Jo`rayeva A

13.5. 
Eukariotlarda 
oqsil 
biosintezining 
boshqarilish 
sxemasi. 
Eukariotlardagi oqsil sintezining boshqarilishi transkriptsiya va translyatsiya 
darajasida amalga oshadi. Transkriptsiya darajasida turli xil boshqaruvchilar ayrim 
genlarga tanlab ta’sir qiladi, bu esa ularga mos oqsillar to`plamini belgilab beradi. 
Translyatsiya darajasida boshqarilish ularning tarkibi emas, balki ribosomalarda 
ayrim oqsillarning sintezlanish tezligida namoyon bo`ladi. 
Induktorlarning ta’sir etish mexanizmi quyidagicha boradi. Induktorlar, 
masalan, gormonlar yadroga kiradi va transkriptsiyani boshqaruvchi molekulalar 
bilan o`zaro ta’sirlashadilar yoki ularning modifikatsiyasini faollaydilar. Shu bilan 
birga turli xil induktorlar gistonlarning repressor ta’sirini inaktivatsiyalash yoki 
giston bo`lmagan oqsillarni modifikatsiyalash, vektor RNP bilan o`zaro 
ta’sirlashish yo`llari bilan xromosomaning turli qismlariga “o`zining” genlarini 
kiritishi mumkin. Bunday mexanizmlardan istalgan biri RNK-polimerazaning 

---

109 
promotor bilan bog`lanishi va transkriptonning RNK li nusxasining hosil bo`lishini 
yengillashtiradilar.
Oqsil sintezining induktorlari, masalan gormonlar ta’sirida rRNK va tRNK 
genlarining transkriptsiyasi spetsifik oqsillar strukturasi to`g`risida axborot 
saqlovchi DNK ning qismlaridan transkriptsiyasiga nisbatan ilgarilab ketadi. 
Bunda o`ziga xos maqsadga muvofiqlik mavjud: oldin oqsil sintezi uchun kuchli 
apparat (tRNK, rRNK va ribosomalar) yig`iladi, keyin esa oqsil sintezini amalga 
oshirish uchun mRNK sintezlanadi. 
Induktor ta’siri tugaganidan keyin gistonlardan modifikatsiyalovchi guruhlar 
ajralishi ro`y beradi va gistonlar yangidan DNK bilan bog`lanib, transkriptsiyani 
to`xtatadilar. 
Prokariotlardan farqli ravishda eukariotlarda transkriptsiyaning blokadasi 
oqsil sintezining to`xtashini anglatmaydi. Eukariotlarda mRNK molekulalari ancha 
turg`un bo`lib, prokariotlarda ular tez gidrolizlanadi. Eukariotlardagi mRNKning
yangi nusxalarini hosil qilish blokirlangan taqdirda ham undan matritsa sifatida 
ribosomalarda oqsil sintezi uchun foydalanish imkonini beradi. 
Translyatsiya darajasida oqsil sintezini boshqarish ribosomalarda initsiatsiya, 
elongatsiya va terminatsiyani nazorat qiluvchi oqsil faktorlarga va ribosomaning 
turli xil funktsional qismlariga ta’sir etish usullari bilan amalga oshishi mumkin.