Jurnalistikaga

O'zbek jurnalistikasi tasnifi va tarkibi bo‘yicba 
nazorat savollari
1.  Jumalistikaning ijtim oiy institut sifatidagi faoliyati.
2.  О ‘z  zamonining ijtim oiy illatlarini fosh  etgan shoirlar faoliyati.
3.  Тот та ’nodagi matbuotning vujudga kelishida hal qiluvchi 
ahamiyat kasb etgan manbalarni ayting.
4.  Gazeta dastlab qachon vujudga kelganini bilasizmi?
5.  “Turkiston viloyatining gazeti ” kimlarga xizm at qildi?
6.  Gazetaning jurnaldan fa rq i nimada?
2.2.1.  GAZETA
M a’lumki, jurnalistika yoki ommaviy axborot vositalari  asosan gazeta, 
jurnal  hamda  jumalistikaning  elektron  texnikaga  asoslangan  radio  va 
televideniye, internet kabi ko‘rinishlaridan iborat.
Gazeta - jamiyatning  shu  kundagi,  ayni  zamondagi  ijtimoiy  -  siyosiy, 
iqtisodiy  -  ishlab  chiqarish va  madaniy  -  m a’naviy  hayotini  aks  ettiruvchi 
ommaviy  axborot  turi.  Uning  asosiy  vazifasi  o ‘quvchini jamiyatning  shu 
kundagi,  ayni  zamondagi  hayoti haqida axborot berish,  bo‘layotgan  voqea 
va  hodisalardan  xabardor  qilishdir.  Gazeta  jam iyat  hayotining  barcha 
sohalarini  qamrab  olarkan,  shu  kunning  tarixini  butun  to ‘la1igi  bilan  aks 
ettiradi.  Gazeta  o ‘quvchiga  dunyoni  bildiradi,  uning  ongini  oshiradi, 
ma’naviy  oziq  beradi,  ijtimoiy  faoliyatini  yoiialtiradi  va  laollashtiradi. 
Gazeta  umuminsoniy  madaniyatning  hosilasi  va  uni  taraqqiy  ettiruvchi 
muhim  omildir.  Gazeta  jamiyatdagi  uch  ijtimoiy  tuzilma  —   qonun 
chiqaruvchi,  ijro  va  sud  hokimiyatidan  keyin  to ‘rtinchi  hokimiyat 
sanaluvchi  jumalistikaning  asosiy  o £zagi  hisoblanadi.  Jamiyatdagi  turli 
tabaqalar,  sinflar,  partiyalar  o ‘zlarining  shu  kundagi,  ayni  zamondagi 
manfaat  va  qarashlarini  ishlab  chiqish,  ommaga  yetkazish  va  muxolif 
guruhlarga qarshi kurashda gazetadan keng foydalanadilar.
Gazeta  vaqtli jumalistikaning  eng  asosiy,  eng  qulay  turidir.  Shunmg 
uchun ham  u  ommaviy  axborot vositalari  orasida  eng  asosiy,  bosh  o'rinm 
cgallaydi.  Uni  qayta  — qayta  o ‘qish,  qo‘ldan  — q o ig a   o ‘tkazish,  saqlab 
qo‘yish  mumkin,  zero,  u  moddiydir,  ya’ni,  hujjat  xususiyatiga  egadir.  Bu 
jihatdan  u  oniylik  xususiyatiga  ega  bo ‘lgan  radio  va  televideniyedan
49

---

oldinda  turadi.  Gazetaning  chiqarilishi  va  tarqatilishi  ham  boshqa 
ommaviy  axborot  vositalariga  qaraganda  qulay  va  osonroqdir.  Uning 
jurnalistika  tasnifida  bosh  o‘rinni  egallashi  faqat  shundagina  emas,  balki 
gazetaning  hayotning  barcha  sohalariga  aralashishi  va  chuqur  kirib 
borishida 
hamdir. 
Unda 
ijtimoiy 
hayot  jurnalistikaning 
boshqa 
koiinishlariga qaraganda tezkor va har taraflama o ‘z aksini topadi.
Gazetaning  jurnalistika  tasnifida  birinchi  o‘rinda  turganligi  uning 
tarixidan  ham  kelib  chiqadi.  Y a’ni,  gazeta jurnalistikaning  eng  qadimgi, 
eng  ilk turidir.  U  o ‘zidan  oldingi jurnalistikaning  ilk kurtaklari  -   sopol  va 
gipsdan  yasalgan  taxtachalar  yoxud  keng  ommalashgan  qoiyozm a 
varaqalaming  qonuniy  vorisi  sifatida  paydo  b o id i.  Uning  nomi  ham 
o ‘zidan  oldingi  qoiyozm a  varaqalar  (Venetsiyada  chiqarilgan  va 
«gatsetta»  degan  tangaga  sotilgani  uchun  «gazeta»  deb  nom  olgan)  dan 
olinganligi ham buni  isbotlaydi.
Gazetalarning  paydo  b o iish id a jurnalistikaning  tcxnik  asosi  -   bosma 
dastgohning  ixtiro  qilinishi  asosiy  rol  o'ynaydi.  Birinchi  bosma  gazetalar
XVII  asrning  boshlarida  Yevropada  paydo  b o id i.  Bular  -   1609-yilda 
Germamyada  nashr  etilgan  «Aviso»,  «Oder  Zeitung»  gazetalari,  1622- 
yilda Angliyada dunyo  yuzini  ko‘rgan «Weekly  News  from»,  1631-yildan 
e’tiboran  Parijda  chiqa  boshlagan  «La  gazette»  gazetalari  edi.  AQShda 
birinchi  bosma  gazeta  1690-yiIda  chiqdi.  Rossiyada  nashr  etilgan  birinchi 
bosma  gazeta  rus  podshosi  Petr  I  tomonidan  chiqarilgan  «Ведомости» 
gazetasidir.  Turkistonda  paydo  b o ig a n   ilk  gazeta  esa  1870-yildan 
e ’tiboran  chiqa  boshlagan  rus  tilidagi  «Туркестанские  ведомости»  va 
uning o ‘zbek tilidagi ilovasi —  “Turkiston viloyatining gazeti” edi.
Insoniyat  tarixida  vujudga  kelgan  har  bir  gazetaning  dunyo  yuzini 
k o iish i  uchun  bir  tomondan  kishilarning  axborotga  b o ig a n   talabi  asos 
b o iib   xizmat  qilgan  b o isa ,  ikkinchi  tomondan  biror  yakka  hukmdoming 
yoki  guruhning  ijtimoiy-siyosiy,  g ‘oyaviy  va  iqtisodiy  ehtiyoji  turtki 
boigan.  Yakka  hukmronlik  o ‘m iga  kelgan  erkin  ish  ko‘rish  jamiyati 
davrida  gazetachilik  misli  ko‘rilmagan  darajada  taraqqiy  etdi,  chunki,  u 
davrda  ijtimoiy  -  siyosiy  manfaatlar  qatorida  iqtisodiy  manfaatlar  -  foyda 
olish  y o iid a   ham  xizmat  qila  boshladi.  Ammo  u  yoki  bu  mamlakatda 
faoliyat  ko‘rsatgan  ilg‘or  fikrli,  taraqqiyparvar  kuchlar  gazetadan
50

---

o‘zlarining  ijtimoiy  qarash  va  g ‘oyalarini  shakllantirish  va  ommaga 
yetkazish  uchun  foydalandilar.  Bunga  misol  sifatida  XX  asr  boshlarida 
Turkistonda  vujudga  kelgan  taraqqiyparvar  jadidchilik  harakati  va  uning 
jumalistikasini  olib  ko‘rishimiz  mumkin.  Turkistonning  ilg‘or  fikrli 
ziyolilari  b o ig a n  jadidlar  о ‘zlarming  m a’rifatparvarlik  g ‘oyalarini  xalqqa 
yetkazish  uchun  «Taraqqiy»,  «Xurshid»,  «Sadoyi  Turkiston»,  «Sadoyi 
Farg‘ona»,  «Samarqand»  kabi  gazetalami  nashr  etdilar.  Bu  gazetalarning 
boshida  xalqimizning  asl  farzandlari  M.Abdurashidxonov,  M.Behbudiy, 
A.Avloniy, Fitrat, Cho‘lpon va boshqalar turdilar.
XIX  asrning  o ‘rtalaridan  boshlab,  jahon  mafkura  maydoniga  kirib 
kelgan  kommunistik  ta iim o t  tarafdorlari  ham  gazetadan  o ‘z  g ‘oyalarini 
ommaga  yoyish  uchun  foydalandilar.  K.Marks  va  F.Engels  tomonidan 
1848-yilda  Germamyada  nashr  etilgan  «Yangi  Reyn  gazetasi»,  V.l.Lenin 
boshchiligida  chiqarilgan  «Искра»,  «Правда»  va boshqa  gazetalar  shular 
jumlasidandir. 
Kommunistik 
gazetachilik 
1917-yil 
rus 
proletar 
o‘zgarishidan  keyin  juda  keng  y o ig a   qocyildi.  Bu  hoi  Rossiyaning 
mustamlakasi  sifatida  qolgan  0 ‘zbekistonda  ham  yuz  berdi.  Ammo 
insoniyat yetmish yildan ortiqroq davom etgan yakka g ‘oya hukmronligiga 
asoslangan  kommunistik  tuzum  va  uning  jumalistikasini  rad  etdi. 
Kommunistik  jurnalistikaga  qarama-qarshi  ravishda  dunyoning  erkin 
mamlakatlarida  erkin  jurnalistika  ham  faoliyat  ko ‘rsatib  keldi  va  uning 
asosiy  qismini  gazetalar  tashkil  etdi.  Hozirga  kelib,  dunyoda  qariyb  o ‘n 
mingga yaqin nomda kundalik gazetalar nashr etiladi.
0 ‘z  milliy  mustaqilligiga  erishgan  respublikamizda  gazetachilikka 
katta  e ’tibor  berilmoqda.  Hozirga  kelib  respublikamizda  bosma  nashrlar 
soni mingdan ortib ketdi.  0 ‘zbek gazetachiligi ham son, ham sifat jihatidan 
o ‘sdi,  takomilga  erishdi.  0 ‘zbekiston  ommaviy  axborot  vositalarining 
ajralmas  tarkibiy  qismi  b o ig a n   respublika  gazetalari  ommaga  keng 
miqyosda  axborot yetkazib  bermoqda,  mamlakatimizda  katta jabhada  olib 
borilayotgan  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy  va  madaniy-ma’naviy  islohotlami 
amalga oshirishda muhim rol o ‘ynamoqda.
Gazetada jurnalistikaning  barcha  ichki  qoidalari  o ‘z, ifodasini  topadi. 
Gazeta  jurnalistikaning  asosiy  ijtimoiy  vazifalarini  t o l a   bajaradi,  u 
ommaga  ijtimoiy  axborot  yetkazib  beradi,  jamiyatda  b o iib   turgan  voqea
51

---

va  hodisalarni  tasvirlaydi,  tahlil  etadi  va  jamiyatga  qaytadan  ta’sir 
ko'rsatadi.  Gazeta ijtimoiy hayotni yoritishda o ‘zidan keyin turuvchi jurnal 
bilan  o ‘zaro  munosabatga  kirishadi,  ular  o'rtasida  m a’lum  darajada 
“mehnat  taqsimoti”  o ‘matiladi.  Bunda  gazeta  ko‘proq  (75  foizga  yaqin) 
tasvir ijtimoiy vazifasini  bajarib,  tahlil  ijtimoiy vazifasining asosiy  qismini 
jum alga  qoldiradi.  Y a’ni,  gazeta  shu  kunda,  ayni  zamonda jamiyatda yuz 
berayotgan  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy-ishlab  chiqarish  va  madaniy- 
m a’naviy  voqea va hodisalarga  asosiy  e ’tiborini  qaratadi,  ko‘proq  axborot 
berish bilan  shug‘ullanadi.  Ammo, bu gazeta jam iyat hayotini tahlil  etishda 
ishtirok  etmaydi,  degan  m a’noni  bermaydi,  balki,  u  ham  bu  ijtimoiy 
vazifani  bajarishda  o‘z  maydoni,  imkoniyati  darajasida  qatnashadi. 
Shuningdek,  har  bir  tasviriy  axboriy  materialda  ham  tahlil  unsuri  mavjud 
boiadi.  Gazeta  shu  bilan  birgalikda  jumalistikaning  ta’sir  ijtimoiy 
vazifasini  bajarishda  ham  ishtirok  etadi,  hayotni  tasvir  va  tahlil  etibgina 
qolmasdan,  unga  bevosita  va  bilvosita  ta’sir  ham  qiladi.  Gazeta 
jumalistikaning  bosh  tamoyillari  -   umuminsoniylik,  xalqchillik,  milliylik, 
haqqoniylik  va  boshqa  qoidalariga  ham  bo‘ysunib 
ish  ko‘radi. 
A n’anaviylik  va  yangi  omillar  yaratish  qonuniyatiga  amal  qilish, 
jamoatchilik  fikrini  shakllantirish  va  jumalistikaning  boshqa  qonun- 
qoidalari  ham  gazeta  uchun  bevosita  taalluqlidir.  Jumalistikaning 
yuqoridagi  barcha  qonun  va  qoidalari  avvalo  gazeta  faoliyatida 
shakllanganligi  boisidan  ham  u  jurnalistika  tasnifining  asosiy  markazida 
turadi.
Gazeta  sahifalarida  hayotni  aks  ettirishning  alohida  turi  bolm ish  
publitsistikaga  keng  o ‘rin  beriladi.  Gazetada  publitsistikaning  axboriy 
(xabardor  qiluvchi)  qismi  va  uning  janrlari  -   xabar,  reportaj, 
korrespondensiya  (kichik  maqola)  va  boshqalar  keng  o ‘rin  oladi. 
Shuningdek,  publitsistikaning  tahliliy  va  badiiy-publitsistik  turlari  ham 
gazetada  keng  qoilaniladi.  Gazeta  o ‘z  sahifalarida  fotojumalistika  va 
rasmchilikdan ham keng foydalanadi.
Ommaviy  axborot  vositalarining  muhim  turi  b o ig an   gazetalar  o ‘z 
navbatida  turli  xillarga  b o iin ib   ketadi.  Ular  avvalo  ijtimoiy  hayotni 
yoritish nuqtai nazaridan uchga bolinadi:
1. Umumsiyosiy gazetalar;
52

---

2. Ixtisoslashgan gazetalar;
3. Tarmoq gazetalari. 
;
1 
Umumsiyosiy  gazetalar  ijtimoiy  hayotni  umumsiyosiy  nuqtai 
nazardan,  ya’ni,  jamiyatning  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy  ishlab  chiqarish, 
madaniy-ma’naviy  hayotining  bosh,  ko‘pchilik  uchun  zarur  masalalarini 
yoritadi,  hamda har  bir  hududdagi  aholining ko ‘pchiligi  uchun  m o‘ljallab 
chiqariladi. 
Dunyodagi  aksariyat  gazetalar  umumsiyosiy  gazetalar 
sanaladi.  Bunga  misol  qilib  AQSh  da  chiqadigan  «Vashington  post» 
(«Vashington  pochtasi»),  «Nyu-York  tayms»  («Nyu  York  vaqti»), 
«Baltimor  san»  («Baltimor  quyoshi»,)  «Uoll-strit  djornel»  («Uoll-strit 
gazetasi»),  Angliyada  chiqadigan  «Gardian»  («Posbon»),  “Deyli  Mirror» 
(«Kundalik  oyna»),  “Observer»  («Kuzatuvchi»),  «Tayms»  («Vaqt»), 
«Sandi  tayms»  («Yakshanba  vaqti»),  Germaniyada  chiqadigan  «Berlinner 
saytung»  («Berlin  gazetasi»),  «Frankfurter  Algemeyne  Tsaytung» 
(“Frankfurt  suratli  gazetasi»),  «Di  Tsayt»  («Vaqt»),  «Di  velt»  («Olam»), 
Fransiyada  nashr  etiladigan  «Figaro»,  «Mond»  («Olam»),  «Liberatsion» 
(«Ozodlik»),  «Yumanite»  («Insoniyat»),  Yaponiyada  chiqib  turuvchi 
«Asaxi»  («Quyosh»),  «Tokio  simbun»  («Tokio  gazetasi»),  Xitoyda 
chiqadigan  «Jenmin  jibao»  («Xalq  gazetasi»),  Hindistonda  chiqadigan 
«Hindustan  tayms»  («Hindiston  vaqti»),  Turkiyada  nashr  etiladigan 
«Jumhuriyat» 
(«Respublika»), 
«Milliyat» 
(«Millat»), 
Rossiyada 
chiqadigan  «Известия»,  «Правда»,  «Труд»  kabi  gazetalami  ko‘rsatish 
mumkin.
Umumsiyosiy  gazetalar  qaysi  tashkilot  tomonidan  chiqarilishiga 
qarab,  rasmiy  (hukumatga  qarashli),  partiya  yoki  jamoat  tashkilotlari 
gazetalari  hamda  mustaqil  gazetalar  b o iish i  mumkin.  Bunga  misol  qilib, 
respublikamizda  chiqadigan  rasmiy  -   “Xalq  so‘zi”,  «Правда  Востока»,