Jo`rayeva A

13.12.3. Ca²⁺ yordamida gormonlar almashinuvini boshqarilish mexanizmi
Gormonal effektni kuchaytirishning boshqa muhim yo`li plazmatik membranani «sekinlashgan» Ca-kanallarini faollanishi - gormonal vositachi sifatida Ca<sup>2+</sup> ionlarini kiritishdir. Neyrogumoral faktorlar ta`sirida Ca²⁺ ionlarini katta miqdorda hujayraga kirishi natijasida sitozoldagi Ca²⁺ miqdori 10^-8 – 10^-7 dan 10^-5 mol/l gacha ortadi.
Ca²⁺ yo`li mexanizmi ishtirokida insulin, STG va mediatorlar sifatida glikopeptidlar ta`sir qiladi.
Plazmatik membranalarning «sekinlashgan» Ca-kanallarining strukturasi, va ularning gormon - retseptor komplekslari bilan o`zaro ta`siri hozircha aniqlanmagan. Ca-kanallarini faollanishi plazmatik membrananing fosfolipid komponenti - fosfatidil - inozitolni parchalanishi bilan kuzatiladi, deb taxmin qalinmoqda. Ca²⁺ ionlari ta`sir mexanizmi asosini maxsus Ca-bog`lovchi oqsil - kalmodulin tashkil etadi. Proteinkinazalar sAMF effektlariga vositachilik qilgani kabi, kalmodulin Ca²⁺ effektlarining universal vositachisi vazifasini bajarsa kerak. CaM (kalmodulin) - gidrofil oqsil, mol. massasi - 16500, 148 ta aminokislotalar qoldiqlaridan tashkil topgan. Oqsilning fosforlangan ko`rinishi sitozolda, fosforlanmagan ko`rinishi esa hujayra membrana oqsillari bilan bog`lanadi.
CaM ko`pchilik to`qimalarda sAMF - fosfodiesterazalarini 10 barobar faollashtiradi, natijada gormonlar ta`sirini sAMF yo`li chegaralanadi. Ca<sup>2+</sup> Mg<sup>2+</sup> - CaM effektlari Ca<sup>2+</sup> ga bog`liq proteinfosfokinazalar vositasida amalga oshiriladi. Lipomodulin kinaza – plazmatik membranalar oqsili bo`lib, fosfolipazalar faolligini boshqaradi.
13.12.4. Gormonlarning sitozolli ta`sir etish mеxanizmi
Ushbu tipdagi ta`sir etish mexanizmi plazmatik mеmbranalarning lipid qatlami orqali o`ta oladigan gormonlar (stеroid va tiroid gormonlari) uchun xosdir. Steroid gormonlari hujayra ichiga o`tib, sitozoldagi rеtsеptorlar bilan komplеks hosil qiladilar va shu orqali gormon–hujayra metabolizmiga boshqaruvchi ta`sir ko`rsatadi. Sitorеtsеptorlar oqsil bo`lib, o`z gormonlari bilan stereokimyoviy bog`lanadi. Faol holatidagi gormon-rеtsеptor komplеksi hujayrada fеrmеntlar miqdorini boshqaradi, yadroda xromosoma (gеnlar) faolligiga tanlab ta`sir etib, hujayra funktsiyasi va modda almashinuvini o`zgartiradi. Hujayra ichiga o`tgan gormon fеrmеntlar miqdorini rеgulyatsiya qilish mеxanizmida qatnashganligi uchun bunday ta`sir turini – to`g`ri ta`sir etish dеyiladi.
Steroidli gormonlar va tiroksin hujayra mеmbranasi orqali sitozolga o`tib, undagi rеtsеptorlar bilan birikadi va ular orqali hujayra mеtabolizmiga boshqaruvchi ta`sir ko`rsatadi. Gormon sitoplazmada sitorеtsеptor molеkulasini qayta qurishdan iborat bo`lgan faollanishga uchraydi. Faollashgan gormon-rеtsеptorli komplеks yadro mеmbranasidan xromosoma yadrosiga o`tish xususiyatiga ega va u bilan o`zaro bog`lanadi. Xromatinni boshqaruvchi gistonlar yoki giston bo`lmagan oqsillar DNK bilan bog`lanib, hujayra bo`linishini, o`sishini, transkriptsiya va spеtsifik oqsil sintеzini boshqaradi.