C h u n k i OKVni o ‘rganish b evo­
sita ushbu vositalardan ko’ra insonning ijtim oiy tabiati va psixologiyasiga 
ko ‘proq bogMiqdir. OKV texnikasi — jo n siz, o ‘lik vosita. U nga hay o t va 
m a’no bag'ishlovchi esa insonlardir. M isol keltiraylik: m atbuot p aydo 
bo'lganiga 550 yil to ig a n bo‘lsa, te levidenie b o r-y o ‘g ‘i 70 yil oldin k ash f 
etiJdi. Y a’ni, rasm iy xronologik yondashuvga k o ‘ra, m atbuot te lev id en ie d an
8 m arta ko‘p roq u m r ko‘rgan, dem ak, tarixiy, kasbiy tajribasi va xizm atlari 
jih atid an O K V orasida, so'zsiz, birinchi o ‘rin n i egallashi kerak. A slida esa, 
bunday em as. D oim iy teleko'rsatuvlar efirga chiqqandan keyin yigirm a yil 
o ‘ta r- o ‘tm as televidenie m atbuotni o rq a d a qoldirdi va h anuzgacha h a m
O K V orasida hukm ronlik qilib kelm oqda.
Bugungi k unda aniq b oldiki, te lev id en ie d an g ‘oliblikni hozircha faqat 
internet olishi m um kin. Keyin esa vaqt k o ‘rsatadi: fan-texnika ta ra q - 
qiyotining bu q a d a r jadal sur’atlari yaqin o ra d a tag‘in ham ilg(o rro q a lo q a
va axborot vositalarini dunyoga keltirishi h e c h gap em as.
Lekin nega shunday bo'ldi? C h u n k i in sonning psixologiyasi va o m ­
maviy axborotni qabul qilish xususiyatlari nafaqat m atbuotga xos m a n tiq iy
flkrlashga, balki u n d an ham k o 'ra k o 'p ro q insonning audiovizual im k o - 
niyatlariga asoslangan. Audiovizual x ususiyatlar va im koniyatlar esa, o d a m -
zodda uzoq m ing yífííklar davom ida shakllanib keigan. B uni biim asdan 
turib na insoniyat tarixini, na zam onaviy O K V sam aradorligini tu sh u n ib
bo ‘lmaydi.
OKV tarixining umumiy davriylanishi. Biz O K V tarixini ikki yirik 
davrga b o ‘lib k o ‘rishni maqsadga m uvofiq d e b hisoblaymiz:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I d av r — m atb u o tg ach a b o ‘lgan ommaviy kom m unikatsiyalar;
II davr — m a tb u o t, rad io va televideniening paydo b o ‘lishi va 
rivojlanishi.
Birinchi davr a n c h a u zo q davom etgan va o ‘z navbatida, xronologiya 
jih a tíd a n katta ichki qism va bosqichlaiga ega. Yer shari vujudga kelishidan 
ongli inson paydo b o ‘lishigacha b o ‘lgan bírinchi qism to 'rt bosqichdan 
iborat. Birinchisi — y er shari (borüq)ning paydo b o iis h va rivojlanísh 
bosqichi. Y uqorida aytganim izdek, ushbu jarayon bir m lid yil davom etgan. 
D em ak, shu vaqt m obaynlda y er yuzida hayot paydo b o ‘lishi uchun shatt- 
sh aro itlar asta-sekin sh akllana boigan. Ushbu bosqich yerda hayot, ya’ni, 
jo n li m avjudotlar vujudga kelishi bilan tugallangan.
Jo n li m avjudotlar b o sq ich i deb atash m um kin b o ‘lgan ikkinchi 
b o sqichníng davom iyligi 930 m ln yilga teng. Bu davrda yer sharida jo nli 
m avjudotlam ing h ar xil tu rla ri paydo bo‘lib, rivojlanib, o ‘zgarib va yangi 
tu rla rg a aylanib, birin ch i p rim a tla r ro'yobga chiqishi bilan tugagan. Jonli 
m avjudotlam ing rivojlanishi hay o tiy am aliyot va o ‘zaro kom m unikatsiyalar 
shaklida am alga oshgan.
U ch in c h i - p rim a tla r bosqichi - 62,5 m ln yilni tashkil qiladi. 
B irinchi p rim atlar — o ziq -o v q a t qidirish, sovuq va issiqlikdan o ‘z¡ni asrash, 
ijtim oiy m uloqot o ‘rn atish natijasida rivojlangan ushbu bosqich bugungí 
k u n d an 7,5 mln yil ilgari dastlabki odam qiyofasidagi m avjudotlar 
(xom inidlar) paydo boMishi bilan yakun topgan.
T o 'rtin c h i bosqich - x o m in id lar bosqichi bo*lib, 7,3 m ln yil davom
etgan. 0 ‘zlaridan o ld in yashagan jo n li mavjudotlar kabi, ular ham yashash 
va rivojlanish u chun tu rli xildagi axborotlarga m uhtoj bo'lgan Amaliy 
faoliyat va yangi axborotlarga ehtiyoj esa borib-borib, b u ndan taxm inan 
200000 yil a w a l b irin c h i o ngli odam lar paydo b o ‘lishida asosiy omil 
xizm atini o ‘tagan.
II qism - ongli inson vujudga kelishidan m atbuot ixtiro etilishigacha 
b o ‘lgan qism . Jam i ta x m in a n 200000 yilni o ‘z ichiga oluvchi b u qism besh 
b o sq ic h d an iborat.
B irinchisi — aks e ttiru v ch i ho lat bosqichi. M azkur bosqich jarayonida 
in so n la r ongi borliqni sh u n c h a k i aks ettiruvchi holatdan aks ettiruvchi 
tushunish, bilish va nih o y at, b o rliq n i ongli o ‘rganish bosqichlaridan o ‘tgan 
A lbatta, ushbu ja ra y o n lar faq at o ‘z qabilasi va boshqa qabila a ’zolari bilan 
bo Igan ijtim oiy m u lo q o tlar p a y tid a amalga oshirilishi m um kin edi.
Ikkinchisi — aks e ttiru v c h i on g bosqichi. O dam ongi rivojlanishining 
ik k in ch i bosqichi natijasida in so n la r fikrlashning dastlabki c h o ‘qqilariga -
m ifologik fikrlash darajasiga yetdilar. Bu, albatta, inson ongi aw algi bos- 
qich larg a nisbatan yangi p o g ‘o n ag a k o ‘tarilganligining ko'rsatkichi edi. 
A m m o mifologik fikrlash h a m b ir holatda to 'x ta b q olm agan K undalik 
am aliy faoliyat, ijtim oiy kom m unikatsiya va yangi axborotlarga bo'lgan 
ehtiyoj o d am lar ongi h a m d a h ayotining rivojlanishini uzluksiz ta ’m inlab 
turgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U chinchisi — mifologik fikrlash bosqichi. Bu tarzdagi fikrlash h am
ancha uzoq vaqtni, aytish m um kinki, b ir necha o ‘n m ing yilliklarni q am rab
oigan. N atijad a, mifologik fikrlash inson iy atn i uning hayotidagi keyingi 
ulug'vor bosqich bo'lm ish m ifologik ijodga olib keldi.
T o‘rt»nchisi — mifologik ijod bosqichi. Dastlabki davrlarda m ifologik 
ijod sinkretik, um um iy xarakterga ega edi. Y a’ni, o 'sh a davrdagi ijod b ir- 
biridan ajralm agan publ