Jo`rayeva A

13.4. 
Gen 
faolligining 
boshqaruvchilari. 
Ma’lumki, 
xromatin 
strukturasining tuzilishida DNK gistonlar, giston bo`lmagan oqsillar va kam 
miqdorda RNK bilan kompleks holida uchraydi. Mulohazalarga ko`ra, xromatin 
oqsillari faqat struktura emas, balki DNK ga bog`liq RNK-polimeraza yordamida 

---

108 
xromatinning ma’lum bir genlarining transkriptsiyasini yengillashtirib yoki 
qiyinlashtirgan holda boshqaruvchi vazifasini ham bajaradi. 
Gistonlar transkriptsiyaning salbiy boshqaruvchilari bo`lib hisoblanadi 
(bakteriyalardagi repressorlarga o`xshash). Ular musbat zaryadga ega bo`lgan 
holda DNK ning manfiy zaryadlangan fosfat qoldiqlari bilan bog`lanadi va 
transkriptsiyani blokirlaydi, ya’ni nusxa ko`chirish uchun DNK qismlarini matritsa 
sifatida ishlatilishiga yo`l qo`ymaydi. Transkriptsiyaning deblokirovkasi yoki 
derepressiyasi DNK bilan gistonlarning bog`i kuchsizlanganda ro`y beradi. 
Gistonlar xromatin transkriptoni boshqarilishida ishtirok etadi, ammo ular 
gen boshqarilishining o`ziga xosligi (spetsifikligi)ni ta’minlay olmaydilar. 
Giston bo`lmagan oqsillar judayam xilma-xil, shuning uchun ular 
transkriptsiyaning o`ziga xos boshqaruvchilari vazifasini bajaradi deb hisoblanadi. 
Bunday oqsillar o`zida manfiy zaryad saqlab, DNK ning istalgan qismi bilan emas, 
balki spetsifik qismi bilan bog`lanadi. Giston bo`lmagan oqsillar ijobiy 
boshqaruvchilar hisoblanib, DNK bilan bog`langan joylarida transkriptsiyani 
yengillashtiradilar. Ammo bunday oqsillarning transkriptsiyaga ta’sir mexanizmi 
aniqlanmagan. Bunda ayniqsa, fosforillangan giston bo`lmagan oqsillar samarali 
ravishda transkriptsiyani faollaydilar. 
Shunday qilib transkriptsiyani boshqarilishida gistonlar RNK sintezini 
ingibirlaydilar, giston bo`lmagan oqsillar esa bunga qarshilik qiladilar. 
Transkriptsiyani uchinchi tur boshqaruvchilari past molekulali turg`un yadro 
RNK si (vektor RNK) ning molekulalari bo`lib, doimo yadroda joylashadi va oqsil 
bilan kompleks holda uchraydi (RNP). Bunday ribonukleotid transkriptonlarning 
aktseptor qismiga komplementar o`zaro ta’sir yo’li bilan genlarga tanlab ta’sir 
o`tkazadi. Bunday molekulalarning boshqaruvchilik vazifalari o`rganilmoqda. 
Translyatsiyadan so`ng boshqarilish initsiatsiya, elongatsiya va terminatsiya 
bosqichida bo`lib, ular har xil oqsil faktorlari va mRNK ga translyatsiya 
protsessingiga ta’sir etuvchi ingibitorlar ta’siri ostida bo`ladi. 
Hozirgi vaqtda tibbiyot amaliyotida odam organizmiga ta’sir etmay, 
bakteriyalarda nuklein kislota va oqsil biosintezi jarayonini tormozlovchi ko`pgina 
antibiotiklar qo`llaniladi. Antibiotiklar nuklein kislotalar va oqsil biosintezining 
muhim reaktsiyalariga ta’sir etadilar.