Joba: Kirisiw Tiykarģi bòlim

2.2. Multiplikator-akselerator òz-ara baylanisi modeli
Multiplikator bul ósiwdi keltirip shıǵaratuǵın dáramatlardıń ósiwi hám investitsiyalardıń kóbeyiwi ortasındaǵı koefficientti ańlatiwshı koefficiyent bolıp tabıladı. Bul milliy paydanıń ósiwi investitsiyalardıń ósiwine baylanıslılıǵın kórsetedi. Qarıydarlar ózleriniń dáramat artıwın tutınıwdı kóbeytiw ushın isletiwge beyim bolǵanda, multiplikator ko'payadi. Kerisinshe, eger qarıydardıń tejewdi toplaw tendentsiyası kúshaygan bolsa, ol azayadı.
Jeke investitsiyalardıń ósiwi paydanıń ósiwine hám investitsiyalardıń azayıwına alıp keledi -, sebebi investitsiyalar - sap milliy ónimdiń bir bólegi bolıp tabıladı; eger bir bólektiń ma`nisi oshsa, keyin biz pútkildiń ma`nisin asırıwdı shama etiwimiz kerek. Investitsiya etilgen investitsiyalar, mámleket yamasa shańaraqtıń ǵárezsiz ǵárejetlerinen kelip shıǵıs hár qanday investitsiyalar sıyaqlı,- bul eki ese paydalı islerdi ámelge asıratuǵın úlken kólem degi investitsiya.
Eń ulıwma multiplikator tómendegishe kórinedi:

k ∙ ΔI = ΔY, ( 1 )

bul erda k - multiplikator koefficiyenti; ∆ I - investitsiyalardıń ózgeriwi; ∆ Y - paydanıń ózgeriwi.
Tezlestiriw principiniń mánisi tómendegishe: baslanǵısh investitsiyalardıń kóbeyiwi nátiyjesinde alınǵan paydanıń asıwı tutınıw tovarlarına talaptıń asıwına alıp keledi. Tutınıw tovarların islep shıǵaratuǵın tarmaqlar kengaya baslaydı jáne bul óz gezeginde islep shıǵarılıp atırǵan tovarlarǵa, yaǵnıy islep shıǵarıw qurallarına talaptıń asıwına alıp keledi. Bunnan tısqarı, tutınıw tovarlarına talaptıń ózgeriwi islep shıǵarılıp atırǵan tovarlarǵa talaptıń keskin ózgeriwine alıp keledi. Bul tiykarǵı kapitaldı kóbeytiwdiń ayriqsha qásiyetleri menen baylanıslı. Ekinshisi uzaq waqıt dawamında az-azdan oralatuǵın bir retlik úlken ǵárejetlerdi talap etedi. Sol sebepli, eger ámeldegi kárxanalardı keńeytiw yamasa jańa kárxanalardı qurıw zárúr bolsa, jańa tiykarǵı kapitaldı jaratıw ǵárejetleri islep shıǵarılǵan ónimler bahasınan asadı. Bunnan kelip shıǵadıki, tezlestiriw principi sanaat ortasındaǵı shınjırlı munasábetler sebepli tutınıw tovarlarına talaptıń ózgeriwi kapital tovarlar yamasa kapital tovarlar óndiriste kúshli ózgerislerge alıp keliwin kórsetip atır.


Multiplikatodiń grafiktegi kòrinisi

Matematikalıq tárepten, eń ulıwma formada tezlashuv principi tómendegishe kórinedi:

(2)
bul jerde I - investitsiyalardı tartıldım; dáwirindegi dáramat ; aldınǵı dáwirdegi dáramat ; η - tezlestiriw koefficiyenti.
Matematikalıq tárepten, tezlatgich multiplikatori principin jazıw múmkin:
(3)
bul jerde - milliy dáramat ; - tutınıw qılıw ; - jeke sektorǵa tartılǵan sap investitsiyalar ; - avtonom investitsiyalar ( mámleket ǵárejetleri ); t - diskret waqıt kórsetkishleri. Bunnan tısqarı, koefficientler orınlanǵan dep esaplanadı
(4)
(5)
(6)
bul erda k - multiplikator koefficiyenti; η - tezlestiriw koefficiyenti. Bir dáwir teń keshigiw bir waqtıniń ózinde animatsiya hám tezlashuv processlerinde ámeldegi bolıp, olar sızıqlı baylanıslılıq menen xarakterlenedi ( 4 ) - ( 5 ).
Amplikator-tezlatgichning tásiri ekonomikalıq sistemanıń óz-ózin ustap turatuǵın ciklik terbelisleri mexanizmin kórsetedi.
Investitsiyalardıń málim muǵdarǵa kóbeyiwi milliy dáramattı multiplikator effekti sebepli kóbeytiwi múmkin. Óz gezeginde, paydanıń asıwı tezlatgichning háreketi sebepli keleshekte investitsiyalardıń tezirek ósiwine alıp keledi. Bul derivativ investitsiyalar jalpı talaptıń elementi bolıp, dáramattı taǵı asıratuǵın hám usınıń menen isbilermenlerdi jańa qarjılar kirgiziwge odaytuǵın taǵı bir multiplikator effektin keltirip shıǵaradı. Biraq sonı umıtpawımız kerek, multiplikator effekti " keri tárepda" háreket etiwi múmkin, sol sebepli tezlatgich-kóp oyınshınıń tásiri paydanıń ózgeriwine qaraǵanda investitsiyalardıń kóbeyiwine alıp keliwi múmkin (real JIO’).
Sonday etip, multiplikator hám tezlatgichning óz-ara tásiri ónim yamasa paydanıń turaqlı jáne progressiv ósiwine alıp keledi.
Eger teoriyalıq tárepten multiplikator hám tezlatgichning óz-ara tásiri portlaytuǵın terbelislerge múmkinshilik bersa, ámelde jarılıwlar bolmaydı, sebebi dáramatlardıń ózgeriwi málim shegaralarǵa túsedi. Milliy dáramat artıwınıń joqarı shegarası tolıq bántlik dárejesi menen belgilenedi.
Bul en’ joqarg’i noqatqa urılıp, real dáramat ósiwi toqtaydı. Keyin derivativ investitsiyalar nolǵa túsiriledi, bul bolsa óz gezeginde talap hám paydanıń ulıwma azayıwına alıp keledi. Kuzda milliy dáramat tiykarǵı kapitaldı ápiwayı qayta tiklew ushın amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları muǵdarı menen belgilenetuǵın eń tómen shegaraǵa túsedi. Unamsız sap investitsiyalar " ruxsat etilgen" kapital ma`nisinen aspawı kerek.
Bul dárejege etip barǵan halda, unamsız investitsiyalar ózgermeydi, bul dáramatlardıń tómenlewi páseyiwin ańlatadı jáne bul óz gezeginde unamsız sap investitsiyalardıń azayıwına alıp keledi jáne bul dáramatlardıń ósiwine alıp keledi, hám odan sırtda investitsiyalardı tartıw. Sonday etip, milliy dáramat joqarı yamasa tómengi shegaraǵa jetkende, ol háreketti teris jaǵına ózgertiredi, bul bolsa jarılıwdı da, cikldıń tolıq tómenlewin da esaptan tısqarı etedi.
Shártli cifrlı mısalda multiplikator hám tezlatgichning óz-ara tásir mexanizmin kórip shıǵıń. Milliy paydanıń bazası hám odan aldınǵı eki dáwirde ma`nisi 120 ǵa teń bolsın. Avtonom investitsiyalardıń tiykarǵı dárejesi - 48, tutınıw ushın maksimal beyimlik hám tezlatgich turaqlı jáne teń bolıp, uyqas túrde 0, 6 hám 0, 7 ni quraydı. Aytaylik, 1-dáwir dawamında avtonom investitsiyalar 48 den 60 qa shekem o'sdi hám keleshekte bul dárejede dawam etdi. Bul investitsiyalardıń ósiwi nátiyjeleri 1-kestede sawlelenedi.

1-tablica – Multiplikator-akselerator tàsiri processi misali

Период
0	72	48	0	120
1	72	60	0	132
2	79,2	60	8,4	147,6
3	88,6	60	10,9	159,5
4	95,7	60	8,3	164
5	98,4	60	3,2	161,6
6	97	60	-1,7	155,3
7	93,2	60	-4,4	148,8
8	89,3	60	-4,6	144,7
9	86,8	60	-2,9	143,9
10	86,3	60	-0,6	145,7
11	87,4	60	1,3	148,7
12	87,2	60	2,1	149,3
13	89,6	60	0,4	150
14	90	60	0,5	150,5
15	90,3	60	0,4	150,7
16	90,4	60	0,1	150,5
17	90,3	60	-0,1	150,2
18	90,1	60	-0,2	149,9
19	89,9	60	-0,2	149,7
20	89,8	60	-0,1	149,7
21	89,8	60	0	149,8

1-dáwir dawamında milliy dáramat avtonom investitsiyalardıń ósiw páti menen o'sdi ( =12)hám 132 ni quradı. Bul jaǵday 2-dáwir dawamında ulıwma tutınıwdıń 79,2 ge ósiwine hám 8,4 muǵdarında induktsiya etilgen investitsiyalardıń payda bolıwına alıp keldi. Bul multiplikator hám tezlatgich bar ekenligin ańlatadı.

3-dáwir dawamında derivativ investitsiyalar kólemi ( = 10,9)maksimal ma`nisine etdi, sebebi aldınǵı dáwirde milliy paydanıń maksimal ósiwi gúzetildi ( ( = 15,6). Keyinirek, ( 4 hám 5-dáwirleri ) 3 hám 4-dáwirlerde milliy paydanıń ósiw páti tómenlewi nátiyjesinde induktsiya etilgen investitsiyalar ma`nisi pasaydi. Bunnan tısqarı, 6 -ásirden baslap, tuwındılıq investitsiyalar unamsız bahaǵa iye boldı. Bul aldınǵı dáwirde paydanıń tómenlewi menen baylanıslı ( = –1,7, sebebi = 15,6).. Ulıwma tutınıw ósiwde dawam etdi hám 5-dáwir maksimal ( 98.4 ) ga etdi, sebebi aldınǵı dáwirde milliy dáramat maksimal ( 164 ) edi. Keleshekte 6 dan 10 ǵa shekem tutınıwdıń tómenlewi gúzetildi.
Keste maǵlıwmatları milliy dáramatlar, ulıwma tutınıw hám derivativ investitsiyalardıń so'nib baratırǵan ózgeriwin sáwlelendiredi. Eger bir multiplikator háreket qilsa, avtonom investitsiyalardıń bul variantı menen sistema jańa teń salmaqlılıq jaǵdayına ótiwi múmkin edi. Tezlatgichning jalǵanıwı ekonomikalıq sistema daǵı tolqınlarǵa uqsas terbelislerge alıp keldi.
Bul cifrlı mısalda multiplikator hám tezlatgich turaqlı bahalar retinde payda boladı. Haqıyqıy ekonomikalıq turmısda ilimiy hám texnologiyalıq rawajlanıw, sawda balansı, rezervler, islep shıǵarıwdı monopollashtirish dárejesi hám basqalar sıyaqlı ózgeriwshen faktorlardıń tásiri sebepli turaqlı multiplikator hám tezlestiriw koefficiyentleri joq.