Jurnal 1918-yil dekabr oyidan chiqa boshlagan

dialekt 
va 
lahja
tushunchalarining definitsiyasida yakdillik yо‘q. Sо‘zsiz, dialekt atamasining qо‘l
-
lanish doirasi keng. Shuning uchun ham dunyoning barcha til ilmida dialektologiya ya
-
salmasidan foydalaniladi. Hech sir emaski, 
sheva 
va 
lahja
atamalari rus tilidagi 
говор 
va 
наречие 
atamalaridan kalka qilib olingan. Afsuski, “Русская диалектология”da 
rus tilidagi shevalarni tasnif qilishda shimoliy lahja (наречие) va janubiy lahja farq
-
lanadi-da, “dialektal zona”lar tо‘g‘risida gap borganida g‘arbiy va sharqiy zonalar aj
-
ratiladi
12
, ya’ni 
наречие 
atamasi tilga olinmaydi. demak, bu tasnifda dialekt atamasi 
“наречие” atamasi bilan bir paradigmada turmaydi. Shuningdek, kо‘rsatilgan darslikda 
говор, диалект, наречие
tushunchalariga ta’riflar berilmagan. Ulardan faqat 
говор
va 
наречие 
atamalarigina iyerarxik xususiyatga ega, O.S.Axmanovaning “Словарь 
лингвистических терминов”ida esa 
диалект
va 
наречие
tushunchalari tenglashti
-
rilgan
13
.
О‘zbek dialektologiyasida ham dialekt va lahja tushunchalariga munosabat har xil 
bо‘lgan. v.v.reshetov va Sh.Sh.Shoabdurahmonov “диалект-наречие” juft sо‘zidan 
10
rajabov N. O‘zbek shevashunosligi. – T.: O‘qituvchi, 1996.
–
21-27-b. 
11
To‘ychiboyev B., Hasanov B. O‘zbek dialektologiyasi. – T.: Abdulla qodiriy nomidagi xalq 
merosi nashriyoti, 2004. – 4-b.
12
Бромлей С. В., Булатов Л. Н. и др. Русская диалектология. – М.: Просвещение, 1989. – С. 
200, 204.
13
Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Энциклопедия, 1966. – С. 131, 
253.

---

59
foydalangan va u shevaga qarshi qо‘yilgan
14
. Shu darslikning “О‘zbek tili va xalq she
-
valari” bobida shevalarni tasnif qilishda 
“Prof. Y.D.Polivanov klassifikatsiyasida ikkinchi 
dialekt “о‘g‘uz” lahjasi bо‘lib” 
(aslida Polivanovda 
lahja
emas, 
наречие 
atamasi qо‘l
-
langan – A.S.), 
“Prof. G‘ozi Olim, avvalo, о‘zbek shevalarini uch lahjaga ajratadi”
(lahja 
sо‘zini atama sifatida dastlab G‘ozi Olim qо‘llagan, u 
dialekt
atamasidan foydalanma
-
gan) kabi iboralarda 
lahja 
sо‘zini ishlatadi, yana ajablanarlisi, darslikning shevalar tas
-
nifi yoritilgan bо‘limida qarluq-chigil-uyg‘ur, qipchoq, о‘g‘uz komponentlari bir о‘rinda 
dialekt, 
yana bir о‘rinda 
lahja
deb yuritiladi va kо‘proq
 dialekt
atamasidan foydalaniladi, 
hatto dialekt sо‘zi yirik va kichik tushunchani ifodalashda ham qо‘llangan, ya’ni unda 
qarluq-chigil-uyg‘ur dialekti
ham deyilgan, uning tarkibi haqida gap ketganida 
Naman-
gan dialekti
ham deyilgan
15
. 
A.k.Borovkov umuman lahja atamasiga murojaat qilmaydi. Lahja atamasini qо‘l
-
lash v.v.reshetovning о‘zbek shevalarining klassifikatsiyasiga bag‘ishlangan maxsus 
maqolasida tartibga tushdi, ya’ni 
qipchoq lahjasi, о‘g‘uz lahjasi, qarluq-chigil-uyg‘ur 
lahjasi 
tarzida qо‘llandi
16
, lekin undan keyin nashr etilgan ikki darslikda hamon eski 
qarashlar davom etdi. Jumladan, N.rajabov lahjani “...lahja shevalardagi asosiy xu
-
susiyatlarni о‘zida birlashtiriuvchi shevalar yig‘indisini bildiradi” deb, dialektni “Adabiy 
tildan о‘zining ba’zi bir xususiyatlari (fonetik, grammatik, leksik) bilan farqlanadigan 
biror umummilliy tilning yirikroq bо‘lagi 
dialekt 
deb yuritiladi”
17
tarzida qoidalashtiradi. 
Avvalo, shuni ta’kidlash lozimki, darslikdagi har bir qoida, ta’rif, hatto oddiy ifodalar 
ham talabalarga shu hodisani tushunishda qulay bо‘lishi, uning mantiqiy yо‘nalishi, us
-
lubi tahrirlangan bо‘lishi talab qilinadi. Lahja va dialekt tushunchalariga berilgan ushbu 
qoida va ta’riflar bu talablarga javob bera olmaydi. Ularni tahlil qilamiz. 
Lahjaga keltirilgan qoidada (uni qoida deb bо‘lsa) quyidagi mantiqiy bо‘lmagan 
ifodalarni ajratish mumkin: