Jurnalistikaga

2.  Taqriz san ’at asarlarining qaysi asarlariga yozilishini bilasizmi?
3.  M.Behbudiyning  taqrizni  tanqid  deb  bilgan  va  uni  saralam oq  deb 
ta ’riflaganiga munosabatingiz.
4.  Те air taqrizi h aqidan im alar ayta  olasiz:
5.  “O ‘zbekiston adabiyoti va san ’ati ” gazetasida taqriz.
9.7.  Sharh
Tahliliy  publitsistikada  sharh  ham  alohida  o ‘rin  tutadi.  Sharh  so'zi 
arabcha  boTib  biror  narsaning  mazmuni,  mohiyatini  ochib  tushuntirib 
berish,  izohlash,  izoh  degan  m a’noni  bildiradi.  Mazkur  atamaga  muqobil 
ravishda  lotincha  commentarium  -   biror  matn  yoki  kitobni  tushuntirib. 
izohlab  berish  degan  mazmundagi  kommentariy  iborasi. ham  ishlatiladi. 
K o‘rinib  turibdiki,  sharh  (kommentariy)  hayotdagi  biror  fakt,  faktlar 
y ig‘indisi,  voqea,  hodisa  yoki  biror  hujjat,  matn,  kitob  yoki  boshqa  biror 
narsani  izohlash,  tushuntirib  berish  maqsadida  yoziladigan  matn,
241

---

materialdir.  Sharh  keng  m a’noda  ayrim  ilmiy  asarlami,  yoki  muqaddas 
kitoblarni,  qonunlar  va  boshqa  rasmiy  hujjatlarni  izohlashda  qoilaniladi. 
Bu  jihatdan  sharhlar  ilmiy,  rasmiy,  diniy  va  boshqa  xillarga  boiinadi. 
Masalan,  Qur’oni  karim  sharhlari,  mumtoz  she’riy  adabiyot  asarlarining 
nasriy sharhi, qonunlar, huquq va kodekslar sharhlari, yangi qabul qilingan 
farmon  yoki  boshqa  biror  rasmiy  hujjat  sharhlari  va  boshqalar.  Ayrim 
hollarda m a’muriy  sohada yoki huquqni  muhofaza qilish borasida mazkur 
ishga  aloqador  kishilardan  b o iib   o ‘tgan  biror  voqea  va  hodisa  haqida 
olinadigan  “tushuntirish  xatlari”  ham  sharhning  o ‘ziga  xos,  boshlang‘ich 
k o ‘rinishidir.
Sharh jurnalistika-publitsistika janri  sifatida ham keng  qoilaniladi.  U 
hayotda  yuz  bergan  fakt,  voqea  va  hodisani,  yoki  jumalistikada 
bosilayotgan  biror  rasmiy  hujjatni  sharhlash,  o'quvchilarga  tushuntirib 
berish  uchun  qoilaniladi.  Sharh  o ‘zining  janr  xususiyati  bilan  maqola, 
hisobotga yaqin turadi,  unda ham  yuz bergan,  b o iib   o ‘tgan voqea,  hodisa 
izohlanadi  va  uning  mohiyati  ochib  beriladi.  Ammo  u  maqoladan  farqli 
ravishda  m aiu m   fakt,  voqea,  hodisa yoki  hujjatning  o'zinigina  sharhlash, 
izohlash  bilan  cheklanadi.  Hisobotdan  farqi  esa  b o iib   o ‘tgan  voqea, 
hodisalarning  borishi,  tafsilotini  emas,  faqat  undan  chiqadigan  m a’no  va 
mohiyatinigina ochib berishidadir.
M azkur janr unda aks ettirilayotgan voqea va hodisalarga qarab tashqi 
va  ichki  sharhlarga  boiinadi.  Tashqi  sharhda  xalqaro  voqealar  o ‘z  aksini 
topsa,  ichki  sharhda  mamlakat  ichida yuz  berayotgan  voqea  va  hodisalar, 
rasmiy  hujjatlar  sharhlanadi.  Xalqaro  voqealarga  doir  sharh  yozuvchi 
(tayyorlovchi)lar  xalqaro  sharhlovchilar,  ichki  mavzulardagi  sharh 
yozuvchi  (tayyorlovchi)  lami  esa  iqtisodiy  ilmiy  va boshqa sohalarga doir 
sharhlovchilar deyiladi.
Sharhning bevosita jumalistikada keng qoilaniladigan xili  publitsistik 
sharhdir.  Publitsistik  sharh  hayotda  yuz  bergan  ayrim  muhim  voqea, 
hodisa,  faktlarga asoslanib yozilgan tezkor,  dolzarb maqoladir.  Unda o ‘sha 
voqea  va  hodisa,  faktlar  izohlanishi  bilan  birgalikda  ularga  publitsistik 
baho  beriladi,  mohiyati  ochib  tashlanadi.  0 ‘z  xususiyatiga  ko‘ra 
publitsistik  sharh  ijobiy  yoki  tanqidiy  ruhda  b o iish i  mumkin.  Ayrim 
hollarda,  hajviy  nashrlarda  hajviy  sharh  ham  yozilishi  mumkin.  Bu
242

---

qalamga olinayotgan voqea, hodisa, faktlarning xususiyatidan kelib chiqib, 
ularga  shu  nashming  javobi,  publitsistning  munosabati  hisoblanadi. 
Publitsistik  sharh  oldiga  qocyi.lgan  asosiy  talab  hayot  voqealari,  faktlarga 
tezkorlik bilan munosabat bildirish,  bu voqea, hodisalarning asl  mohiyatini 
ochib  berish  orqali  ulam i  m a’qullash yoki  inkor  etish, jamoatchilik  fikrini 
qaratishdir  «Xalq  so‘zi»  gazetasining  2005-yil  7-yanvar  sonida jurnalist 
M.Safarovning  «Hayot  yangi  kadrlami  so‘raydi»  sarlavhali  sharhi  e io n  
qilingan.  Unda  Respublikamizda  qabul  qilingan  Kadrlar tayyorlash  milliy 
dasturining 
hayotga 
tatbiq 
etilishi  jarayonlari, 
joylarda 
faoliyat 
ko ‘rsatayotgan  ko‘p  sonli  akademik  litsey  va  kasb-hunar  kollejlarida 
amalga  oshirilayotgan  ishlar,  erishilgan  yutuqlar  va  y o i   qo‘yilayotgan 
kamchiliklar, kelgusidagi rejalar haqida so‘z boradi.  Mazkur material keng 
qamrovli  masalaga bag‘ishlanganligi  va uning  mohiyati  ochib  berilganligi 
bilan  qimmatlidir.  « 0 £zbekiston  ovozi»  gazetasining  2005-yil  2-avgust 
sonidan jurnalist  F.Hamroevning  0 ‘zbekiston Respublikasi  Prezidentining 
«Toshkent  tibbiyot  akademiyasini  tashkil  qilish  to ‘g ‘risida»gi  Farmoni  va 
Vazirlar Mahkamasi qaroridan so‘nggi  o ‘ylar»  deb nomlangan sharhi  o ‘rin 
olgan.  Unda jurnalist mamlakatimizda tibbiy  oliy ta’limni yanada taraqqiy 
ettirish  borasida  muhim  ahamiyatga  ega  b o ig a n   yuqoridagi  hukumat 
farmonini  sharhlaydi  va  bu  sohada  olib  borilayotgan  ishlar  haqida hikoya 
qiladi. 
N.Abduraimovaning 
«Bag‘rikenglikning 
yuksak 
namunasi» 
( « 0 ‘zbekiston  ovozi»,  2005,  9-avgust)  sharhida  esa  0 ‘zbekiston 
respublikasida  o iim   jazosini  bekor  qilish  to ‘g ‘risidagi  hukumat  farmoni 
sharhlab beriladi.
Gazetaning  shu  yil  13  avgust  sonidan  joy  olgan  «Na  issiqqa 
ko ‘nishadi,  na  sovuqqa»  deb  nom  olgan  sharh  esa  xalqaro  masalalarga 
bagishlangan.  Uning  muallifi  I.Normatov  Yaqin  sharqda  yuz  berayotgan 
voqealarni sharhlab beradi.
Shuningdek,  ayrim  ommaviy voqealar,  bayram tadbirlari hamda sport 
o ‘yinlari  -   futbol,  xokkey,  boks  va  boshqa  musobaqalarning  qanday 
borishini  sharhlashda  ham  bu  janrdan  foydalaniladi.  Bunday  sharhlar 
hisobot  tarzida  ham  b o iish i  mumkin.  Eng  muhimi  sharhlovchi  sport 
o ‘yinining  qanday  borishi,  uning  tafsilotlarini  o ‘quvchi  (eshituvchi, 
tomosha  qiluvchijlarga  tushuntirib,  izohlab  berishi  lozim.  K o‘rinib
243

---

turibdiki„ 
sharh 
ommaviy 
axborot 
vositalarining 
deyarli 
barcha 
k o ‘rm i$ hla ri 
-  gazetalar, jurnallar,  radio,  televideniye,  axborot agentliklari 
va  intemetdan  o‘rin  oladi.  Keng  m a’nodagi  ilmiy,  rasmiy,  diniy,  adabiy 
sharhlar esa kitoblardan joy olishi m aium dir.
Sharhning  ichki  tuzilishi,  shakli  va  hajmi  uning  qanday  turda 
ekanligiga  b o g iiq .  Ammo  ularning  barchasi  uchun  umumiy  bo'lgan 
xususiyat  m aiu m   fakt,  voqea,  hodisa,  hujjat  yoki  biror  asarga 
asoslanishidir.  Sharhda  aniqlik,  asos  b o iib   xizmat  qilayotgan  manbaning 
mazmunidan  uzoqlashmaslik  talab  etiladi.  Bu  ayniqsa  ilmiy,  rasmiy, 
adabiy-badiiy, diniy asarlar sharhlarida shuningdek, rasmiy hujjatlarga doir 
sharhlarda  muhimdir.  Publitsistik  sharhda  esa  qalamga  olinayotgan  fakt, 
hodisa va voqeaning  mohiyati  va u haqida bildirilayotgan fikr,  publitsistik 
mushohada  va  chiqarilayotgan  xulosa  asosiy  rol  o ‘ynaydi.  Sharhning 
uslubi  va  tili  ham  mazkur  matcrialning  qandayligidan,  uning  oldiga 
qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqadi.  Publitsistik sharhning tili va uslubi esa 
ilmiy,  adabiy-badiiy,  rasmiy  sharhlardan  farq  qilib,  jonli,  ta’sirchan 
publitsistik tilda  b o iish i  lozim,  Unda mantiqiy  tafakkur  bilan jonli  fikrga 
xos  til  va  tasviriy  vositalar  uyg‘unlashib  ketishi  kerak.  Sport  o ‘yinlari 
sharhida  ham  mazkur  mavzu  sport  o ‘yini  tafsilotlari,  uning  ichki 
xususiyatlari,  maxsus atamalari  saqlangan holda tushunarli, jonli adabiy  til 
va tasviriy vositalar qoilanilishi kerak.
Hayotni  fotosuratlar  bilan  aks  ettiruvchi  fotojumalistika  ham 
fotosharh,  ;  ayrim  suratli  nashrlarda  tasviriy  (grafik)  sharhlar  ham 
qoilanilishi 
mumkin. 
Bularning 
hammasi 
sharh  janrining 
ko ‘p 
qirraliligini,  hayotni  aks  ettirishda  turli  vositalardan  foydalanishi 
mumkinligini ko ‘rsatib turibdi.