Jurnalistikaga

3.  Tahririyatga keladigan xatlar qanday ruknlar ostida berib 
boriladi?
4. X at ja n ri qanday turlarga ega?
5.  О ‘zbek m atbuotida xat ja n ri ко ‘rinishlarini ifodalang.
9.6.  Taqriz
Tahliliy  publitsistikaning  muhim  janrlaridan  biri  taqrizdir.  Taqriz 
so‘zi  arabcha  b o iib ,  oicham oq,  salmoqlab  k o im o q ,  baholamoq  degan 
m a’nolarni  bildiradi.  Mazkur  janr  retsenziya  deb  ham  yuritiladi.  Bu 
lotincha  recensio-baho  degan  so‘zdan  olingan.  Taqriz  fan,  adabiyot-
233

---

san’atga  doir  asarlarni  tahlil  etuvchi,  baho  beruvchi  publitsistik  janrdir. 
Demak,  taqriz,  (retsenziya)  hayotni  bevosita  tasvir  etuvchi  maqola  va 
boshqa  tahliliy  janrlardan  farqli  ravishda  fan,  adabiyot,  san’at  va  boshqa 
sohalarda  aks  ettinlgan  voqea  va  hodisalarni,  faktlami  tahlil  etish, 
baholashga qaratiladi.  Bu  -  publitsistikaning, jurnalistikaning  ijtimoiy  ong 
ko‘rinishlari,  hayotni  aks  ettirish  turlari  b o ig a n   fan,  adabiyot,  san’at  va 
boshqa  sohalarga  munosabati,  o ‘zaro  bogiiqligini  kocrsatuvchi  faktordir. 
Binobarin,  taqriz  insonning  tashqi  olamdagi  bilingan,  ongda  aks  etgan 
voqea va hodisalarni qaytadan yana chuqurroq bilish, tahlil va tadqiq etish, 
baholash  borasidagi  muhim  vositasidir.  Y a’ni,  bu  janr  fan,  adabiyot, 
san’atning  ham  taraqqiyotiga  xizmat  qiladi,  inson  ongining  ufqlarini 
yanada  kengaytiradi.  Boshqa  tahliliy  janrlar  singari  taqriz  ham  ijtimoiy- 
lqtisodiy,  madaniy-ma’naviy  hayotning  barcha  sohalarini  o'zida  aks 
ettirishi  mumkin.  Ammo  u  yuqorida  aytilganidek,  hayot  voqealarini 
to cppa-to‘g ‘ri  emas,  balki  fan,  adabiyot  va  san’atda  o ‘z  aksini  topgan, 
ya’ni  o'rganilgan, baholangan shakldagi  holatini oig an adi,  yoritadi.  Bular 
fanning  turli  sohalariga  doir  ilmiy  ishlar,  kitoblar,  risolalar,  maqolalar 
to‘plamlari, 
ixtirolar,  kashfiyotlar,  badiiy  asarlar, 
sahna  asarlari, 
kinofilmlar,  tasviriy  san’at,  musiqa  asarlari  b o iish i  mumkin.  Shu  bilan 
birgalikda  taqrizlar  fan,  adabiyot  va  san’atning  barcha  asarlariga  emas, 
balki ayni shu kun,  shu  davr uchun ahamiyatli, zarur asarlargagina yoziladi 
va  e io n   qilinadi.  Bu  —   taqrizning  ham  publitsistik  xususiyatga  ega 
ekanligini k o‘rsatadi.
Shuni  aytish  kerakki  taqriz  jurnalistikadan  tashqari  hollarda  ham 
qoilanilishi  mumkin.  Masalan,  yangidan  yaratilgan  har  bir  ilmiy  asar, 
ixtiro  va  kashfiyotlar,  badiiy  asarlar,  tasviriy  san’at,  musiqa  va  sahna 
asarlar, 
kinofilmlar, 
haykaltaroshlik 
asarlari 
va 
boshqalar  bosib 
chiqarilishi,  e io n   qilinishi,  ko‘rgazmaga  qo‘yilishidan  oldin  shu  soha 
kishilari, 
olimlar, 
adabiyotshunoslar, 
san’atshunoslar 
tomonidan 
baholanadi, tahlil etiladi.
Bunday  baholash  og‘zaki  muhokama  yoki  yozma  taqriz  shaklida 
b o iish i  mumkin.  Bu  xildagi  taqrizlami  odatda  ichki  taqriz  deyiladi.  Shu 
bilan  birgalikda  fan,  adabiyot,  san’at  asarlari  oshkora  ravishda  -  
jum alistika  orqali  baholanishi,  muhokama  etilishi  mumkin.  Ana  shunday
234

---

taqrizlar  tahliliy  publitsistika janriga  oid  asarlar  sanaladi.  Bu  xildagi  ijod 
turini  tanqid  va  bibliografiyaga  oid  asarlar  ham  deb  yuritiladi.  Tanqid 
arabcha  so‘z  bo‘lib  ish-harakat,  faoliyat,  asar,  ta’limot,  nazariya  va  shu 
kabilarning salbiy va ijobiy tomonlarini, yutuq va kamchiliklarini muayyan 
nuqtai  nazardan  baholash,  tahlil  etish  degan  m a’noni  bildiradi. 
Bibliografiya esa lotincha biblion —kitob, grapno-yozmoq degan so‘zlardan 
olingan  b o iib ,  bosma  asarlar-kitoblami  tahlil  etish,  fikr  bildirish  degan 
m a’noni bildiradi.
K o‘rinib  turibdiki,  bu  tushuncha  ham  taqriz,  retsenziya  atamalari 
bildiradigan m a’nolarga yaqindir.
Taqriz  inson  ongiy  olamining barcha sohalarini  qamrab  olar  ekan  o ‘z 
navbatida turli xillarga b o iin ib  ketadi.  Bular:
1.  Ilmiy taqrizlar;
2.  Adabiy-badiiy taqrizlar;
3.  Teatr taqrizi;
4.  Kino taqrizi;
5.  Musiqa asarlari taqrizi;
6.  Tasviriy san’atga doir taqrizlar;
7.  Radio eshittirishlar va teleko‘rsatuvlar taqrizi va boshqalar.
Ilmiy  taqrizlar  yuqorida  aytilganidek  ilm-fanning  u  yoki  bu  sohasiga
doir  yangi  chiqqan  kitoblar,  asarlarga  beriladi.  Bu  xil  taqriz  u  xoh  aniq 
fanlar  -   matematika,  fizika,  kimyo,  geografiya,  geologiya  va  boshqa 
sohalarga  yoki  ijtimoiy  fanlar  b o im ish   tarix,  falsafa,  siyosatshunoslik, 
san’atshunoslik, tilshunoslik va boshqa sohalarga bagishlangan boim asin, 
avvalo  mazkur  sohada  yaratilgan  asarlarning  mazmuni,  uning  fanga 
qo‘shgan  salm ogi,  yutuq  va  kamchiliklarini  ochib  berishi  lozim.  Taqriz 
muallifi  va asarlar  haqida  o ‘z  qarashlarini,  xulosalarini  bayon  etadi.  Ilmiy 
taqrizlar  mazkur  ilm-fan  sohasidagi  yangiliklarni  ommaga  yetkazishda 
muhim omil hisoblanadi.
Ilmiy  taqrizlar  asosan  shu  fan  sohasi  bilan  yaqindan  tanish  b o ig an  
mutaxassislar,  olimlar tomonidan yoziladi  va  odatda fanning  shu  sohasiga 
oid  ilmiy  nashrlarda,  ilmiy  jumallarda,  shuningdek  fanning  shu  sohasiga 
tegishli  b o ig a n   tarmoq  gazetalarda  bosiladi.  Markaziy  va  boshqa 
umumsiyosiy  gazetalar,  ijtimoiy-siyosiy jurnallarda  esa  ko‘pchilik  uchun
235

---

muhim  ahamiyatga ega b o ig a n  alohida  ilmiy  asarlargagina taqriz beriladi. 
Umuman  olganda,  ilmiy  taqrizlar  o ‘quvchilarni  fan  yangiliklari  bilan 
tanishtirishda,  ilmning  mazkur  sohasidagi  yutuq  va  kamchiliklarini 
aniqlab,  uning  rivojiga  hissa qo‘shish  uchun  xizmat  qiladi.  Adabiy-badiiy 
taqrizlar  mazkur  janrning  eng  ko‘p  qoilaniladigan  turi  hisoblanadi. 
Adabiy-badiiy  taqrizning  vazifasi  taqriz  qilinayotgan  badiiy  asaming 
mazmunini  chuqur ochib  berish,  unda oldinga surilayotgan  asosiy  g ‘oyani 
o‘quvchiga ravshan ko‘rsatish,  asar muallifi  erishgan mahorat yutuqlari va 
y o i   qo‘ygan  kamchiliklarini  bayon  etishdan  iborat.  Adabiy-badiiy  taqriz- 
adabiy  tanqidchilikning  asosiy  janri  hisoblanadi.  Adabiy  tanqid  -  
adabiyotshunoslik  fanming  muhim  tarkibiy  qismi  b o iib ,  badiiy  ijodning 
shu  kundagi,  ayni  zamondagi  ahvoli,  erishilgan  yutuq  va  kamchiliklarni 
ochib tashlash orqali badiiy adabiyot taraqqiyotiga xizmat qilishdan iborat.
Adabiy-badiiy taqrizlarda shu kun,  ayni zamonda yuzaga kelgan yangi 
badiiy  asarlar  tahlil  etiladi,  ularga  baho  beriladi,  kamchiliklari  tanqid 
ostiga olinadi.  Hozirgi о 'zbek adabiy tanqidchiligida atoqli adabiyotshunos 
olimlar  O.Sharofiddinov,  M.Qo‘shjonov,  N.Karimov  va  boshqalarning 
samarali faoliyati tahsinga sazovar.
Adabiy-badiiy  taqrizlar  asosan  adabiy-badiiy  jurnallar  hamda 
adabiyotga  ixtisoslashgan  gazetalardan  keng  o‘rin  oladi.  Umumsiyosiy 
gazetalarda  faqat  jamiyat  uchun  nihoyatda  ahamiyatli  b o ig a n   yirik 
asarlarga yozilgan taqrizlar beriladi.
Teatr  taqrizlarida  teatr  tanqidchiligi  o‘z  ifodasini  topadi.  Ularda 
tomoshabinlarga havola  etilayotgan yangi  sahna  asarlari  tahlil  etiladi.  Bu 
taqrizlarda 
sahnaga 
qo ‘yilgan 
spektaklning 
g ‘oyaviy 
mazmuni, 
aktyorlarning  ijrochilik  san’ati,  rejissura  mahorati  va  boshqa  masalalar 
tahlil  etiladi,  yutuq va kamchiliklar  ko‘rsatib,  ijodiy  xulosalar  chiqariladi. 
Teatr  taqrizi  o'quvchi  va  tomoshabinlarga  mazkur  asarni  har  tomonlama 
tahlil  etish  bilan  birlikda  san’atkorlarga  uni  yanada  takomillashtirish 
borasida ko ‘mak, maslahatlar ham berishi lozim.
Teatr  taqrizlari  asosan  shu  soha  mutaxassislari,  olimlar,  adabiy 
tanqidchilar,  ayrim  hollarda jurnalistlar  tomonidan  yoziladi.  Teatr  taqrizi 
yozish  uchun  teatr  san’ati  sohasi  bo ‘yicha  chuqur  bilimga,  malakaga  ega 
b o iis h   lozim.  Bugungi  kunda  bu  sohada  M.Rahmonov,  M.Qodirov,
236

---

T.Tursunov,  T.Bayandiev,  M.Hamidova,  M .To‘laxo‘jaeva,  O.Rizaev, 
Sh.Rizaev, 
S.Tursunboev, 
T.Tslomov, 
H.Ikromov, 
S.Qodirova, 
M.Ahmadjonova, 
M.Umarov, 
A.Rahimov 
va 
boshqalar 
faoliyat 
k o ‘rsatmoqdalar.  Kinotaqriz  ham  mazkur  janrning  muhim  turlaridan  biri 
hisoblanadi.  Unda yangi  yaratilgan  kinofilmning  o ‘ziga xos  xususiyatlari, 
yutuq va kamchiliklari  ochib beriladi.  Xuddi teatr taqrizi singari kinotaqriz 
ham  kino  san’ati  sirlaridan xabardor  bo ‘lgan  mutaxassislar,  kinoshunoslar 
tomonidan  yoziladi.  Kinotaqriz  sohasida  J.Teshaboev,  H.Akbarov, 
X. Abulqosimova va boshqalarning xizmatlarini e’tirof etish mumkin.
Musiqa  san’ati,  tasviriy  san’atga  bag‘ishlangan  taqrizlarga  ham 
yuqoridagi  talablarni  qo ‘yish  mumkin.  Bu  taqrizlarda  ham  mazkur 
sohalarga doir yangi  asarlaming  o ‘ziga xos  tomonlari,  erishilgan yutuq va 
kamchiliklar,  asar  muallifming  mahorati  ochib  berilishi  va  o ‘quvchiga 
yetkazilishi  lozim.  Bunday  taqrizlar  ham  asosan  maxsus  nashrlarda, 
alohida holatlarda umumsiyosiy gazeta va jurnali arda bosilib chiqadi.
Ularning  mualliflarini  musiqashunoslikda  (xususan  A.Jabborov,
I.Rajabov  T.G'afurbekov  R.  Abdullaev,A.Nazarov  va  boshqalarni), 
tasviriy san’atda (xususan R.Ahmedov, Ch.Ahmarov, B.Jalolov, R.Choriev 
va boshqalarni) eslash kifoyadir.
Taqriz  qaysi  sohada,  qaysi  mavzuda  bo‘lmasin  biron-bir  asami 
baholashda  xolislik,  ilmiy  yondashuv  bu  janr  uchun  muhim  mezon 
hisoblanadi.  Chunki  har  bir  ilmiy,  adabiy,  san’at  asariga  shu  paytgacha 
mavjud  bo‘lib jamlangan,  zamon sinovidan  o ‘tgan  o ‘lcham va qarashlarga 
amal qilingandagina to ‘g ‘ri baho berish mumkin  Aksincha, asarni biror bir 
tor  sinfiy,  siyosiy,  yoki  shaxsiy  manfaatlar  nuqtai  nazaridan  tahlil  etilib, 
baholanganda  noto‘g ‘ri,  biryoqlama  xulosalar  kelib  chiqadi,  o ‘quvchini 
chalg‘itadi,  muallifga  jiddiy  m a’naviy  ziyon  yetkaziladi.  Masalan,  sovet 
tuzumi  davrida ayrim  ilmiy,  adabiy yoki  san’at  asarlariga ana shunday  bir 
yoqlama,  tor  sinfiy-siyosiy  yoki  guruhbozlik  nuqtai  nazaridan  baho 
berishlar  ko ‘p  uchrardi.  Chunonchi,  atoqli  о 'zbek  adibi  A.  Qodiriyning 
asarlariga, Oybekning “Alisher Navoiy” romaniga berilgan ayrim  ijtimoiy- 
vulgar (qo‘pol) taqrizlar buning yaqqol dalilidir.
Ommaviy  axborot  vositalarining  alohida  turi  bo'lgan  radio  va 
televideniye  orqali  eshittirilgan  yoki  ko‘rsatilgan  ayrim  asarlar  -
237

---

radiospektakl, telefilm, teleko'rsatuvlarga ham taqriz yozilishi  mumkin. Bu 
taqrizlarda ham mazkur radio yoki teleasaming mazmum, mohiyati, yutuq 
va kamchiliklari ochib beriladi, o ‘quvchigayetkaziladi.
Taqriz  janri  ko ‘proq  gazeta  va  jurnallardan  o ‘rin  oladi.  Radio  va 
televideniyeda  ular  taqriz  emas  -   eshittirish  yoki  ko ‘rsatuvning  bir  turi 
sifatida qoilaniladi,
Taqrizlar  ichki  tuzilishi  jihatidan  axboriy  yoki  tahliliy  boiish i 
mumkin.  Axboriy  taqrizlarda  yangi  ilmiy,  adabiy-badiiy  yoki  san’at  asari 
haqida  kengroq  xabar  beriladi,  o ‘quvchiga  tanishtiriladi.  «Hurriyat» 
gazetasining  2000-yil,  44-sonida  jurnalist  R.Rahmonovning  «Zarur, 
barchaga  kerakli  kitoblar»  sarlavhali  axboriy  taqrizi  bosilgan.  Unda 
filologiya  va  falsafa  fanlari  doktori  M.  al-Buxoriyning  tamoyili 
«международной 
журналистики 
и 
международный 
обмен 
информации»  va  «Международные  информационные  агенства  и 
международная  пресса