Jobasi: Kirisiw. Tiykarg`i bo`lim

Tema: Berdaq shayirdin` shig`armalarinin` milliy folklorliq qollaniliw o`zgesheligi.
Jobasi:

1. 
   Kirisiw.
   
2. 
   Tiykarg`i bo`lim:
   
   1. 
      Folklor tusinigi ha`m onin` payda boliwi.
      
   2. 
      Berdaq G`arg`abay ulinin` o`miri ha`m do`retiwshiligi.
      
   3. 
      Berdaq shayir qosiqlarinda milliy folklorliq qollaniliw o`zgesheligi.
      
3. 
   Juwmaqlaw.
   

Paydalanilg`an a`debiyatlar.

Kirisiw.

Berdaq Ǵarǵabay ulı (1827 - 1900) - Qaraqalpaq klassik shayırlarınıń ishinde óziniń ómir bayanına tiyisli bazıbir dereklerdi qolı menen jazıp qaldırǵan shayır Berdaq boladı. Ol óziniń ataqlı "Ómirim" qosıǵında óziniń avtobiografiyasın qaldırǵan. Awızeki xalıq kórkem óneri hár bir mámlekettiń eń bay miyrasları esaplanadı. Folklor bunnan aldın da bolǵan jazba sóylew, bul ádebiyat emes, bálki awızsha ádebiyattıń eń jaqsı ǵáziynesi. Folklor klanlari qayta qáliplesken ádebiyattan aldınǵı dáwir dástúr hám dástúr háreketlerine tiykarlanǵan kórkem óner. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı jınıslardı túsiniwge birinshi urınıslar áyyemgi dáwir tuwrı keledi.
Milliy folklor - bul adamlardıń qarawları, etikalıq tiykarları hám turmıstıń ayriqsha qásiyetlerin sáwlelendiriwshi xalıq kórkem óneri. Bul jazba sóylew payda bolıwınan aldın da payda bolǵan. Adamlar talay waqıttan berli qosıq hám ertek jazadılar. Áwladdan -áwladqa, qudaylar, qaharmanlar, kampaniyalar hám túrli hádiyseler tábiyaat Mudamı úlken muǵdardaǵı mablag 'to'plangan hár qıylı dóretpeler... waqıt ótiwi menen shayır hám jazıwshılar iskerliginiń barlıq úlgileri xalıq awızsha ijodi dep atala basladı.

Folklor tusinigi ha`m onin` payda boliwi.
Folklor — xalıq do`retiwshiligin ańlatiwshı termin. Pánge 1846 -jılda ingliz arxeologi William Thoms alıp kirgen. 1880—1990 -jıllarda „folklor“ termini kóplegen mámleketlerde, atap aytqanda, Rossiyada da qollanıla baslaǵan. Ózbekstanda daslep, “Awizeki ádebiyat“ atamaları qollanǵan. „Folklor“ termini 30 -jıllardıń ortalarından isletiline baslaǵan. 1939 -jılda Hodi Zarifdin` „Ózbek folklori“ xrestomatiyasi baspadan shiqqannan, bul termin ózbek folkloristliginde bekkem orın aldı
Awızeki xalıq kórkem óneri hár bir mámlekettiń eń bay miyrasları esaplanadı. Folklor bunnan aldın da bolǵan jazba sóylew, bul ádebiyat emes, bálki awızsha ádebiyattıń eń jaqsı ǵáziynesi. Folklor klanlari qayta qáliplesken ádebiyattan aldınǵı dáwir dástúr hám dástúr háreketlerine tiykarlanǵan kórkem óner. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı jınıslardı túsiniwge birinshi urınıslar áyyemgi dáwir tuwrı keledi.
Folklor ush áwlad menen ańlatpalanadı :
1. Epik ádebiyat. Bul tur nasrda hám poeziyada kórsetilgen. Orıs folklor janrlari epik tur dástanlar, tariyxıy qosıqlar, ertekler, ańızlar, ańızlar, tımsallar, ertekler, naqıllar hám naqıllar menen ańlatpalanadı.
2. Lirik ádebiyat... Barlıq lirik dóretpeler orayında pikir hám sezimler jatadı. lirik qaharman... Lirik baǵdardaǵı folklor janrlariga mısallar dástúr, besik, qosıq qosıqları, qosıqlar, bayatlar, gaivka, Fisih hám Kupala qosıqları menen berilgen. Bunnan tısqarı, bólek blok - " Folklor lirikasi" ámeldegi, ol óz ishine aladı kórkem ádebiyatqa baylanıslı qosıqlar, romantikalar.
3. Dramatik ádebiyat... Bul epik hám lirik suwret usılların birlestirgen ayriqsha ádebiyat. Dramatik miynettiń tiykarın konflikt quraydı, onıń mazmunı aktyorlar oyını arqalı ashıladı. Dramatik dóretpeler dinamikalıq uchastkaǵa iye bolıń. Folklor janrlari dramatik tur shańaraqqa tiyisli dástúr, kalendar qosıqları, xalıq dramalari menen usınıs etilgen.
Ayirim dóretpeler lirik hám epik ádebiyattıń qásiyetlerin óz ishine alıwı múmkin, sol sebepli aralas tur - lyro -epos ajralıp turadı, olar tómendegilerge bólinedi. Qaharman qaharmanları, lirik-epik quramı (dástan, duma, tariyxıy qosıq ) menen isleydi.
Qaharman bolmaǵan dóretpeler (ballada, qosıq -jılnaması ). Olar balalar folklorini da ajıratıp kórsetiwedi ( Lullaby, pitomnik uyqası, táselle, pestushka, ertek).
Drama (folklor) - tuwılıw saqnaları, diniy dóretpeler, " Petrushka" teatri.
Poeziya (folklor) - dástanlar, lirik, tariyxıy hám ruwxıy qosıqlar, balladalar, qosıqlar.
Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma (folklor), óz gezeginde, ertekli hám erteksiz bólinedi. Birinshisine sıyqır, haywanlar, úy xojalıqları hám kümülatif ertekler, ekinshisi - mákkarlar (Baba Yaga) hám basqa jinli janzatlar menen urıs etken Rossiyanıń ataqlı qaharmanları hám qaharmanları menen baylanıslı. Sonıń menen birge, ańızlar, ańızlar, mifologik gúrrińler erteksiz nasrga tiyisli.
Sóylew folklori naqıllar, naqıllar, qosıqlar, tabısıwlar, til búrmeleri menen ańlatpalanadı.
Folklor janrlarining ayriqsha individual syujeti hám semantik jugi bar.Áskeriy sawashlar, qaharmanlar qaharmanlıǵı hám xalıq qaharmanları dástanlarda gúzetiledi, ótken zaman daǵı jaqtı waqıyalar, kúndelik turmıs hám ótken zaman qaharmanları yadların tariyxıy qosıqlarda ushıratıw múmkin.
Folklor ádebiyattan ayriqsha dóretpeler qurılısı sisteması menen parıq etedi. Onıń ádebiyattan ayırmashılıǵı sonda, bul janrlar folklor dóretpeleri qosıqlar, baslanıwlar, sózler, keshigiwler, úshlıq bar. Bunnan tısqarı, zárúrli ayırmashılıqlar stilistik kompozitsiyalar epitet, tautologiya, parallellik, giperbola, sinekdoxlardan paydalanıw boladı.

Awızsha xalıq do`retiwshiliginde bolǵanı sıyaqlı, ádebiyatda da folklor janrlari ush áwlad menen ańlatpalanadı. Bul epik, lirik, drama. Roman, qıssa hám gúrrińler menen usınıs etilgen iri ádebiyat dóretpeleri tınısh reńlerde jazılǵan. Bul oqıwshına oqıw procesin toqtatmasdan, syujetni analiz qılıw hám tiyisli juwmaqlar shıǵarıw imkaniyatın beredi. Folklorda naqıl, ashılıw, dialekt hám qosıq bar. Totologiyani qabıllaw - bul tiykarǵı princip gúrriń qılıw. Giperbol, bórttirip aytılǵan gáp, sinekdox hám parallelizmlar da júdá ataqlı. Dúnya ádebiyatında bunday metaforaiy háreketlerge jol qoyılmaydı. Bul sistema tiykarınan balalar ushın islerdi óz ishine aladı. Bul janrlarning aktuallıǵı búgingi kunge shekem saqlanıp qalıp atır, sebebi hár bir kisi sóylewdi baslawınan aldın da bul ádebiyat menen tanısıp shıǵadı.Taǵı bir janr - bul balalar bog'chasi. Bunday dóretpeler ne ekenligin túsiniw ushın siz onı húkim qosıǵı yamasa bir waqtıniń ózinde atqarılatuǵın háreketler menen qosıq etiwińiz múmkin. Bul janr balada názik motorlı kónlikpeler hám sezimiy salamatlıqtı rawajlandırıwǵa kómeklesedi. tiykarǵı noqat" Magpie-ǵarǵa", " Ladushki" barmaqları oynaǵan syujetlar kórip shıǵıladı.

Joqarıdaǵı kishi folklor janrlarining barlıǵı hár bir insan ushın zárúr bolıp tabıladı. Olardıń járdemi menen balalar birinshi ret ne jaqsı hám ne jamanlıǵın bilip aladılar, tártip hám ​​gigienani úyrenedi.
Qızig'i sonda, mádeniyat, úrp -ádetler hám úrp -ádetler degi túrli milletler folklorida ulıwma baylanıs noqatlarına iye. Umumjahon tilekleri bar, olar sebepli qosıqlar, dástúrler, ańızlar, tımsallar payda boladı. Kóp xalıqlar mol ónim alıw ushın bayram etediler hám bayram etediler. Joqarıdagilardan kórinip turıptı, olda túrli milletler kóbinese turmıstıń kóp tarawlarında jaqın bolıp shıǵadı hám folklor úrp -ádetler hám dástúrlerdi xalıq kórkem óneriniń birden-bir dúzilisine birlestiradi.
Folklor - bul adamlardıń qarawları, etikalıq tiykarları hám turmıstıń ayriqsha qásiyetlerin sáwlelendiriwshi xalıq kórkem óneri. Bul jazba sóylew payda bolıwınan aldın da payda bolǵan. Adamlar talay waqıttan berli qosıq hám ertek jazadılar. Áwladdan -áwladqa, qudaylar, qaharmanlar, kampaniyalar hám túrli hádiyseler tábiyaat Mudamı úlken muǵdardaǵı mablag 'to'plangan hár qıylı dóretpeler... waqıt ótiwi menen shayır hám jazıwshılar iskerliginiń barlıq úlgileri xalıq awızsha ijodi dep atala basladı. Ilimpazlar sistemalashtirdilar, hár bir jónelistiń quramın anıqladilar, dóretpelerge ilimiy at berdiler.
Kishi sırtqı kórinislerge qosıqlar, tabısıwlar, ıytlar kiredi. Olar az muǵdardaǵı folklor dóretpelerin óz ishine aladı hám kóbinese pedagogikanıń elementleri esaplanadı. Olardıń kóbisi ruxsat beredi oyın forması balanı háreketke úndew. Mısalı, balalar bog'chasi uyqaslarında sóylew sóylew menen bir waqıtta massaj qılıw kerek. fizikalıq shınıǵıwlar... Eń tanıwları -" Magpie-ǵarǵa", " Ladushki".
Oyınlar ushın qosıqlar da oylap tabıw etildi, olar ush úlken gruppaǵa bólingen: dástúr, súyiw, máwsimiy. Birinshisi, qanday da bayramdı, mısalı, Maslenitsa bayramın ańlatadı. Keshte súyiw oynaldi, olar aqırında jigit hám qız ortasında súyisiwdi. Máwsimiy bolǵanlar balalar arasında tez -tez ushraydı, mısalı, isiniw.
Eń úlken kólemlerden biri esaplanadı balalar folklori... Ol úlkenler tárepinen balalar ushın jaratılǵan, sonıń menen birge balalardıń ózleri tárepinen jaratılǵan dóretpelerdi óz ishine aladı. Balalar ádebiyatınıń dúzilisi úlkenlernikidan parq etpeydi. Kóp janrlar aqsaqallardıń turmısı hám iskerligin sáwlelendiredi, sol sebepli bul jónelis adamlardıń eń tolıq ańlatpa etilgen etikalıq munasábetleri, onıń milliy qásiyetleri.
Balalar folklori xalıq pedagogikasınıń bir bólegi bolıp tabıladı. Onıń janrlari fizikalıq hám psixik ayrıqshalıqlar hár túrlı balalar jas gruppaları... Arnawlı hám kórkem óner forması : jónelistiń ayriqsha ózgesheligi bar suwretleytuǵın sistema, ritmli sóylew yamasa oyın tárep tartıw.
Bala hám ana folklorining shegarasın sızıw mudamı da múmkin emes, sebebi 4-5 jastan baslap balalar óz tekstlerin tákirarlap, úlkenlerge aktiv eliklew ete baslaydılar. Balalar folklorini balalar poeziyaında K. I. Chukovskiy, S. Ya. Marshak, S. v. Mixalkov sıyaqlı avtorlar ushıratıw múmkin.
Folklornin` tiykarǵı janrlari. Bul túrge tómendegiler kiredi:

• 
  ertek;
  
• 
  dástan ;
  
• 
  berip;
  
• 
  ańız.
  

Ertek - bul ibratlı jóneliske iye bolǵan qızıqlı awızsha gúrriń. Ayriqsha ózgeshelik bul janr - bul moፄjiza, fantastika bar ekenligi. Ertekler tilsimli, hár kúni, haywanlar haqqında. Mısallarǵa Malika qurbaqa, bılamıq hám balta kiredi. Erteklerde haqıyqat hám jaqsılıq jeńis qazanadı. Siz olardı mudamı tabıwıńız múmkin tuwrı qararlar yamasa turmıs jolları... Áyyemgi dúńyaǵa kózqaras sırları da ashiq jarıya boladı. Ertek balanı qatnasıwshılarǵa usınıs etedi iybeliy dúnya, qaharmanlarǵa muńlas bolıwǵa májbúr etedi.
Dástanlar áyyemgi qosıqlar bolıp, ol jaǵdayda orıs xalqiniń tariyxıy hám kúndelik ómiriniń barlıq qırları tolıq sáwlelendirilgen. Olar syujet hám motivlardıń baylıǵı, kórkem obrazlardıń qudıreti menen tańlanıwǵa saladı.Rus dástanında betke jaqın epik syujet bar. Eki mińnen aslam jazıwlar tóplanǵan. Olardıń kóbisi tiyisli tereń áyyemgi dáwir... Dástanlar mudamı eki principtiń gúresi haqqında gúrriń etedi. Eń kóp ataqlı qaharmanlar Ilya Muromets, Dobrynya Nikitich hám Alyosha Popovich kiredi. Bul belgiler kollektiv suwretler Bul haqıyqıy adamlardıń qásiyetlerin sáwlelendiredi. Epik ráwiyatda etakchi apparat giperbola bolıp tabıladı.
Mısalı, " Ermek tárepinen Sibirni basıp alıw ańızı" ga belgi etiledi. Bul haqqında gúrriń haqıyqıy adamlar hám ótken zaman daǵı waqıyalar, keleshek áwladlarǵa ótiwi kerek edi. Dástúrler haqıyqatlıqtı ápiwayı kóriniste kórsetedi, lekin usı waqıtta fantastika yamasa fantaziya isletiledi. Jónelis ushın ájdadlar, ǵarrı adamlarǵa siltemeler xos bolıp tabıladı. waqıyalar mudamı jaqsı nurda suwretlengen tariyxıy shaxslar átirapında júz boladı.
Sırt el shabıwılshıları menen urıs, dıyxan kóterilisi, keń kólemli qurılıs, korollıǵılıq toyı sıyaqlı dáliller tiykar bolıwı múmkin. Ańızlardı jaratıwdıń eki jolı bar: yadlardı ulıwmalastırıw, ulıwmalastırıw hám tayın syujet formaları járdeminde dizayn. Ekinshi tur kóbirek ataqlı, sebebi ulıwma motivlar ásirden asrga ótedi, lekin olar túrli hádiyseler hám shaxslar menen baylanıslı.
Erteksiz ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma folkloriga belgi etedi. Bul tariyxıy waqıya haqqında qosıqiy ańız. Bas qaharmanlar - qaharmanlar. Qudaylar hám basqalar kóbinese ańızda ámeldegi ǵayrıtabiiy kúshler... waqıyalar kóbinese bo'rttirib kórsetiledi, olarǵa kórkem ádebiyat qosıladı. Sol sebepli ilimpazlar ańızlardı tolıq isenimli tariyxıy dálil dep esaplamaydi. Ruslar xalıq ańızları syujet hám tema boyınsha heterojen. Olar bir neshe gruppaǵa bólingen:
Dúnyanıń jaratılıwı haqqında kóbinese menen baylanıslı Ínjıl gúrrińleri, tilli elementler bolıwı múmkin; Haywanlar haqqında. Bunday gúrriń tekǵana málim bir turning kelip shıǵıwı haqqında, bálki olardıń qásiyetleri haqqında da aytadi.