Joriy nazorat Topshiriq. Savollarga javob bering

SOTSIALIZATSIYA JARAYONLARI NIMALARDAN IBORAT?

O‘zbekistonning global dunyoga tizimli ravishda transforma­tsiyalashib borishi, birinchi navbatda, mamlakat yoshlari va ular­ning ijtimoiylashuvi bilan ham ahamiyat kasb etadi.

Zamonaviy yoshlarning ijtimoiy muhit shart-sharoitlariga ijtimoiylashuvidagi xususiyatlar transformatsiyalashgan jamiyat va uning oqibatida vujudga kelgan subyektiv vaziyatlarga bog‘liq bo‘lib qoladi. Bu jara­yonda yoshlarning o‘z oldilariga qo‘ygan vazifalar, shart-sharoitga moslashuv va istiqboldagi erishilishi ko‘zlangan maqsadlar sotsiologik nuqtai nazardan, ilmiy tahlil qilinishi lozim. Yoshlar mavzusi bir qator ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida jiddiy tahlil qilingan, biroq shunday bo‘lsada, mavjud axborotlashgan jamiyat zamonaviy yoshlar oldida turli xil muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bu, ayniqsa, internet tarmog‘i imkoniyatlaridan hamma vaqt ham unum­li foydalana olmaslik, ba’zi holatlarda mavjud axborot oqimiga nisbatan mafkuraviy immunitet ko‘nikmasining yetishmasligi, ular­ning texnologik transformatsiyalashgan jamiyatga ijtimoiylashuvi qiyin kechayotganidan dalolat beradi.

Jamiyatda global transformatsiyalashuv jarayonlarining kechi­shi natijasida, unga nisbatan qat’iy tartibda yoshlarning ijtimoiylashuvi ham keskin o‘zgarib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi­ning 1991-yil 20-noyabrdagi «Yoshlarga oid davlat siyosati asoslari to‘g‘risida»gi Qonunning «Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risi­dagi qonunlar» deb nomlangan 4-moddaning 2-bandi shun­day bayon etilgan: «O‘zbekiston Respublikasi ushbu qonun orqali 14 yoshdan 30 yoshgacha bo‘lgan fuqarolarga taalluqli yoshlarga oid davlat siyosatining asosiy negizini belgilab beradi va uni tegishli qonunlarni rivojlantirish hamda tizimga solish uchun asos deb e’tirof etadi» (O‘zbekiston Respublikasining «Yoshlarga oid davlat siyosati asoslari to‘g‘risida»gi Qonuni. Toshkent, 1991-yil 20-no­yabr. №429-XII). Qiyoslash uchun UNICEF xalqaro tashkiloti­ning 2000-yilda chop etilgan yillik monitoringida yoshlik davri ko‘r­satkichlari 15–24 yosh oralig‘ida olib tahlil etilgan (Молодeжь в мeняющимся общeствe. Проeкт MONEE, ЦВE/СНГ/Балтия. // Рeгиональный мониторинговый доклад №7 — 2000. — 194 стр.).

Bunda yoshlikning keyinchalik 14 yosh qilib qisqartirilishini tanadagi biologik o‘zgarish (voyaga yetish) umumiy holatda tezlashganligidan, 30 yoshgacha uzaytirilganlikni esa axborot makonidagi tezlik hamda globallashib borayotgan jamiyatdagi integratsiya­lashuvga nisbatan sotsial va ruhiy kayfiyatning o‘zgarishi bilan izohlash mumkin. Sotsiologik nuqtai nazardan, yosh davriga alohida e’tibor qaratish nafaqat yoshlarning hayot yo‘lini aks ettiradi, balki u ijtimoiy hayotdagi sotsial-madaniy jihatlarni ham namoyon etadi. Kogort (Kogort tadqiqotlari asosan bir yilda tug‘ilgan yosh davri yoki faqat bir jins yoki millat va boshqa vakillari orasida o‘tkazishga mo‘ljallangan), (Ядов В. А. Стратeгия социологи­чeского исслeдования. Описаниe, объяснeниe, пониманиe социальной рeальности. М.: «Добросовeт», 1998. — С. 44.) tadqiqotlarga asoslanib, 14–30 yoshlar oralig‘ida tadqiqotchi ularda o‘spirinlik davrida yuzaga keladigan o‘ziga xos submadaniyatlar, universitetda o‘qish yoki biror-bir korxonaga ishga joylashish, oila qurish va uning ta’minoti chog‘ida yuzaga keladigan murakkabliklarni o‘rganish uchun tizimli tadqiqot ishlarini olib boradi. Mavjud statistik ma’lumotlar asosida yosh­larning sotsial jihatidan shakllanib borishida yuzaga keladigan noaniqliklarning asosiy me’zoni 12–14 yosh va 16–18 yoshlar oralig‘ida kechadi.

Ingliz sotsiolog-tadqiqotchisi Z.Bauman zamonaviy jamiyatda yoshlarning hayot yo‘llaridagi o‘zgarishlarga sabab bo‘luvchi no­aniqliklarni postmodern tamoyili bilan bog‘laydi. Unga ko‘ra:

• 
  madaniyatdagi plyuralizm (rango-baranglik) bir vaqtning o‘zida ko‘plab jabhalar, xususan, qadriyatlar, mafkura, hayot shakli, turmush tarzi va shu kabilarni qamrab oladi;
  
• 
  doimiy vujudga keladigan o‘zgarishlar;
  
• 
  ommaviy axborot vositalari va ularning mahsulotlarining yetak­chilik qilishi;
  
• 
  mavjud voqe’likdagi asosiy omillarni qamrab ololmaslik oqibatida, ramziy belgilarga ehtiyoj sezishdan iborat (Bauman Z. Intimations of Postmodernity. L.: Routledge, 1992).
  

Hayotning yuqori sur’atda tezlashib ketishi yoshlar turmush tarzida sotsial noaniqliklarning ko‘payishiga va uning natijasida yoshlar o‘zlarini xavfga qo‘yishlari kuchayib bormoqda. Sotsio­loglar «noaniqlik» tushunchasini quyidagicha izohlaydilar: «Ti­zimli yondashuv (T.Parsons nazariyasi)dan kelib chiqib, noaniqlik sotsial tizimda vujudga keladigan o‘zaro faoliyat elementlaridagi munosabatlarni aks ettiradi»(Чупров В. И., Зубок Ю. А., Пeвцова E. А. Молодeжь и кризис: Диалeктика нeопрeдeлeн­ности и опрeдe­лeнности в социальном развитии. М.: «Русскоe слово». — 2009. — С. 26–27). Noaniqlikni anglash uchun aniqlik elementini V. Gott va A. Ursullar aniqlik tasnifi bilan qiyoslaydilar: «Agar aniqlik holati shaxslar orasida bir-biriga nisbatan mustaqil, keskin farq qiluvchi sotsial, ruhiy chegaralar bilan ajralib tursa, noaniqlik mavjud obyekt yoki hodisa jarayonlarida qaramlilik, bo‘ysunishlik kuzatiladi» (Готт В., Урсул А. Опрeдeлeн­ность и нeопрeдeлeнность как катeгории научного познания. Кишинeв, 1971. — С. 56). Sotsiolog shaxsning, xususan, yoshlar­ning jamiyatga moslashuv jarayonini ijtimoiylashuv jarayonlari bilan o‘rganadi. Tabiiyki, ijtimoiylashuv voyaga yetib kelayotgan har qanday individda ijobiy yoki salbiy xususiyatlarni bir vaqtda o‘zlashtirib boraveradi. Bunda shaxsga ta’sir ko‘rsatuvchi obyekt (sotsial guruh, jamiyat, sotsial institutlar va boshqalar)ning o‘rnini tadqiq qilish muhim hisoblanadi. Rossiyalik tadqiqotchi N. K. Jam­suyeva yoshlardagi ijtimoiylashuv jarayonlarini quyidagi jihatlar bilan bog‘laydi:

• 
  adaptatsiya (nafaqat tashqi muhit jarayonlariga, balki insonning ichki ruhiy dunyosini shakllantiruvchi faol va nofaol kechinmalarga moslashish);
  
• 
  his qilish (jamiyatdagi mavjud bilimlar tizimini o‘zlashtirishda, uni obyektiv faoliyatning in’ikosi sifatida qarash);
  
• 
  taqlid qilish (G.Tardga ko‘ra taqlidning psixologik mexanizmlari ongli va ongsizlik ko‘rinishi sifatida individning xulq-atvo­rini belgilab beradi);
  
• 
  o‘zaro faoliyat orqali (individ va jamiyat o‘rtasidagi muno­sabatlar ijtimoiylashuv obyektining kommunikativ jihati hi­soblanadi);
  
• 
  ta’sir o‘tkazish (jamiyat va referent guruhlarning maqsadga yo‘naltirilgan ta’sir o‘tkazishi natijasida ongsizlik holatida qadriyatli va me’yoriy ustanovkalarni o‘zlashtirish);
  
• 
  fasilizatsiya (xulq-atvorni yumshatish, bunda referent guruh­lar individga ma’lum darajada erkinlik berib, unga ijodiy yondashish asosida o‘z tajribasini namoyon qilish imkonini beradi);
  
• 
  ingibitsiya (harakatning pasayishi, individning hayotiy tajribada o‘zi to‘plagan sotsial tajribasi asosida shakllangan xulq-atvoriga atrofdagilarning to‘sqinlik qilishi);
  
• 
  empatiya (individning o‘zini boshqalar o‘rniga qo‘yish qobi­liyati yoki shunga tayyorlik, voqe’likka o‘zga kishi ko‘zi bilan qarashga harakat qilish);
  
• 
  espektatsiya (individlarning o‘z faoliyatlarini boshqa kishilar kutgan realliklar bilan olib borishi);
  
• 
  identifikatsiya (shaxsning o‘zini boshqalarda mavjud belgilar bilan his qilish, anglash jarayoni (ЖамсуeваН. К. Социа­лизация молодeжи в общeствe пeрeходного пeриода (общeтeорeтичeский подход). Улан-Удe, 1999. — С. 23–24).
  

10.