|
Álipbeni oqıtıw dáwirinde grammatik-orfografik bilimlerdi ámeliy
ózlestiriw
Álipbeni oqıtıw dáwirinen baslap balalar grammatika hám imládan ayırım
materiallardı ámeliy ózlestip baradi, yaǵnıy olarga tema túsindirilmeydi, teoriyalıq
maǵlıwmat berilmeydi. Balalar awızeki hám jazba tildi ózlestiriw hám jazba
shınıǵıwlardı orınlaw menen oqıw jılınıń ekinshi yarımında yamasa keyingi
klasslarda úyreniletuǵın temalardı ózlestiriwge tayarlanadı.
Álipbeni oqıtıwdıń birinshi aylarında-aq balalar
Aman, Otar, Lala, Abat,
Sara, Asan
usaǵan júdá kóp atlardı oqıydı hám adamlardıń atlarınıń bas hárip
penen jazılıwın ámeliy jaqtan ózlestirip baradı. Solay etip, olar keyinirek
úyreniletuǵın adamlardıń atı bas háripler menen jazılıwına tiyisli imlá qaǵıydaların
ózlestiriwge tayarlanadı.
Til-dil, altı-aldı
usaǵan sózlerdi oqıwdı, shınıǵıw etiw únli hám únsız
dawıssızlardı ózlestiriwge,
san-sana, gúl-gúlshi-gúlden-gúlzar, baǵ-baǵman
usaǵan sózlerdi oqıtıp shınıǵıw islew bolsa balalardı „
Túbirles sózler
" temasın
ózlestiriwge tayarlaydı.
Propedevtik shınıǵıwlar dizimi baslawısh klasslar grammatika hám imlá
dástúriniń basqıshlı izshillik principi tiykarında dúziliwine say keledi. Ámeliy
jumıslar nátiyjesinde balalarda belgili bir til tájiriybesi, til qaǵıydaların, sózdi, onıń
dúzilisi hám yasalıwın, basqa sózlar menen baylanısqanda ózgeriwin baqlaw
tájiriybesi toplanıp baradı. Mine usı tájiriybeler tiykarında oqıwshılar teoriyalıq
bilimlerdi ózlestiredi, bular tiykarında bolsa grammatikalıq túsinik hám
orfograflkalıq qaǵıydalar qáliplesedi.
Gáp ústinde islew.
Pikir almasıw, qarım-qatnas jasaw gáptiń járdeminde
131
ámelge asırıladı, sonıń ushın da gápti oqıwǵa, gáp dúzıwge. gáp mazmunın
anıqlawǵa, gápti durıs jazıwǵa qaratılǵan ámeliy bilimler Álipbeni oqıtıw
dáwirinen baslap qáliplesedi.
Oqıwshılarda til, onıń awızeki hám jazba túrde bolıwı, tildiń gáplerden
payda bolıwı hám gáp haqqında ámeliy túsinik sabaqlıqtaǵı mazmunlı súwretler
tiykarında payda boladi. Bunıń ushın muǵallım súwret boyınsha 3-4 sózli sorawlar
dúzip keledi.
Máselen:
/.
Súwrette ne súwretlengen?
2. Shaxrux atızda ne qılıp atır?
3
.
Kimler baǵda alma terip atır?
Oqıwshılar juwaptı gáp úlgisi arqalı doskada tómendegishe súwretlep
beredi:
.
.
.
.
Oqıwshılar juwabınan neniń payda bolǵanı (gúrriń, awızeki til) anıqlanadı.
Soń muǵallım doskada gúrrińniń úlgisi sızılǵanın aytadı. Oqıwshılar úlgilerdi
baqlaydı.
Muǵallım birinshi úlgi I-berilgen sorawdıń - gáptiń juwap gápi ekenin
aytadi. Soń oqıwshılarǵa neshe soraw berilgen hám neshe juwap alınǵanın anıqlaw
tapsırması beriledi. Olarǵa
„Sızıqtıń bası ne ushın burılǵan? Aqırına ne qoyılǵan?"
usaǵan sorawlar berip barıladı. Olar „
3 sorawǵa - 3 gáp berilgen edi, sonıń ushın 3
juwap - 3 gáptiń úlgisi sızılǵan
" deydi. Oqıwshılardıń juwabın esapqa alǵan halda
gáptiń baslanıwı búrshekli sızıq penen kórsetiliwi, aqırına gáptiń tawsılǵanlıǵın
bildirıwshi tınısh belgisi - nuqta (tochka) qoyılǵanı túsindiriledi. Oqıwshılardıń
juwabın tártiplestirip hám toltırıp, tómendegishe juwmaq shıǵarıladı. Demek,
tilimiz gáplerden dúziledi eken. Tilde 2, 3, 4 hám onnan da kóp gáp boladi. Gáptiń
132
baslanıwı búrshekli sızıq penen belgilenedi, gáptiń tawsılǵan jerine nuqta (tochka)
qoyıladı.
Keyingi sabaqlarda gáptiń basqa qásiyetleri ótiletuǵın tema hám
súwretlerge baylanıslı bolǵan halda úyretip barıladı.
Ulıwma alǵanda, xat-sawat úyretiw barısında oqıw hám jazıw sabaqlarında
gáp, gáptiń sózlerden dúziliwi, gápte sózlerdiń bólek-bólek jazılıwı, gáptiń aqırına
mazmunına qarap nuqta (tochka), soraw, úndew belgisi qoyılıwı, gáptiń birinshi
sózi bas hárip penen jazılıwı haqqında ámeliy túsinikler beriledi.
Gáp boyinsha tómende berilgen shınıǵıw túrlerinen paydalansa boladı:
Muǵallım yaki oqıwshılardan biri aytqan gápti oqıwshılardıń doskada
sızıq túrinde sızıp kórsetiwi hám onı túsindiriwi (bunda gáp súwret tiykarında
dúziledi).
Muǵallım usınıs etken gáp sızılmasın oqıwshılardıń túsindiriwi hám
oǵan say gáp dúziwi. Bunda muǵallım dúzetuǵın gáp álipbe hám jazıw
dápterindegi súwretler tiykarında boladı.
Berilgen mazmunlı súwret tiykarında dúzilgen gúrrińnen úyrenip
atırǵan ses-hárip qatnasqan sóz bar gáp ajıratıp alınıp, onıń sızılması doskada
sızıladı. Sonnan soń usı sóz buwın-ses tárepinen analiz etiledi.
Súwret tiykarında dúzilgen gúrrińnen qálegen gáptiń sızılmasın
doskada súwretlep salıw. Bunda oqıwshılardıń gápti bir pútin halda yadında
saqlaǵanı, gápke tán ózgesheliklerdi ańlı ózlestirgeni anıqlanadı. Bul processte bir
neshe oqıwshıǵa bir neshe gáp sızılması sızdırılıw múmkin.
Gúrrińniń tekstinen berilgen sızılmaǵa say gápti ajıratıp alıw hám
túsindirip beriw.
Gúrrińdegi hár bir gáptiń úlgisin sızdırıw. Gúrriń dáslep 2-3, soń 4—5
gápli bolıwı zárúr. Dúzilgen gúrrińdi muǵallım qaytadan aytıp turadı, oqıwshılar
birimlep onı doskada sızıp kórsetedi. Gúrrińniń úlgisi usı tárizde doskada óz
kórinisin tabadı. Mısalı:
133
Do'stlaringiz bilan baham: |
