Jomurodova Xolida

2.2 Atrof olam bn tanishtirish orqali bolalarni nutqini rivojlantirishda hikoya qilishga o‘rgatish.
Oila va jamoachilikni bolalarda nutq va savodxonlikni yordamga yordam berish. Oila va jamiyatlarini bolalarda nutq hamda savodxonlikning rivojlantirilishiga yordam berishda bizga foyda olishimiz mumkin kenglab usullar mavjud. Biz bolalarga sevimli ertaklarni o'qib yoki aytib berish uchun zallarni guruhga kelishlarini so'rashimiz mumkin. Biz harakat, ertakchilarni chaqirishimiz yoki oldiga bolalarni olib borishimiz mumkin.
Biz MTTda ishga tushiriladigan tildan o'zgacha tilda so'zlashadigan odamlardan bolalarga hikoyalar-ertaklar o'qib, aytib berishlarini so'rashimiz ham mumkin.
Biz oilalar va jamiyat a'zolaridan bolalar uchun va ular bilan birgalikda kichik hikoyalar-ertaklar yozishni so'rashimiz mumkin. Bu nutq va savdoxonlik bilan to'ldirilgan muxitni yaratishga yordam beradi. Natijada salmoqli hikoyalar yuzaga kelishi va to'plangan mavzular o'z ichiga quyidagilarni olishi mumkin:
● bolalikdagi shaxsiy tajriba;
● do'stlar;
● hayotdagi bobo va buvi, ota-ona, toga-xola, oilaviy do'stlar, bolalar kabi kichik shaxslar;
● fantastika;
● o'z bolalari uchun orzulari;
● o'z farzandlari nomlarining tarixiy va h.k.
Oillar va jamoa a'zolarining ma'nosi shunday hikoyalar-ertaklarni yozishga jabretilish darajasi bo'yicha farzandlari uchun katta pedagoglar sifatidagi rolini kengtiradi. Bu ishdan bo'shash va o'z farzandlari bilan munosabatlarni rivojlantirish. Yaratilgan kitoblar o'z farzandlariga uchun berish kimmatli sovgaga aylantirdi.
Maktabgacha ta'limda oila va jamoatchilik xodimlari tomonidan yozilgan
kitoblarning namoyish etilish muammolariga, hayotiy tajribalariga hurmat va ishonchni ko'raman. Kitoblarni yorish oila va jamoatchilik xodimlariga shaxsiy xotiralarini tekshirish va biz bilgan narsalarni kengaytirishga hamda buning yaxshisida bir-birimiznirok tushunishimizga yordam beradi. Bu kitoblar muhokama, bolaning oiladagi va jamoachilikdagi tajribasini namoyish kesish bilan guruhdagi madaniy farqlarni engib o'tishga ham ko'maklashadi.
Oillalar uyda o'z farzandlari bilan yetishtirish savodxonligini oshirishga yordamlashish uchun amalga oshira oladigan ayrim vazifalar:
● o'z farzandlari bilan ishlash;
● guruhdagi, MTT dagi kitoblardan olish va o'z farzandiga o'qishb berish;
● ertak aytayotganda yoki boshqalarga xat yozayotganda yohud himoyasi tuzayotganda bolalar gapirayotgan narsalarni yozib olish;
● ko'chadagi, dukon va shu kabi joylardagi narsalarning nomlarini aytish bilan bog'liq atrof-muxitdagi narsalarni saqlashish.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tabiat bilan tanishtirishning mazmuni va uni tanlash tamoyillari.
Situatsion - ishchan muloqot shaJdidagi bolalar Jeksikasi (nutqi) konkret predmetli vaziyat bilan bog’liq. Bu holat shunda ko’rinadiki, bolaning, nutqida ot so’z turkumiga oid so'zlar ko’p bo’ladi. Sifat turkumidagi so’zlar yoki umuman uchramaydi, yoki buyumlaming faqat tashqi xususiyatlari: rangi, o'lchami (barcha sifatlaming 96,4%)ni ifodalaydi. 98% fe’llar faqatgina konkret predmetli harakatlarga.nisbatan.ishlatiladi.
Bolalaming nosituativ - bilishga yo'naltirilgari (vaziyatga - situasiygga bog’liq bo'lmagan) muloqotida ular kattalaiclan har xil narsa va hodisalar haqida axborot olishga bog'liqlikdan ozod bo'ladi. Asta- sekin atrof-olamdagi narsalaming turli xususiyatlarini aks ettimvchi so'zlar zahirasi kengayib boradi. Jumladan, estetik xususiyatlami ifodalovchi sifat turkumiga oid so'zlar (11,25%) va emosional xususiyatlami ko’rsatuvchi so'zlar (5°/o) paydo bo’ladi, irodaviy va intellektral harakatlami anglatuvchi fe’l turkumidagi so'zlar (6,24%) vujudga keladi.

Nosituativ - shaxsiy muloqotcla, bola odamlar o’rtasidagi munosabatlar haqida axborot olishga, o’zining fikrini kattalar fikri bilan taqqoslashga harakat qilar ekan, uning nutqida umumiy grammatik murakkablashish ro’y beradi. Sifat turkumidagi so’zlar quyidagi nisbatda bo’ladi: atributiv (tashqi xususiyatlarini ifodalovchi) - 69,80%, estetik xususiyatlami ifodalovchi sifatlar - 14,65%, ahloqiy xususiyatlami ifodalovchi sifatlar - 9,3%. Irodaviy va intellektual harakatlami ifodalovchi fe'llar ancha ko’payib, nutqida ishlatilayotgan barcha fe’llaming 9,76%ni tashkil etadi.

Bolaning lug’at boyligi nafaqat micidor jihatdan, balki sifat jihatdan ham o’sib boradi. Bu asosan bolalaming so’zlar mazmunini o’zlashtirishi bilan kechadi. Lug'atni egallash jarayoni tushunchalami egallab borish bilan uzviy bog'liq. L.S.Vigotskiy yoziishicha, “Psixologik tomondan olib qaraganda, so’zlaming mazmuni va ma'nosi - bu umumlashma yoki tushunchadan o'zga niirsa emas. Biz so’zning ma'nosini bemalol tafakkur fenomeni deb hisoblashga haqlidirmiz”.
Bog’cha yoshidagi bolalar eng awalo ko’rgazmali ifodalangan yoki ulaming faoliyatlariga jalb etilgan predmetlar, hodisalar, sifatlar, xususiysllar, munosabatlaming nomlanishini o’zlashtiradi. Buni bola tafakkurining ko’rgazmali-harakat va ko’rgazmali-obrazli xarakterda ekanligi bilan tushimtirish mumkin.
Agar 3-7 yoshdagi boladan berilgan topshiriqda nutqiy faoliyatning element? bo'lmish so’z bilan muayyan amallami bajaiish talab etilsa, masalan, gap tarkibidan so'zlami ajratib olish vazifasi berilsa, S.N.Karpovaning tadqicjoti ko’rsatishicha, bolada unga aytilgan gap belgilaydigan vaziyatga orientir olishning ancha barqaror moyilligi kuzatiladi. Berilgan gap tarkibida nechta so’z mavjud degan savolga bolalar gapni “boshdan oyoq” qaytadan takrorlaydi. Masalan, “Koptok yumalab ketdi” degan gap berilsa, bola (5-9 yoshli) bu gapda bitta so’z “Koptok yumalab ketdi” degan so’z borligini aytadi.
S.N.Karpovaning tadqiqoti shuni isbotladiki, bog’cha yoshidagi bolada gap tarkibidan barcha turdagi so'zlami ajratib olish ko'nikmasini shakllantirish mumkin. Buning uchun ularga so’zning mezonlarini, ya’ni so’z to'lashlarining majmuasidan iboratliligini, so’z doim muayyan mazmunga egaligini anglashi lozim (albatta, bolalar yoshiga mos keluvchj usullar bilan) bo’ladi. Shunday qilinganda, yoshidan qat’iy nazar bolalarda so’z haqida adekvat va anglangan tasavvurlar paydo bo’ladi. Katta bog’cha yoshi davrida so’zlaming tuzatilishini stixiyali tarzda o'zlashtirish natijasida bolalarda so’zni tarkibi jihatdan tahlil etishning elementar shakllari yuzaga keladi. Nutqning fonetik (tovush) sistemasini o’zlashtirish jarayoni tovushlami to’g’ri talaffiiz etish va fonematik eshitishning rivojlanishini o’z ichiga oladi.
Nutqning fonetik tarkibini o’zlashtirish 1 yoshning oxirlariga kelib boshlanadi. Bog’cha yosh davrining boshiga kelib, bolalar asosan ona tilining barcha tovushlarini egallab bo'ladilar. Biroq shunday bog'cha yosh iaj bolalar ham uchraydiki, ularda ancha katta yoshda ham nutqiy nuqson, talaffiiz kamcliiliklari uchraydi. Bolalarning asosiy sababi nutq apparati motorikasining sekin rivojlanishidir. Muloqot deganda o’zaro munosabatlaming shakllanishi, ro'yobga chiqarilishi va namoyon bo’lishini ta’minlovchi informasion emosional va predmetli o’zaro ta’sir jarayoni tushuniladi. Bola shaxsining shakllanishida muloqotning roli benihoya kattadir.
Muloqot jarayonida muayyan shaxsiy munosabatlar shakllanadi. Bolada qanday shaxsiy sifatlaming tarkib topishi ko’p jihatdan uning atrofdagilar bilan bo’lgan o'zaro munosabati xarakteriga bog’liqdir. Bolaning kattalarga munosabati ishonchli yoki ishonchsiz, yoqimli yoki yoqimsiz va hokazo bo’lishi mumkin. Xo’sh bolalaming kattalarga bo’lgan munosabati nima bilan belgilanadi? Bu munosabat asosida nimalar yotadi? Bunday masalalar hozircha kam tadqiq qilingan. Ularga nisbatan yondoshuvlar mavjud. Neofreydistlar (Freydning davomcliilari) bolalamirg kattalarga bo’ [gan munosabati shakUanishida onaning o’mi hal qiluvchi ahaxniyatga ega deb hisoblaydilar. Ulaming fikricha bunga sabab shundaki, ona bolaning “orol ehtiyoji”ni qondiradi. Biroq nega bo'lmasa onasidan ayrilib qolgan bolalaming ham jismoniy va psixik jihatdan normal rivojlanishi holatlari uchraydi. Bolaning uni oziqlanlirmagan u bilan faqatgina o’ynagan yoki muloqatga kirishgan kattalarga qattiq bog'lanib qolishini neofieydisk pozisiyadan turib qanday qilib tushimtirish mumkin? Biologik omilning rolini mutlaqlashtimvchi psixoanalitik yondashuv ushbu savollarga javob berolmaydi.
“Irnpirinting” - qayd etish nazariyasining tarafdorlari ham atrofdagilarga bo'lgan munosabatining shakillanishida ilk tajriba muhim birinchi darajali ahamiyatga ega, deb hisoblaydilar. “Impirting” gipotezasiga muvofiq ilk bolalik davridagi bolalarda ular bilan doimiy muloqotda bo’luvchi kishining xususiyatlari - tashqi qiyofasi, ovozi, kiyimi, hidi qayd etib qolinadi.
Boshqa bir yo'nalish - neobixevioristik yo'nalishga muvofiq bolaning katta kishiga bo'lgan munosabati bu kishi bolaning birlamchi, organik ehtiyojlari (oziq-ovqat, issiqlik, qulaylikka bo'lgan ehtiyojlami) qanchalik qondirishi bilan belgilanadi. M.I.Lisina boshchiligidagi eksperimental tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, inson ehtiyojining dastlabld 7 yili davornida bolalar va kattalar o'rtasidagi muloqotning bir necha shakli ketma-ket paydo bo'ladi hamda bir-birining o’mini almashtiradi.
U muloqot shakllarining asosiylari quyidagilardir: bevosita- emosional muloqot, biror bir ish yuzasidan vujudga keluvchi muloqot (ishchan muloqot), ayni paytdagi vaziyatga bog’liq bo'lmagan va bilishga yo’naltirilgan muloqot (bilish muloqoti), odam bilan bog'liq masalahir yuzasidan boladigan muloqat (shaxsiy muloqot).
Dastlab, bevosita - emosional muloqot paydo bo'ladi. Muloqotning bu shakli asosida bolaning unga nisbatan diqqat-e’tiborli ba mexribon bo’lishkiriga ehtiyoj his etishi yotadi. Keyinchalik muloqotdagi tashabbusni bola o’z qo’liga oladi.
Yilning ikkinchi yarmidan boshlab nafaqat mehribonlikka ehtiyoj, balki kattalar bilan hamkorlik qilishga bo'lgan ehtiyoj ham kiritiladi. Bunday ehtiyoj ishchan muloqot davomida qondiriladi. .
Bola ishchan muloqotga kirishganda, kattalardan yordam so'rashi, ularni ma’lum bir faoliyat bilan shug'ullanishga taklif etishi va boshqalami amalga oshirishi mumkin. Lekin shu bilan birga bola biror ish bilan bolmagan vaziyatda bilishga yohialtirilgan yoki odam bilan bog’liq masalalar yuzasidan bo'ladigan muloqotga ham kirishadilar. Bilish muloqoticht bola kattalar bilan atrof-olamdagi narsa va hodisalami muhokama qiladi. Bunda bola biror bir narsa haqida aytib berishi. savollar bilan murojaat qilishi, kattalardan biror narsa aytib berishlaini iltimos qilishi mumkin.
Bunday turdagi muloqotga kirishishdan maqsad kattalardan zarur bo'lgan axborotni olishilan iborat.Shaxsiy muloqotda esa bola kattalar bilan odam haqida suxbatlashadi. Bunda u o’zining emosional holatini tariflab berishi, kattalami o’zlari haqida gapirib berishlariga undashi mumkin. Bolaning emosional qo’llab quwatlashiga bo’lgan ehtiyoji atrof-olamga bo’lgan munosabati va unga berayotgan bahosi kattalaming munosabat va bahosiga mos kelishiga intilishi shaxsiy muloqotning asosini tashkil etadi. M.I.Lisinaning fikricha, aynan shu narsalar bolaning ijtimoiy ehtiyojlari tarkibida markaziy o’rinni egallaydi⁶.


XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi ota-onalar va o'qituvchilar birinchi navbatda mustaqil fikrlashni, xulosalar chiqarishni, aks ettirishni, boshqa odamlarni tinglashni o'rganishlari kerakligini anglatadi. Ko'pgina birinchi sinf o'quvchilari uchun bu juda qiyin, chunki maktabgacha ta'lim davrida ular tegishli ko'nikmalarni olmagan. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda faqat shu kabi qarashlar va odatlarni singdirish juda muhimdir. Ma’lumki, maktabgacha ta’limning asosiy maqsadi bola shaxsini sog’lom va yetuk, maktabda o’qishga tayyorlangan tarzda shakllantirishdan iborat. Maktabgacha ta'limning yaxshi darajasi insonning keyingi hayotida, uning intellektual, jismoniy va ma'naviy rivojlanishida hal qiluvchi rol o'ynaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashni har qanday narsaning qurilishi va rivojlanishi bundan keyin paydo bo'ladigan o'ziga xos poydevor deb atash mumkin - xarakter, qobiliyat, ko'nikma.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash usullari asosan nozik vosita ko'nikmalarini rivojlantirishga asoslangan. Bolaning barmoqlarida juda ko'p retseptorlar joylashgan. Ular impulslarni to'g'ridan-to'g'ri miyaga, nutqning rivojlanishi va barmoq harakatlarini muvofiqlashtiradigan markazlarga yuboradilar. Ushbu markazlar juda yaqin. Shu sababli, maktabgacha tarbiya va mashg'ulotlarda nozik vosita mahoratini rivojlantirishga etarlicha e'tibor berish juda muhimdir.
– Maktabgacha yoshda ona tilini o‘rgatish bu – eng avvalo bola hayotining birinchi yilidan boshlab nutqni rivojlantirish, bo‘g‘inlar va so‘zlarni aniq talaffuz qilish, gaplarni sintaktik jihatdan to‘g‘ri tuzish, narsalarning nomini to‘g‘ri aytish va mos fikr bildirishdan iborat.
– Ota-onalar bolalar bilan muloqot qilishda narsalar nomlarini va so‘zlarni buzmasdan, to‘g‘ri aytish, bolalarga talaffuzi qiyin bo‘lgan va nisbatan uzun so‘zlarni aytishni mashq qildirish va buning uchun o‘yin uslubidan foydalanishlari zarur.
– Bolalar kattalar nutqini tushunishlari uchun ular so‘zlovchining yuzini va uning qo‘l harakatlarini ko‘rishlari, uning savollarini tushunishlari va to‘g‘ri javob berishlari darkor.
– Bolaga fikrni ifodalash uchun ona tilining eng yaxshi shakllaridan foydalanishni o‘rgatish, bolalarni ona tilining boyliklarini egallashga jalb qilish kerak.
– Ona tilini birlamchi o‘qitishning barcha uch maqsadiga ketmaket emas, balki bir vaqtning o‘zida erishiladi.
Bundan tashqari, maktabgacha ta'lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish, shart-sharoitlarini tubdan yaxshilash, pedagog va mutaxassislarning malakasini yuksaltirish, maktabgacha ta'limga bolalar qamrovini oshirish, yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish kabi dolzarb vazifalar turibdi. Xalq ta'limi vazirligi jismonan sog'lom, ruhiy va intellektual rivojlangan, teran fikr va qat'iy hayotiy nuqtai nazarga ega, Vatanga sodiq yoshlarni tarbiyalash, jamiyatda ularning ijtimoiy faolligini oshirish maqsadida quyidagi chora-tadbirlarni bajarishni rejalashtirmoqda
Ushbu kurs ishining so`nggida, Prezident SH. Mirziyoyevning yuqorida keltirgan fikrini yana bir bor ta`kidlamoqchiman, “Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan.”
Shu so`zlardan xulosa qilgan holda, biz bugungi kunda bolalarimizning ta`lim-tarbiyasiga jiddiy e`tabor qilishimiz kerak.