Joba: I. Kirisiw II. Tiykargi bolim

Ózbekstan neft hám gaz sanaatı tariyxı ha’m xarakteristikasi
Ózbekstan neftgaz sanaatı 120 jıldan artıq tariyxga iye.Ózbekstanda geologik hám geofizik izertlewler kusheyiwimenen 1951 jıldan neft hám gaz úyinleri toplanıwına geologic dúzilisi beyim maydanlardı anıqlaw maqsetinde strukturaliq qazip aliw qudıqların qaziw baslandı. 1953 jılda Setalantepa maydanında struktura burg' qudıqlarınan birinde ashıq gaz fantanı alındı, bul bul maydanda hám Buxara wálayatınıń basqa rayonlarında tereń razvedka burǵılawǵa tiykar bolıp xızmet etdi.
Házirgi Ózbekstan aymaǵında neft qazib alıw sanaatınıń baslanıwına 1885 jılda D. P. Petrov tárepinen tiykar salınǵan. Ferǵana oypatlıqsındaǵı Chimion awılınan onsha uzaq bolmaǵan eki derekten (qudıq ) neft qazib alıwdı shólkemlestirgen. 1900 jıldan baslap bul aymaqta saldamlı neft qazib alıw baslandı hám 1904 jılda 270 metrden aslam tereńliktegi neft oqizdi. 1906 -jılda Ferǵana oypatlıqsında temir jol injeneri A. N. Kovalevskiy basshılıǵında vannovskiy neftni qayta islew zavodı qurıldı, ol eki partiyalı apparattan ibarat edi. Zavoddıń tiykarǵı ónimleri jaqtılıq kerosini hám qizdırıw moyi edi. Benzin islep shıǵarıw 1915-1916 jıllarda Turkiston úlkesinde ishki yonuv dvigatelli birinshi avtomobiller payda bolǵan waqıtta baslanǵan. Kitay hám Afganistanǵa neft ónimlerin temir jol hám paket arqalı kirip qılıw jolǵa qoyıldı. 1907 jılda neftni qayta islew zavodın basqıshpa-basqısh rekonstrukciya qılıwdı baslaǵan Nobel biradarlar awqamı tárepinen satıp alındı. 1908 jılda Chimion-vannovskaya neft trubası jumısqa túsirildi, tanklar ferması qurıldı.
1940 jılda zavodta laboratoriya úskenelestirildi, texnologiyalıq processtiń sapası jaqsılandi. Islep shıǵarıw kólemi jılına 176 mıń tonna neft ónimlerine jetti. 1953 jılda Qızılqum shólindegi Setalon-tóbe konida birinshi gaz qazib alındı. 1972 jılda Qashqadárya wálayatında dúnyadaǵı eń iri Muborak gazdı qayta islew zavodı qurılısı juwmaqlandi. 1980 jılda Kebirtanda zavod qurıldı.
Neft sanaatı- awir sanaat tarawı. Neft hám gaz kánlerin izlew, kán qudıqları qazıw, neft hám neft penen aralas shıǵatug’in gazdıqazip alıw, neft gazın qayta islew, neftti trubalar arqalı jıberiwdi óz ishine aladı. Neft sanaatı neft qudıqların mexanik usılda qazıwǵa ótilgen dáwirden (AQSH, 1859 ) rawajlana basladı, dep esaplanadı.Rossiyada 1-neft qudug'i Kubanda 1864 jılda qazilgan. Neft sanaatı Kanadada 1862 jıldan, Venesuelada 1917 jıldan, Iranda 1908 jıldan payda bolǵan.Ózbekstanda neft sanaatınıń rawajlanıwı 1885- jılda baslanǵan. 1900 jılda Ferǵanadaǵı Chimyon awılı qasındaǵı eki qudıqtan qazip alınǵan. Bul aymaqta tiykarǵı qıdırıw jumısları 1904 jılda baslanǵan bolıp 270 m den aslam tereńlikten, kúshli basım menen atilip shıqqan neft alındı.
Uglevodorodlar shiykiki onimsin qayta islewdegi bir ásirlik tájiriybe:
• 1906 jılda Ferǵana wálayatında udayı tákirarlanatuǵın isleytuǵın bir eki kubli neftni qayta islew zavodı qurıldı. Neft at arava transportında jetkizildi jáne onıń sapası termometr hám gidrometr tárepinen anıqlandi.
• Tiykarǵı islep shıǵarıw ónimleri jaqtılandıriw kerosini hám qizdırıw mazuti edi. Keyin, zavod sırtındaǵı geweklerindegi benzin jaǵıp jiberilgen, ol tek 1915-1916 jıllarda Orta Aziyada ishki janıw dvigatelli mashinalar payda bolǵanda isletilingenligi anıqlanǵan.
• Sonda neft ónimleri temir jol arqalı paketlengen formada Afganistan hám Kitayǵa eksport etilgen. 1907 jılda aga-inili Nobellar zavodtı satıp alıp, basqıshpa-basqısh qayta qurıwdı basladı.
• Tap sol jılı Chimyon kaninen neftni qayta islew zavodına shekem bolǵan tórt dyuymli neft trubasınıń ekspluataciyası baslandı. 1940 jılda zavod óz laboratoriyasına iye bolǵanında hám texnologiyalıq process sapa tárepten ósgende jıllıq quwatı 176 mıń tonnaǵa jetdi.
Gazqazipalıwdaǵı yarım ásirden artıq tájiriybe:
• Birinshi gaz 1953jıl Qızılqum shólindegi Setalantepa konidan qazip alındı. 1962 jılda kem ushraytuǵın Gazlı koni jumısqatúsirilgennen keyin Buxara- Ural hám Orta Aziya - Oray transcontinental gaz truba jollari ótkerildi.1972 jıl Qashqadárya wálayatında dúnyadaǵı eń úlken zavodlarınan biri Muborak gazdı qayta islew zavodı qurılǵan, 1980 jılda Kebirtandagi zavod jumısqa túsiriilgan.
Búgingi kúnde energiya resurslarına bolǵan talaptıń quramı ózgerip atır, atap aytqanda, uglevodorod resurslarınan qayta tikleniwshi energiya dáreklerine ótiw munasábeti menen vodorod energetikasın rawajlandırıw máselesi aktual bolıp qalıp atır.vodorod ideal energiya dáregi hám ekologiyalıq taza janar may bolıp tabıladı. Onıń janıw ıssılıǵı (1, 17 GJ / kg) neftnikidan derlik úsh teńdey hám kómir yamasa tábiy gazdan tórt teńdey joqarı. Qayta tikleniwshi hám vodorod energiyası tarawlarında ilimiy-ámeliy izertlewler natiyjeliligin asırıw, sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikasınıń “jasıl” ekonomikaǵa ótiwin támiyinlew maqsetinde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2021-jıl 9 -aprelde “Ózbekstan Respublikasında qayta tikleniwshi hám vodorod energetikasın rawajlandırıw ilajları tuwrısında”gi PQ-5063-san sheshimi qabıl etilgen.
Jáhán banki hám xalıq aralıq máslahátshiler menen birgelikte 2022-jılda Ózbekstan Respublikasınıń “ko'k” vodorod islep shıǵarıw boyınsha texnikalıq potencialın onıń salıstırıwiy abzallıqları hám kemshilikleri, sonıń menen birge, tómen uglerodlı vodorodqa regionlıq hám global talaptıń kutilayotgan rawajlanıwı kózqarasınan bahalaw rejelestirilip atır. Izertlewlerge kóre, Ózbekstanda “ko'k” hám “jasıl” vodorodtı rawajlandırıw boyınsha “Jol kartası” islep shıǵıladı. Sonıń menen birge, 2022-2023-jıllarda vodorod sanaatın rawajlandırıw maqsetinde “Air Products”, “ACWA Power” hám “Siemens Energy” sıyaqlı shet el kompaniyaları menen respublika aymaǵında pilot joybarlardı ámelge asırıw, sonıń menen birge, vodorod energetikasınıń jetekshi shet el texnologiyalıq ob'ektlerinde ámeliy shınıǵıwlar júrgizetuǵın qısqa múddetli/uzoq múddetli oqıw programmaların shólkemlestiriw boyınsha arnawlı bir kelisimlerge erisildi.
“Ózbekneftgaz” AJning korporativ kredit reytingin alıw maqsetinde “Fitch”, “Moody's” hám “Standart & Poor's” xalıq aralıq reyting agentlikleri hám investitsiya bankleri menen sheriklikte sistemalı jumıslar alıp barılmaqta.
“Ózbekneftgaz” AJ birinshi ret “Fitch Ratings” hám “S&P Global Ratings” xalıq aralıq kredit agentlikleri tárepinen bahalanǵan BB-dárejeli xalıq aralıq korporativ kredit reytingin aldı.Sol jıldıń 9 -noyabr kúni “Ózbekneftgaz” AJ dáslepki bar London fond birjasına 7 jıl múddetke 4, 75 protsentli 700 million AQSh dolları muǵdarı daǵı yevroobligatsiyalarni tabıslı jaylastırdı.Kompaniyanıń xalıq aralıq obligatsiyalari Ullı Britaniya, AQSh, Germaniya hám yevroosiyo mámleketlerinen kelgen 120 dan artıq investorlar arasında bólistirilgen. Obligatsiyalarni shıǵarıw ushın shólkemlestiriwshi bankler “CITI Group”, “JP Morgan (AQSh), “Mitsubishi UFG” (Yaponiya ) hám “Gazprombank” AJ (RF) tartılǵan.Yevrobondlardan alınǵan qarjilar, birinshi náwbette, uglevodorodlarni qazib alıw hám qayta islew kólemin asırıwǵa qaratılǵan ilajlar hám perspektivalı joybarlarǵa jóneltiriledi.
Neft-gaz salasında alıp barılıp atırǵan reformalar qarıydarlardıń neft hám gaz sanaatı ónimlerine ósip baratırǵan mútajliklerin qandırıwdı támiyinleytuǵın, jetkezip beretuǵınlar hám qarıydarlardıń ekonomikalıq mápleri teń salmaqlılıqın támiyinleytuǵın nátiyjege qaratılıwı kerek.
2030 -jılǵa barıp tábiy gaz tutınıwın 56, 5 milliard kub metrge jetkiziw prognozın esapqa alǵan halda, artıp baratırǵan talaptı qandırıw boyınsha kompleks ilajlardı ámelge asırıw Energetika ministrliginiń tiykarǵı waziypası esaplanadı.
Onıń ushın tómendegi sharalar kóriledi:
- energiya puxta texnologiyalar, mashina hám úskenelerden paydalanıwdı xoshametlew arqalı ekonomikanıń energiya natiyjeliligin asırıw ;
- bazar mexanizmlerin engiziwdi jáne de rawajlandırıw hám múlkshilik formasından qaramastan, bazardıń barlıq qatnasıwshıları ushın isbilermenlik iskerligin ámelge asırıw ushın teń sharayatlar jaratıw ;
- innovciyalıq texnologiyalardı, korporativ basqarıwdıń zamanagóy principlerıni engiziw arqalı uglevodorod shiyki zatın geologiya-qıdırıw, qazib alıw, tasıw, qayta islew hám satıw tarawlarında jumıs natiyjeliligin asırıw ;
- mámlekettiń neft-gazlı aymaqlarında geologiya-qıdırıw jumısların aparıw esabına tarmaq kárxanalarınıń uglevodorod shiyki zat bazasın rawajlandırıw ;
- jańalıq ashılǵan hám ilgeri toqtatıp qoyılǵan kánlerdi engiziw arqalı uglevodorod qazib alıwdıń zárúr kólemlerin saqlap qalıw ;
- uzaq múddetli ózlestirilgen rezervlarga iye bolǵan kánlerde uglevodorodlarni qazib alıw kólemin táwekelchilikka xizmet kórsetiw shártnaması shártleri tiykarında xalıq aralıq kólemde tán alınǵan kompaniyalardı tartqan halda asırıw.