Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz

Talap inflyaciyası-bul ekonomikada talaptıń keskin artıp ketiwi hám onı islep shıǵarıwdıń real kólemi menen qanaatlandırıw múmkin bolmay qalǵan jaǵdaylarda kelip shıǵadı. Ekonomikanıń islep shıǵarıw imkaniyatları jámi artıp baratırǵan talaptı qanaatlandıra almaydı. Artıqsha talap bolsa real tovarlar bahasınıń kóbeyiwine ekonomikalıq basım beredi hám talap inflyaciyası kelip shıǵadı. Ápiwayı sóz benen aytganda “háddet tıs ziyat pullar, háddet tıs kem (az) bolǵan tovarlardı awlaydı”. Talap inflyaciyasın keltirip shıǵarıwshı negizgi sebepler bolıp xalıqtıń jumıs penen tolıq bántligi hám miynet haqınıń artıp barıwı sanaladı. Demek, inflyaciya talap, usınıs, jumıs penen bántlik, baha, islep shıǵarıwdıń templeri sıyaqlı faktorlarǵa baylanıslı yeken.
Eger mámlekette jámi talap artsa islep shıǵarıwdıń kólemi kóbeyedi, jumıssızlıq kemeyedi, baha dárejesi bolsa derlik ózgermeydi yamasa kem muǵdarda ózgeredi. Baha ózgermesliginiń sebebi sonnan úlken kólemdegi miynet hám shiyki zat resurların usı ózgermegen bahada iske túsiriw múmkin boladı. Sebebi jumıssız júrgen adam miynet haqısın kóbeytiwdi talap yetpeydi, onıń ushın jumısqa jallanıp islewiniń ózi jeterli.
Bundan basqa, baha jumıs kúshiniń tolıq jumıs penen bántligine yerisiwden aldın kóbeyiwi múmkin, yaǵnıy geypara sanaat kárxanaları aldınlaw resurs hám rezervların tamamlaydı (tugallaydi) hám nátiyjede olar talaptıń artıwına sáykes ráwishte islep shıǵarıwǵa, usınısqa yerise almaydı. Talap usınıstan kóbeyip ketedi, nátiyjede baha jáne artıp baslaydı
Óndiriste ulıwma óndiris qárejetleriniń artıwı firmalarda islep shıǵarılǵan ónimler bahasın arttırıwǵa alıp keledi. Nátiyjede, kásiplik awqamlardıń miynet haqısın jánede kóbeytiliwlerin talap yetedi. Bul bolsa, óz náwbetinde bahalardıń jánede kóteriliwin bildiredi.
Usınıs inflyaciyası-bul mámleket ekonomikasında tovar hám xızmetler usınısınıń kemeyiwi nátiyjesinde tovar hám xızmetler bahalarınıń kóteriliwinen payda boladı. Bunday jaǵdaylarda artıqsha talap bolmasada tovarlardıń bahaları artıp baradı. Hátte jumıs penen bántlik hám JIÓ islep shıǵarıw kemeygen jılları tovarlardıń bahası kóteriledi. Jámi talaptıń qısqarıwınıń negizgi sebebi bolıp ónim birligine jumsalǵan qárejetlerdiń ósiwi sanaladı, yaǵnıy, nominal miynet haqı, shiyki zat hám janılǵı bahalarınıń kóteriliwi nátiyjesinde islep shıǵarıwdıń ózine túser bahalarınıń kóteriliwi túsiniledi.
Usınıs inflyaciyasınıń kelip shıǵıwına, sonday-aq, usınıs mexanizminiń buzılıwınada tásir yetedi. Usınıs mexanizmi bolsa tosınallıq jaǵdayda tiykarǵı islep shıǵarıw faktorları bahanıń keskin kóteriliwinen kelip shıǵadı.
Inflyaciya dárejesi joqarı bolǵan mámleketlerde islep shıǵarıwdıń haqıyqıy kóleminiń qısqarıwı menen bir waqıtta, onıń nominal kóleminiń artıp barıwı sıyaqlı jaǵday júz beredi. Dáramatlardı islep shıǵarıwshı tárepinen támiyinlenbegen ósim, xalıqtıń qolındaǵı puldıń usınıs yetilip atırǵan tovar hám xızmetlerden kópligine (artıqlıǵına) alıp keledi, yaǵnıy, pul birliginiń satıp alıw quwatın tómenletedi, bir muǵdardaǵı pulǵa hárekettegi jılda ótken jılǵa salıstırǵanda xalıq azlaw ónimler satıp aladı, yaǵnıy onıń real dáramatları kemeyedi.
Mısal. Hárekettegi jılda xalıqtıń nominal dáramatları 30% ke kóbeygen, bahalar dárejesi 50% ke artqan bolsa, onda xalıqtıń real dáramatları 20% ke kemeygen boladı. Sebebi, bahalardıń kóteriliwi xalıqtıń pul dáramatlarınıń artıwınan ilgerlep ketken (30% - 50% - 20%).