Jo`rayeva A

Ichak epiteliysida yana bir transport sistema γ – glutamin sikli
mavjud bo`lib, unda 6ta fement ishtirok etadi. Ulardan 1tasi membranaga bog`liq, qolgan 5 tasi sitozolda bo`ladi. Aminokislotalar transporti spetsifik ferment -γ– glutamiltransfеraza yordamida nihoyasiga yetadi. Uning kofaktori tripeptid– γ– glutamiltsisteilglitsin yoki glutation. Glutation hujayra ichida yetarli miqdorda. Ichakdan so`riluvchi barcha aminokislotalar portal (qopqa) venasi orqali jigarga, so`ng qon oqimiga o`tib, erigan holda organ to`qimalarga tarqaladi va jigar, buyrak, oz miqdorda bosh miya faol aminokislotalarni substrat sifatida o`zlashtiradi.
Aminоkislоtalarni so`rilishi: γ – glutamiltransfеraza yordamida amalga оshiriladigan γ – glutamil sikli. γ – glutamiltransfеraza ichak epitеlial hujayralari mеmbranalarida, uning kоfaktоri bo`lgan – glutatiоn hujayra ichkarisi – sitoplazmada jоylashgan. Glutatiоn–tripеptid, tarkibi glutamin kislоta, sistеin va glitsin qоldiqlaridan ibоrat.
- Aminоkislоta + glyutatiоn γ (gamma) – glyutamiltransfеraza
- γ glutamil kislоta (dipеptid) 4- sistеnilglitsin
- dipеptid – γ – glyutamilaminkislоtasi γ - glyutamilaminkislоtasi hujayra ichida fеrmеntlar kоmplеksi ishtirоkida dipеptidga, so`ng erkin aminоkislоta ajraladi va qaytadan glyutatiоn sintеzlanadi. Ba`zi hоllarda оz miqdоrda dipеptidlar va gidrоlizlanmagan оqsillar pinоtsitоz yo`li bilan so`rilib, hujayralarda lizоsоmalarning prоtеinazalari yordamida parchalanadilar.

12.5. Ichakda aminokislotalarning chirishi

Ichakdan qonga so`rilgan aminоkislоtalar darvоza (pоrtal) vеnasi orqali jigarga o`tadi. Jigarda aminоkislоtalarning katta qismi оrganizmga xos оqsillar sintеzi uchun sarf bo`ladi. Qоlgan qismi qоn оqimi bilan tarqalib, turli ehtiyojlar uchun ishlatiladi.

Ingichka ichakda so`rilmagan aminokislotalar yo`g`on ichakka o`tadi va mikroorganizmlar ta`sirida parchalanadi – chiriydi.
Ma`lumki, ichak mikroorganizmlari o`zining rivojlanishi uchun ovqat tarkibida ma`lum aminokislotalarning bo`lishiga muhtoj. Mikrofloradagi maxsus fermentlar sistemasi ovqatdagi aminokislotalarning xilma-xil o`zgarishlarini katalizlaydi. Aminokislotalar parchalanishi natijasida ichakda zaharli moddalar hosil bo`ladi. Mikroorganizmlar faoliyati ta`sirida aminokislotalarni ichakdagi o`zgarishiga oqsillarning chirishi deyiladi.
Strukturasida oltingugurt saqlovchi aminokislotalar (sistein, sistin va metionin)dan ichakda vodorodsulfid (H<sub>2</sub>S) va metilkaptan (CH<sub>3</sub>SH), diaminli kislotalar–ornitin va lizinning dekarboksillanishidan putrestsin va kadaverin hosil bo`ladi.
Ma`lumki, diaminli kislotalar dekarboksillanishi jarayonida aminlarni hosil qiladi. Ulardan ikkitasi – putrestsin va kadaverin – yoqimsiz xidga ega bo`lishi bilan ma`lum. Putrestsin (lot. putricatio – chirish) – ornitinni dekarboksillanishidan, kadaverin esa (lot.cadaver–chiqindi) –lizinning dekarboksillanishidan hosil bo`lgan unumlar.

Aromatik aminokislotalar: fenilalanin, tirozin va triptofan bakterial dekarboksillanish jarayonida feniletilamin, paraoksifenilamin (yoki tiramin) va indoliletilamin (tiramin) kabi aminlar hosil bo`ladi. Ichakning mikrob fermentlari siklik aminokislotalarni yon zanjirini o`zgarishiga (dekarboksil-lanishi, so`ngra dimetillanishi) olib keladi. Tirozin va triptofan yon zanjirining parchalanishidan zaharli oxirgi metabolitlar – krezol va fenol, skatol va indol moddalari hosil bo`ladi.

So`rilgan ushbu mahsulotlar darvoza venasi orqali jigarga o`tadi. Jigarda sulfat kislota yoki glyukuron kislota bilan kimyoviy bog`langan holda zararsizlantirishga uchraydi. Natijada zararsiz juft kislotalar –fenolsulfat kislota yoki skatoksilsulfat kislota hosil bo`lib, peshob orqali chiqariladi. Ushbu mahsulotlarni zararsizlantirilish mexanizmi to`liq o`rganilgan. Bog`langan shakl 3 `-fosfoadenozin-5`-fosfosulfat va glyukuron kislota qoldig`ini uning bog`langan shakli UDFGK dan sulfat kislota qoldig`ini ko`chirilishini katalizlovchi maxsus fermentlar – arilsulfattransferaza va UDF-glyukuroniltransferaza jigarda mavjud.

Indol skatol singari oksidlanishidan indoksil hosil bo`lib, bevosita UDFGK yoki FAFS bilan reaktsiyasi amalga oshadi. Peshob bilan ajraluvchi uning kaliyli tuzi hayvon indikani nomini olgan.
P eshobdagi indikan miqdoridan nafaqat ichakda oqsillar cherish jarayoni balki jigarning funktsional holati haqida xulosa chiqariladi. Jigarning funktsiyasi va uning zaharli mahsulotlarni zararsizlantirishda benzoy kislota qabul qilinganda gippur kislota hosil bo`lishi va peshob bilan ajralish tezligiga ko`ra taxlil qilinadi.