Joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi. Berdaq atindaǵi qaraqalpaq mámleketlik universiteti fizika fakulteti 2-b fizika gruppasi studenti koshetepov amaniyazdiń optika páninen bir kòsherli kristallardaği ekilik nur sindiriw temasinda jazǵan kurs

1.5 Kristall maydannıń tàsirı

Kristal maydanınıń tásiri-reń tásir qılıw nátiyjesi bolıp tabıladı, muwapıqlastırılgan nátiyjesinde júzege kelgen intrakristalli elektrostatik maydanlar boladi. Atomlar, ionlar yamasa bólekler, ótiw metall ionları (Cr, Fe, Cu, Mn, Co, Ni, Ti, v) elektron dúzilisi hám izbe-iz ushraytuǵın jer elementleri. Sırtqı ótiw elektronları elementler biyqarar hám olar menen kúshsiz baylanısqanlıǵı sebepli jılısıwlarǵa ásirese bayqaǵısh atomlardiń yadroları jaqtılıq tásirinde bul elektronlar jerden háreketlenedi . Qozǵalıw dárejesine kóteriledi hám usınıń menen kórinetuǵın jaqtılıqnı málim dárejede jutadı . Tolqın uzınlıǵı hám kóz tárepinen aqıl etiletuǵın spektrning qalǵan bóleginen ótedi. Ionlar yamasa xarakterli reń payda etiwshi ionlar toparına xromoforlar dep ataladı yaki hám zumrad mısalında process sonday kórinedi. Bul minerallarda « Rang» faktorı xrom ionları bolıp tor daǵı alyuminiy ionları ornın basadı. Yaqutda kristall maydanındaǵı Cr ionınıń « kiyim-kenshek» elektronlarınıń orbital energiyası . Spektrning biynápshe gúli hám jasıl -sarı bólegine úles qosadı. Usınıń sebepinen gúzetilgen ekilemshi reń qıp-qızıl, kiyim-kenshek biynápshe gúli-biynápshe gúli rengge iye. 𝛥α zumradlar kristall maydandıń tásiri zaifroq, sol sebepli ionlardıń tınıshsızlanıw energiyası Cr qızıl, toq sarı, sarı hám biynápshe gúli reńniń tolqın uzınlıǵına sáykes keledi.

Soǵan kóre, zumradning reńi jasıl -kók yamasa mavimsi-jasıl boladı. Azmaz
Xromoforlar eki yamasa odan kóp payda bolıwı ushın juwapker bolıwı múmkin,
Pútkilley basqasha reńler, bul olardıń hár qıylı óz-ara tásiri menen baylanıslı bolıwı múmkin yamasa basqa kristall dúzıw tόmendegishe :
1) Eger mineralda sezilerli muǵdarda ótiw elementleri bolsa, olar onı keltirip shıǵaradı .
2) Ayriqsha reń beriw- mısallar krokoit hám uvarovit (xromofor – Xrom) , rodonit hám spessartin (xromofor – marganets). Ádetde reńsiz yamasa derlik qospalar payda etiwshi ótiw metallari boladi.
3) Taza reńsiz minerallar. Olardıń qaralanǵan reńine alıp keliwi múmkin minerallarga klassik mısal – bul kogerend qashan reńsiz sap alumina kristal strukturasında ishki tor kemshilikleri de ámeldegidey bolıp olar keń orayları dep atalatuǵın zatlardı jaratıladi. Bul oraylar tὸmendegishe bolıwı múmkin:
1) elektron bul jaǵdayda qosımsha elektronlar elementtıń torı yamasa bólekleri tárepinen tutıladı 2) Tesik elektronlar jetispewshiligi menen birinshi túrdegi kemshilikler floritga tiykar bolıp tabıladı. Elektron reń orayı kristall strukturasın turaqlılastırıwshı qosımsha elektron bolǵanda payda boladı .
Anion tesigi- Bunday tesikler tásirinde flüorit torında payda bolıwı múmkin.
Joqarı energiyalı nurlanıw yamasa Ca ionlarınıń kópligi menen kristallaniw waqtında aylanıp juretuǵın elektrondıń energiya jaǵdayınıń ózgeriwi hám ol menen baylanıslı boladi.
Radiatsiyanıń yutiliwi mineraldıń biynápshe gúli reńiniń sebepleri esaplanadı. Ekinshi túrdegi anomaliyaning mısalı berilgen kók reńi bolıp tabıladı bul reń eger eki túrdegi kemshilikler birge bolsa birewi alınadı . Elektron donor (CO₃) ekinshisi bolsa – elektron qabıl etiwshi (H+). Astında radiatsiya tásirinde elektron aniondan « shiǵarıladı» hám kation tárepinen uslanadı. ∆α bunday halda anion jaqtılıqtı jutuwshi tesik jaqtılıq orayına aylanadı. Kation elektrondı ustap ózi reń bermeydi biraq eger ol bolmasa « tastap jiberiledi».
Elektron reń orayın joǵaltıp, túp ornina qaytadi tesik reń oraylarınıń bar ekenligi tútinli kvartstin reńin túsintiredi bul jerde kislorod donor alyuminiy napakligi qabıl etiwshi esaplanadı. Reń orayları hám sol sebepli taslardıń reńi akkor tárepinen joq etiliwi múmkin yamasa kúshli nurlanıw qızdırılǵanda ametist reńin sarı renge ózgertiredi. Temir ionları bar ekenligi sebepli payda bolatuǵın jasıl zona teoriyası tarmaq teoriyasına kóre reńniń kórinisi elektronlar tárepinen atomlardan ajıratılǵan hám strukturalarda erkin háreketlana alatuǵın da sonday energiya zonaların payda etedi. Energiya qayıslarınıń forması hám olar arasındaǵı boslıqlar mineraldıń renleniwi ushın juwapker bolıp tabıladı.
Super o'tkizuwshenliklerdegi energiya qayısı daǵı ayırmashılıqlar reń beriwdi keltirip shıǵaradı (sonıń menen birge, ayqınlıqtida) kόrinedi. Tábiy metallar hám tábiy eritpelerdiń ashıqlıǵı - Bunday reńler teń bolmaǵan forma sebepli jaqtılıqnıń jutiliwidagi kem-kem ayırmashılıqlardıń kórinetuǵın bolıwı retinde xızmet etedi. Energiya zonalarına reńi sol tárzde payda bolǵan minerallar kiredi. Jergilikli mıs, gúmis, altın sonıń menen birge mısali tábiy eritpeler meteorik nikel-temir eritpesi kiredi. Qadaǵan etilgen zonalar anıqrag'I olar menen baylanıslı qadaǵan etilgen energiya dárejeleri geypara yarım ótkeriwshi minerallardıń ranglaniwina alıp keledi. Bulardıń strukturalarında mineral baylanısıw tábiyaatda tiykarınan kovalent bolıp tabıladı. Gúzetilgen reńler qadaǵan etilgen formaǵa tásir etetuǵın qadaǵan etilgen energiya dárejeleri menen belgilenedi.
Zonaları bánt boslig'ini ózgertirgende reń ózgeriwi izbe-izligi keying tarmaqlı boslig'i keńeyiwi menen (mısalı, 1, 5 ten 3, 5 ev ge shekem ) qara qızıl, toq sarı, sarı renge aylanadı hám reńsiz boladı. Aqartiriw energiya menen elektromagnit terbelislerdiń jutiliwinin joq ekenligine tuwrı keledi.
Spektrning kórinetuǵın bólegine tán ózgeshelik mısalı galena hám pirit (tar tarmaqlı boslig'i) kinobar, realgar hám altıngugurt (orta diapazon aralıǵı ), almaz,
sfalerit (keń tarmaqlı boslig'i) alsaq boladi.

1. 
   Toplangan ótkeriwshilerdiń reńi qospalardıń kiritiliwi sebepli júzege keledi
   

yagniy ilgeri aytıp ótilgen tarmaqlı boslıqların ózgertiretuǵın ajayıp mısal bolar edi. Almaz retinde xızmet etetugin almazda, elektron menen azot qospalarınıń bes valentli ionları boladi.
Konfiguratsiya 1 s²2 s²2 p³ kristall tor daǵı tetravalent atomlarni almastırıń
uglerod bul azotda taǵı 1 elektron bar ekenin ańlatadı. Bul zona daǵı erkin elektron energiya boslig'i hám qosımsha donor dárejesin jaratadı bahanı azaytadı .
Energiya boslig'i (5, 4 ten 4, 0 ev ge shekem, keyin bolsa ıssılıq terbelisleri sebepli 2, 2 ev ge shekem ) boladı .
Nátiyjede spektrdin kók hám biynápshe gúli sızıqların jutıw múmkin boladı. Nátiyje –sarı almaz azot konsentraciyasın shama menen 0, 1% ga asırıw ózgeredi.
Almaz reńi jasılǵa shekem joqarı azot konsentraciyasında bunday zárúrli áhmiyetke iye jaqtılıqnıń tolıq taraliwin támiyinleytuǵın donor dárejesiniń keńeyiwi kórinetuǵın spektr hám bunıń nátiyjesinde taslardıń reńi qara boladı. Eger almazda úsh valentli bar qospası ámeldegidey bolsa biz qabıl etiwshi menen isleymiz. Joǵalǵan elektron qosımsha qabıl etiwshi dárejesin payda etedi sebebi bul dárejedegi energiya ma`nisi tómen keyin kórinetuǵın zonadan jaqtılıqnıń jutiliwi spektr payda bolmaydı biraq tek azotda bolǵanı sıyaqlı qabıl etiwshi dárejesi keneyedi. Bul dáreje spektrinin qızıl zonasınıń energiyasına tuwrı keledi, bunıń nátiyjesinde almazlardıń kók reńi molekulyar orbitallardıń roli molekulyar orbitallar teoriyasına kóre, reńi elektronlar arasındaǵı zaryad óz-ara tásiri sebepli geypara minerallar orbitalari birdan artıq atom yamasa iondı qamtıp alǵan. Soǵan uqsas tómen ótkermeleri kóbinese ion yamasa kovalent bolǵan minerallarda ushraydı . Jalǵanıwlar jaqtılıqtıń jutiliwina alıp keletuǵın zaryad almasinuwi energiya sebepli júz beredı .
Elektronlardıń « sekrewi» mısalı safirning kók reńi bul elektronnıń temir 2+ den titan 4+ ga ótiwi menen anıqlama beredi. Korinisinin dúzilisi sol sebepli eki iondıń formal valentligi +3 ke teń boladi. Energiya bunday ótiw ushın zárúr bolǵan jaqtılıqnıń qızıl reńden jutiliw energiyasına tuwrı keledi. Spektrning sarı reni naǵız ózi jaqtılıqnıń jutiliwi sebepli sapfirning reńi kók renge iye boladi. Temirdiń valentligi +2 hám +3 bolǵan magnetit elektronlardıń temir 2+ den temir 3+ ga ótiwi sebepli toq ko'kden qara rengeshekem reń menen xarakterlenedi.
Optikalıq hádiyseler- ptikalıq effektler sebepli reńler joq boladi. Sózdiń shın mánistegi tipleri biraq, olar kóbinese ápiwayı dep qabıl etiledi. Reńler tómende optikalıq effektler hám olardıń kórinetuǵın bolıwı kristallar biraq reń beriw usılları ol erda tawsılmaydı k óbinese kristall reń mikroskopik qattı fazalı qosımshalar da anıqlanadı. Mısalı bawırren Kvarts quramında mayda danadan temir oksidleri bar ekenligi menen baylanıslı .Geypara minerallardıń reńleri ıssılıq yamasa atom tásirinde ózgeredi. Bombalaw mısalı rentgen nurları hám gamma nurları yamasa neytron tásiri astında nurlar buǵan mısal etip tsirkon reńiniń bawırrangdan kók rangga ózgeriwin keltiriw múmkin. Qizdırıw - qizdırıw sonıń menen birge sarı nurdin aqshıl qızǵılt reń renge aylanıwına alıp keledi. Atom reńsiz almazdı bombardimon qılıw oǵan ash jasıl yamasa jormal reń beredi. Bunnan tısqarı reńniń ózgeriwi tek qalıńlıǵı bolǵan sirt zonası menen shegaralanadı . Bir neshe o'nlab mikron qizdırıw jterli muǵdarda qosıwǵa alıp keledi. Elektronlardı vakansiya kemshilikleri menen ustaw ushın zárúr bolǵan energiya geyparalarında jaǵdaylarda túp reń da tábiy de jasalma bolıwı múmkin qanday da tárzde tiklendi. Ulıwma alǵanda, qizdırıw nátiyjesiz bolıp tabıladı. Atom bombasi menen salıstırǵanda sonday etip mısalı tútinli kvarts reńi ózgeriwi múmkin. Qizdırıw hám tapaz gamma nurlanıwınan paydalanıp onı túp holiga qaytarıwıńız múmkin.
Sarı reń ol qizdırıw nátiyjesinde aqshıl qızǵılt reń renge ózgeredi. Jaqtıliqtaǵı bir zárúrli optikalıq ózgeshelik – bul ayqınlıq jıltır – optikalıq jaqtılıqnıń sawleleniwi hám sınıwı hádiyseleri menen bekkem baylanıslı bolǵan ózgeshelik – anıqlanıwı múmkin. Sáwlelendirilgen nurda mineraldıń kórinisi retinde ayqınlıq koefficiyent menen belgilenedi. Sáwlelendiriw R bul sáwlelendirilgen jaqtılıq muǵdarınıń qatnası túsiw muǵdarına shaǵısqan boladi. Koefficiyent ortasında tuwrıdan-tuwrı baylanıslılıq ámeldegi sáwlelendiriw R hám sınıwı kórsetkishi n:
R = (n-1) ² / (n+1) ².
Formuladan kelip shıǵadi sındırıw kórsetkishi joqarı bolǵan mineral kóbirek
joqarı porlaw sınıwı indeksiniń jaqın bahaları bolǵan minerallar ushın koefficiyent
nurlanıw jutiliw indeksiniń artiqpashiligi menen birge sáwlelendiriw kúsheyedi.
Sonin ushın kórinetuǵın spektrda joqarı dárejede shańdı jutıw ózgeshelikine iye bolǵan minerallar kóbirek parıq etedi. Kúshli porlaw bul metallarga da tiyisli. Olar zárúrli óz ishine aladı ga sáykes keletuǵın atomlar menen kúshsiz baylanısqan ótkezgish elektronlar sanı kimning chastotaları spektrning ultrafioletoviy bóleginde bolsa sol sebepli koefficiyent spektrning kórinetuǵın hám infraqızıl aymaqlarında kópshilik metallar ushın sáwlelendiriw 100% ga jaqınlasadı. Ayqınlıqtıń intensivligi de sáwlelendiriwshi maydannin jaǵdayına baylanıslı. Tegis bir xiyli jaqsı islengen ústler jáne de qızǵın basılıwında boladı sebebi olar radiatsiya hádiysesin olarǵa kemrek tarqatadı. Bunnan málim boladı tegis bóliniw maydanı tegis emes sırtqa qaraǵanda kóbirek jaqtılıqnı sáwlelendiredi.
Sınıw bunnan tısqarı hár qıylı kristallografik jónelisler bar ekenligi anıq asirese anizotrop kristallarda sıpalgan jaqtılıq muǵdarı menen parıq etedi . Hám sol sebepli túsip atırǵan nurdi túrli dárejede sáwlelendiredi.
Tómendegi porlaw túrleri ámeldegi;

1. 
   Metall kózge kórinetuǵın kúshli sıpalgan minerallarǵa xos bolıp tabıladı .
   

Kiyim-kenshek uǵımsız yamasa hátte jińishke bóleklerde de derlik uǵımsız indeks bunday minerallardıń sınıwı 3 hám odan artıq. Bul gruppaǵa jergilikli tiller kiredi minerallar hám kóplegen rudali minerallar (pirit).

2. 
   Yarım metall sınıwı indeksi 2, 6 dan 3 ke shekem bolǵan minerallar úlkenlew
   

bólekan uǵımsız yamasa derlik uǵımsız. Geypara kónga xos bolıp tabıladı minerallar (gematit n=3,).

3. 
   Almaz almazǵa tán jaqtı ayqınlıq minerallarǵa tiykar bolıp tabıladı sınıwı indeksi 1, 9 dan 2, 6 ǵa shekem. Buǵan tomendegidey mısallar kiredi;
   

Tsirkon (n=1, 92-1, 96 ), tábiy altıngugurt (n=2, 4), sfalerit (n=2, 4).
Sarı yamasa menen berilgen aralıqta jatqan sınıwı kórsetkishleriniń kombinatsiyası
bawırren qatarli porlawdi beredi.

4. 
   Shıyshe bul sınıwı indeksi 1, 3 ten 1, 9 ǵa shekem bolǵan minerallar ushın tiykar bolıp tabıladı.
   

Minerallardıń ulıwma muǵdarınıń shama menen 70% bul intervalǵa tuwrı keledi. yadǵa saladı taza shıyshe maydaninin porlawi.

5. 
   Maylı mumsimon jipeksimon merwert hám mot porlaw –qaray parıq etetuǵın metall bolmaǵan ayqınlıq turleri.
   

Sáwlelendiriwshi sirt strukturaları - almaz kóbinese bir neshe boladı maylı porlaw onıń mikroskopik simmetrik bolmaǵanliklari sebepli sáwlelendirilgen jaqtılıqtı tarqatatuǵın sirtlar gilittnin bóleklengen ústleri olar jańa jaǵdayda hám waqıt ótiwi menen suw tásirinde shıyshesimon ayqınlıqqa iye[.3]
Tuwrı sızıqlı tarqalıw nızamın tájiriybe menen qatań belgilengen dep esaplaw múmkin. Bul júdá tereń mániske iye sebebi tuwrı sızıq túsiniginiń ózi optikalıq baqlawlar nátiyjesinde payda bolǵan. Eki noqat arasındaǵı eń qısqa aralıqtı ańlatiwshı sızıq retindegi tuwrı sızıqtıń geometriyalıq túsinigi jaqtılıq bir qiyli ortalıqta tarqalatuǵın sızıq túsinigi bolıp tabıladı. Tariyp berińan hádiyselerdi tolıqlaw úyreniw sonı kórsetedi, eger biz júdá kishi tesiklerge ótsek, jaqtılıqnıń tuwrı sızıqlı tarqalıw nızamı óz kúshin joǵatadı. Sonday etip, suwretde kórsetilgen tájiriybede 1 biz tesik ólshemi shama menen 0, 5 mm bolǵan jaqsı suwretti alamız. Tesiktiń keyingi qısqarıwı menen suwret nomukammal boladı hám shama menen 0, 5-0, 1 mikronli tesik menen suwret ulıwma islemeydi hám ekran derlik bir tegis jaritiladi . Jaqtılıq nurlarınıń ǵárezsizlik nızamı - Jaqtılıq aǵımı bólek jaqtılıq nurlarına bóliniwi múmkin olardı ajıratıp turadı mısalı diafragmalar járdeminde bul izolyatsiya etilgen jaqtılıq nurlarınıń háreketi ǵárezsiz bolıp shıǵadı, yaǵnıy bir nurdin tásiri basqa nurlardıń bir waqtıniń ózinde háreket etiwine yamasa olardıń joq etiliwine baylanıslı emes [5]. Jaqtılıqtıń sawleleniw nızamı - Túsken nur sáwlelendiriwshi maydannin normalı hám sáwlelendirilgen nur bir tegislikte jatadı hám nurlar hám normal arasındaǵı múyeshler bir-birine teń túsiw múyeshi múyeshka teń. Sáwlelendiriw bul nızam Evklidning dóretpelerinde de belgilengen. Onıń jaratılıwı ap-alıs dáwirlerde málim bolǵan ısıwlanǵan metall ústlerden (áyneklerden) paydalanıw menen baylanıslı [4].
Jaqtılıqnıń sınıwı – optikalıq nurlanıw (jaqtılıq ) bir qiyli izotrop ashıq (jutpaytugin) ortalıqtıń interfeysinen ótkende tarqalıw baǵdarınıń ózgeriwi jaqtılıqnıń sınıwı jaqtılıqnıń sawleleniwi menen de birge keledi . Jaqtılıqnıń sınıwı hádiysesi Aristotelga qashannan berli málim edi. Muǵdarlıq nızamdı ornatıwǵa urınıw ataqlı astronom Ptolemeyga (eramizǵa shekemiy 120 jıl ) tiyisli bolıp, ol túsiw hám sınıw múyeshlerin ólshewdi óz moynına alǵan .Ayna nızamı hám sınıw nızamı da tek málim sharayatlarda ámel etedi. Eki ortalıqtı ajıratıwshı sáwlelendiriwshi ayna yamasa sirtning ólshemi kishi bolsa, biz joqarıdaǵı nızamlardan sezilerli iyiwlerdi gúzetemiz. Biraq, dástúriy optikalıq ásbaplarda gúzetilgen hádiyselerdiń keń sheńberi ushın joqarıdaǵı barlıq nızamlar júdá qatań ámel etiledi [6] .
17-ásirdiń ortalarında kóplegen eksperimental faktlar tiykarında jaqtılıq hádiyseleriniń tábiyaatı haqqında eki boljaw payda boldı. Korpuskulyar jaqtılıq jaqtılıq deneleri tárepinen joqarı tezlikte shiǵarılatuǵın bólekler aǵımı bolıp tabıladı. Jaqtılıq – bul jaqtılıq denesiniń bóleksheleriniń terbelisleri menen qozǵatılǵan arnawlı jaqtılıq ortalıǵınıń – efirning uzınlamasına terbelis háreketi ekenligin tastıyıqlaytuǵın tolqın. Jaqtılıq keri ayrıqshalıqlardıń dialektik birligi bolıp tabıladı: ol bir waqtıniń ózinde úzliksiz elektromagnit tolqınlar hám diskret fotonlarning qásiyetlerine iye. Nur energiya alıp juredi jaqtılıq tolqınları tarqalǵanda elektromagnit energiya aǵımı payda boladı. Jaqtılıq tolqınları atomlar yamasa molekulalar tárepinen elektromagnit nurlanıwdıń individual kvantları (fotonlar) formasında shiǵarıladı [3].
Hawa quramındaǵı puw sebep bolǵan mumsimon nurga iye boladı sırtındaǵı ortaliq simmetrik bolmaǵanlıqtan Nefelinge tán maylı porlaw bul mineraldıń ózgeriwi baslanıwınıń nátiyjesi bolıp tabıladı. Kalsedon hám opal sıyaqlı kriptokristalli hám amorf minerallar ádetde mumsimon nurga iye. Asbest hám selenit sıyaqlı parallel talshıqlı agregatlar menen ajralıp turatuǵın minerallar jipek dúzılıwǵa iye. Jıltır ashıq minerallar ushın qatlamlı strukturalar menen hám jetilisken lamellar jarılıwı sebep bolǵan merwert porlawi menen xarakterlenedi.Bir neshe ózgeriwshen bóliniw ústlerinen jaqtılıqnıń sawleleniwi mısalı; talk slyuda hám qopal gips gewekli saz sıyaqlı birpara minerallardıń agregatlari túsken nurdi shashadı . Sebebi olar hesh qanday porlawi joq – olar zerikerli dep ataladı yamasa topıraqlı. Sınıwı indeksi hám ayqınlıq ortasındaǵı munasábetti sonıń menen birge mısallardı kóriwińiz múmkin. Ayqınlıq tiykarınan ximiyalıq baylanısıw túrine baylanıslı joqarı orta bálent hám tómen sındırıw kórsetkishleri uyqas túrde ústinlikke iye bolǵan elementlarǵa xos bolıp tabıladı.
Metall- ekbivalent yamasa ion baylanısı sol sebepli ayqınlıq ózgesheligi kórsetilgen baylanısıw túrlerine iye bolǵan elementlar da kúshli ortasha yamasa hálsiz boladı. Tolqın hám kvant naǵısları elektromagnit nurlanıwdıń pútkil spektri ushın ulıwma bolıp tabıladı. Tek tolqın uzınlıǵına qaray, túrli hádiyseler, hár qıylı izertlew usılları hám hár qıylı ámeliy qóllanbalar birinshi orınǵa shıǵadı sol sebepli optikalıqani basqa aymaqlardan anıq shegaralar menen ajıratılǵan tek spektrning kórinetuǵın aymaǵın úyrenetuǵın jabıq pán retinde qaraw múmkin emes. Bul basqa tarawlarda tabılǵan naǵıslar hám nátiyjeler spektrning kórinetuǵın aymaǵında qollanılıwı múmkin hám kerisinshe.
Haqıyqıy dúnya turmısında jaqtılıq pániniń keń qollanılıwı sebepli optikalıqa pánleri hám optikalıq injenerlik tarawları júdá pánleraro ózgeshelikke iye. Optikalıqa páni elektrotexnika, fizika psixologiya medicina (ásirese, oftalmologiya hám optometriya) hám basqalardı óz ishine alǵan kóplegen tiyisli pánlerdiń bir bólegi bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, fizikada optikalıq minez-qulqlardıń eń tolıq xarakteristikası kópshilik máseleler ushın kereksiz dárejede quramalı. Nátiyjede, arnawlı ápiwayılastırılgan modeller qollanıladı. Bul sheklengen modeller, uyqas túrde qızıǵıwshılıq yamasa talap salasında qabıl etiwge bolmaytuǵın va/yoki anıqlanmaydigan minez-qulqlarǵa itibar bermey, optikalıq hádiyselerdiń tómen jıynaqların xarakteristikalaydı.[1]
Ashıqlıq jaqtılıq ótkezgishligi– bul elementtı qábiletine kóre xarakteristikalaytuǵın ózgeshelik boladi. Jaqtılıqtı ótkeriń radiatsiyanıń qansha bólegi ózgermeytuǵınnan ótiwin kórsetedi. Baǵdarlari málim bir qalıńlıqtaǵı elementlar qatlamı arqalı ashıqlıq da baylanıslı elementtıń nurlanıwdı jutıw hám tarqatıw qábileti usınıń menen birge ajıratıw kerek elementtıń jaqtılıqtı ótkeriw qábiletinen ashıqlıq sebebi kópshiligi ashıq emes elementlar tarqalǵan jaqtılıqnı ótkeziwi múmkin. Barlıq minerallardı bir neshe túrge bolıw múmkin.Ashıq – jaqtılıq ótkera alatuǵın minerallar bunday minerallar arqalı mineral basqa zatlardı anıq kóriwi múmkin. Ashıq minerallar jaqtılıq ótkeriw qábiletine iye dep esaplanadı. Biraq bunday minerallar arqalı málim ob'ektlerdi anıq ajıratıp bolmaydı lekin siz tek olardıń ulıwma konturların uǵımsız kóriń. Ashıqlıq dárejesi buǵan baylanıslı qaranǵi reń sebepli yamasa jaqtılıqnıń tarqalıwınan jaqtılıqnıń jutiliwi
mineral ishinde ak – jaqtılıqtı ótkeriwge ılayıq bolmaǵan mineral ashıqlıqtı ayqınlıq menen bólew múmkin. Qaǵıyda jol degende metall menen oralǵan materiallar basılıwında ashıq emes hám metall bolmaǵan ashıq yamasa ashıq
asterizmning ózgeriwi « pıshıqtıń kózi» effekti bolıp tabıladı. Bul taslarǵa tiyisli
olar parallel birlestirilgen talshıqlı yamasa kosherli agregatlar bolıp tabıladı.
Shaxslar yamasa jińishke parallel jóneltirilgen ishi bos kanallardı óz ishine aladı. Effekt jaqtılıqtıń sonday parallel ósiwlerde sawleleniwi sebepli júzege keledi hám sonnan ibarat tasdı aylantırǵanda ol arqalı tar jaqtılıq sızıǵı ótedi . Eń qımbatlı Xrizoberil pıshıqtıń kózi esaplanadı hám ol ápiwayıǵana pıshıqtıń kózi dep ataladı. Eń ataqlıları kvarts pıshıqları, jolbarıs hám suńqardıń kózleri kiredi.
Parallel jóneltirilgen qosımshalar bar ekenligi menen baylanıslı taǵı bir tásir- jipek porlashi ol qırlı yaqut hám sapfirlarda júdá qadrlanadı. FROM qosımshalar sanınıń kóbeyiwi, tas ashıqlıǵın joǵatadı hám tiyisli túrde tegislew pıshıqtıń kóziniń tásirin anıqlawı múmkin. Biraq, joqarıda xarakteristikalanǵan mexanizm sebepli asterizm mudamı da alınbaydı. Birinde gemologiyaga arnalǵan jurnalda pıshıqtıń tásiri menen kishi sapfir suwretlengen birmadan kelgen kózler Mikroskopik tekseriw optikalıq ekenligin anıqladi. Tasda ámeldegi bolǵan tásir iyne qosımshalarına baylanıslı emes. Túsiniw hádiysediń sebebi tas tolıqlaw úyrenildi. Safir ishinde islep shıǵarılǵan 4 ten 5, 5 mm ge shekem hám salmaǵı 0, 53 karat bolǵan súyri-sopaq karbochonning forması. 5, 5 mm o'qga parallel túrde qayta islengen sırtında « pıshıq kózi» effekti gúzetildi. Súyri-sopaq tas Metilen yodidda mikroskopik tekseriw sapfir ekenligin kórsetdi. Eki bólekten ibarat bolıp, olar tegis emes teksheli sirt menen ajralıp turadı. Sırtqı kórinis tásir arasındaǵı interfeysten jaqtılıqnıń ulıwma ishki sawleleniwi menen baylanıslı monokristal bólingen sektorlar aytıp ótkeni sıyaqlı eger nurning túsiw múyeshi bolsa 35⁰ dárejeden aspadi tas ashıq ko'rinedi. Eger nurdin túsiw múyeshi bolsa 35⁰ dáreje yamasa odan kóp bolǵan, keyin tómen suw aǵımınıń tásiri gúzetildi. Optikalıq effektti atap ótiw ushın áyyemgi kesiw usılı qollanıladı. Tasga « karbochon» dep atalıwshi domalaq forma beriw bul sóz frantsuzcha sózden alınǵan, bul bolsa óz gezeginde lotin tilinen alınǵanda kabo – bas delinedi . Áyyemgi Rim dáwirinde jumsaqlaw taslar uzaq waqıt dawamında reńli taslar karbochonlar formasında kesilgen: zumrad, yaqut, safir hám almas. Búgingi kúnde bul forma tek laborotoriyada qayta islewde qollanıladı. Juldız formasındaǵı taslar hám hár qanday kemshilikleri bolǵan taslar. Karbochonlar úsh qıylı bolıwı múmkin birinshi túrdegi konveks karbochon bolıp tabıladı. Bul formada tasdıń eki maydanı, joqarı hám tómengi tısqarına egilgan. Qay jerde optikalıqtıń jaqsı kórinetuǵın bolıwı ushın joqarı sirt kóbirek qabarıq etilgen. Ekinshi túrdegi ápiwayı karbochon bolıp, ol tegis tómengi júzege iye. Tegis tasdıń qaptal tárepi mudamı tómengi bóleginde jaylasqan.
Úshinshi tur – konveks-atlar tartıp júretuǵın tramvayv karbochon. Bul usıl qarańǵı qayta islew ushın jaqsı qalıńlaw kesilgende derlik reń kórsetpeytuǵın taslar.
Bunnan tısqarı g'ijimlangan yamasa oralǵan talshıqlı kóplegen minerallar bar. Olar
Karvoshon yamasa asterizm tásirine iye emes, biraq olarsız da emes qızıqlıq bunday taslarda jaqtılıqnıń sawleleniwi go'yo oralǵan hám formada egilgan.
Eń jaqsı ipaksimon tasqınlar tas qiyaligi ózgergende kórinetuǵın boladı. Qaranǵi hám jaqtılıq jaylarınıń háreketleniwshi suwreti. Bunıń menen eń ataqlı material múlk –barıstıń kózin pıshqılaw waqtında maksimal tásirge erisiledi. Plitalardaǵı sheyki onim parallel – ılajı bolǵanınsha – tas talshıqlardıń tiykarǵı bólegine. Eger tınıq qımbat bahalı tasda júdá kóp mayda tegis qosımshalar bolsa jaqtılıqnı kúshli sáwlelendiriwshi, aventurescence dep atalatuǵın effekt bar. Qaǵıyda retinde Effekt kvarts hám atız shpatiga xos bolıp tabıladı. Kóplegen jaǵdaylarda plitalar Inkluzyonlar málim bir tegislikte jatadı hám karbochonning hasası jaylasqan bolıwı kerek bul tegislikke parallel auturin tasları tek olar bolǵanda nátiyjeli boladı . Júdá kem karbochon formasında etilgen eń ózine tartatuǵınlı túrme-túrlıq Aventurin – bul Norvegiyadan alınǵan atız shpati bolıp onıń astında tas silkitilganda bir waqtıniń ózinde jarqıldap turatuǵın kóplegen qızıl -toq sarı reńli úzindiler bar.Quyash nurları sol sebepli ol quyash tamaqtası dep ataladı. Shillerizatsiya, aventurescence tásirine uqsas taslarǵa uqsaq bolıp tabıladı. Tegis bólimler sebepli málim jónelislerde kúshli sawleleniwdi kórsetiw yamasa jarıqlar tegislikleri boylap shozılǵan jarıqlar. Shillerizatsiyada tez-tez ushraydı amazonit hám basqa jagdaylarida boladi. Irizatsiya-irizatsiya (grekshe íris – oq jay ), sırtqı kórinisten ibarat optikalıq hádiyse geypara minerallardıń júzleri hám bóliniw tegisliklerinde jaqtı reńler oynawı (mısalı; kaltsit, labradorit, opal hám basqalar ) jaqtılıq ótiwi waqtında aytip otken.
Irislanishdiń jaqtı úlgisi tiykarǵı quramdıń labrador – plagioklazi bolıp xizmet etiwi múmkin. Tiykarınan labradorda gúzetilgen iridessensiya da dep ataladı . Labradoressensiy -labrador ádetde qara yamasa kúlreń shekem itibardı tartmaydı , kórsetilgen effektti kórsetedi biraq kórsetilgen tasdı aylantırǵanda táń qalarli ózgeris: tas ústinlik penen jaqtı reńli daqlar menen qiymildaydi kók sayalar lekin geypara úlgiler jasıl, qızıl, toq sarı hám sarı reńlerde boladi. Zergerlik sheki onimli dáregi retinde ámeliy qızıǵıwshılıq úlken- hám iri donali porfirit jınıslar bar. Iridescent danalardıń (kózlerdiń) úlkenligi ádetde diametri 2-5 sm, kemnen-kem jaǵdaylarda 30 -50 sm, bir danalar 80 sm ga shekem jetedi. Iridescence payda bolıwınıń sebebi uzaq waqıttan berli sır bolıp qalıp atır. Tek oqıydı elektron mikroskop járdeminde plagioklazlarning heterojen hám ekenligin anıqlaw imkaniyatın beredi. Quramında bir az parıq etetuǵın eń názik plitalardan ibarat. Óz-ara tásir kristall daǵı túrli plitalardan sáwlelendirilgen jaqtılıq tolqınları arasındaǵı hár qıylı reńlerdiń kórinisi Labrador danaları ádetde ruda qosımshaların óz ishine aladı . Mineral (hákisikulyar, ádetde jóneltirilgen), olivin, piroksen qaldıqları, sonıń menen birge kaliyli atız shpati Labrador Retriever ornın iyeleydi. Kóz qáliplesiwi júz boldı olivin hám piroksenni almastırıw hám qayta kristallanish processleriniń kombinatsiyası nátiyjesi hám sonıń menen birge, labradorning mayda danaları kishi kristallarda ádetde turaqlı iridescence gúzetiledi. Al úlkenlerinde – Túrli reń hám sayalardıń dag'li (jergilikli irisatsiya túri). Dag'li iridessensiya eń keń tarqalǵan iridescent hám túrli kombinatsiyalar formasında ózin kórinetuǵın etedi. Janbaytuǵın jaylar (mozaik naǵıs ) labradorlarda da bar Iridessensiyaning shegaralıq hám zonal túrleri shegaranıń iridescence tar menen ańlatpalanadı . Iridescent shegara, gúzetiliwi múmkin 5-6 mm den aspaydı, ádetde kemrek shegaranıń keńligi millimetrdiń onnan bir bóleginde ózgeredi. Orınlarda keńeyiw shegara nurli daqlarǵa aylanadı. Iridescence reńler sanı birden parıq etedi.
Úshewge shekem zonal iridescence uqsas konveks ko'pburchaklar kompleksi menen ańlatpalanadı. Ulıwma oray menen ko'pmurchaklarning qaptal tárepleri – irizatsiya zonalarınıń shegaraları ádetde anıq tuwrı sızıqlı zonalardıń keńligi turaqlı. Geyde iridescent zonalar ajratıladı Irizing bolmaǵan keńligi millimetrdiń fraktsiyalaridan 3 mm ge shekem Vizual túrde zonalardıń gúzetilgen sanı geyde 50 ge etedi. Bunnan tısqarı hár túrlı túrdegi Iridescence sızıqlı naǵıslar tar tuwrı sızıqlı parallel sızıqlar tor Retikulyar iridessensiya bir neshe kesiwiwshi sistemalar menen ańlatpalanadı . Iridescent egiz shaxslar sızılma egiz tábiyaattı sáwlelendiredi. Jaqtı kózler; solay etip sızıqlı polarizatsiyalangan jaqtılıq dumalaq qutblaniw menen nurga aylanıwı ushın plastinkanıń qalıńlıǵın tańlaw múmkin. Bunnan tısqarı, elliptik qutblangan jaqtılıqnı sızıqlı polarizatsiyalangan jaqtılıqqa aylandırıw múmkin (plastinka shıǵıwı daǵı fazalar ayırmashılıǵın joqari maniske jetkiziw) hám keyin onı polarizator menen anıqlań. Tábiy jaqtılıq kristall plastinkadan ótkennen keyin ol qutbsiz bolıp qaladı sebebi plastinkada payda bolatuǵın « o» hám « e» tolqınları bul halda bolmaydı.
Izbe-iz kirisiwde hám nátiyjede shıǵıwda olar arasındaǵı fazalar ayırmashılıǵı tosınarlı ózgeredi. Radiatsiya polarizatsiyasini analiz qılıw ádetde jıynaqtan paydalanmastán ámelge asıriladı Kristall plitalar lekin kompensatorlar járdeminde formada 17 soleil kompensatorini kórsetedi. Ol optikalıq oqları parallel bolǵan eki kvarts takozdan hám o'qi takozlar oqlarına perpendikulyar bolǵan tegis-parallel kvarts plitasınan ibarat. Joqarı qanjar múmkin mikrometrik vint menen ózine parallel túrde háreketlantiring. Takozlardagi ápiwayı nur tómengi plastinkada ǵayrıoddiy bolıp qaladı hám kerisinshe. Takozlarning ulıwma qalıńlıǵın sazlaw arqalı siz alıwıńız múmkin « o» hám « e» ortasındaǵı hár qanday fazalar ayırmashılıǵı – shıǵıw daǵı nurlar takozlarning ulıwma qalıńlıǵı ∆x, plastinka qalıńlıǵı bolsa ∆l bolsın. Parq udar « o» hám « e» arasındaǵı – kompensatorning shıǵıwındaǵı nurlar payda boladı.