|
Альдерфернинг назариясига биноан инсон эҳтиёжларини уч гуруҳга
бирлаштирса бўлади:
. ўсиш эҳтиёжлари;
. алоқа эҳтиёжлари;
. яшаш эҳтиёжлари.
119
Яшаш эҳтиёжлари Маслоу пирамидасидаги дастлабки эҳтиёжларнинг
икки гуруҳини ўз ичига олади дейиш мумкин. Алоқа эҳтиёжларини
мансублик ва дахлдорлик эҳтиёжларига қўшса бўлади. Бу эҳтиёжлар
инсоннинг ижтимоий табиатини, унинг оила аъзоси бўлиш, ҳамкасблар,
дўстлар орттириш, бошлиқлар ва қўл остидагилар билан бирга бўлиш
ниятини акс эттиради. Шу сабабли мазкур гуруҳга Маслоу пирамидасидан
эътироф этилиш ва ўзини қарор топтириш эҳтиёжларининг бир қисмини
киритиш мумкин. Ўсиш эҳтиёжлари Маслоу пирамидасидаги ўзини намоён
этиш эҳтиёжларига ўхшайди ҳамда ўзини қарор топтириш ва эътироф
этилиш гуруҳлари эҳтиёжларини ҳам ўз ичига олади, шунингдек, ўзини
камол топтиришга интилиш билан боғлиқдир.
Эҳтиёжларнинг ана шу уччала гуруҳи поғона тарзида жойлашган. Аммо,
А.Маслоудан фарқли равишда К.Альдерфер ҳаракат икки томонлама боради,
деб ҳисоблайди. Агар қуйи поғона эҳтиёжи қондирилса, ҳаракат юқорига
қараб боради. Бунда эҳтиёжларнинг кўтарилиши аниқликдан бироз
мавҳумликка қараб силжийди. Агар юқорироқ поғона эҳтиёжи
қондирилмаса, ҳаракат пастга қараб боради. Бунда пастроқ, аммо аниқроқ
поғона эҳтиёжларининг ҳаракат даражаси кучаяди.
Эҳтиёжлар даражалари бўйлаб юқорилаш ҳаракати жараёнини
Альдерфер эҳтиёжларнинг қондирилиш жараёни деб атади, пастлаш ҳаракати
жараёнини эса фрустрация, яъни эҳтиёжни қондириш йўлидаги мағлубият,
деб атади.
Бу эса, агар юқорироқ поғонадаги эҳтиёжларни қондириш имконияти
бўлмаса, эҳтиёжларнинг қуйироқ поғонасига мос келадиган мотивлашнинг
самарали шаклларини излашда менежерларга қўшимча имкониятлар очиб
беради. Масалан, агар ташкилотда инсоннинг ўсишга бўлган эҳтиёжларини
қондириш учун имконият бўлмаса, у алоқа эҳтиёжидан фойдаланиши,
ташкилот эса унга мана шундай имкониятни яратиб бериши мумкин.
120
Фредерик Герцбергнинг икки омил назариясида айтилишича,
қаноатланиш ва қаноатланмаслик (эҳтиёжларнинг қондирилиши ёки
қондирилмаслиги)ни келтириб чиқарувчи омиллар нуқтаи назаридан олганда,
мазкур жараёнлар иккита турли жараёндан иборат, яъни қаноатланмаслик
ошиб боришини келтириб чиқарган омиллар бартараф этилган тақдирда,
қаноатланиш албатта ошиб боравермайди.
“Қаноатланиш - қаноатланмаслик” жараёни асосан ишнинг мазмуни
билан боғлиқ бўлган омиллар, яъни ички омиллар таъсирида юзага келади.
Мазкур омиллар инсоннинг феъл-атворига, одобига кучли таъсир ўтказади.
Улар мотивлаштирувчи таъсирлар деб аталади ва эҳтиёжларнинг мустақил
гуруҳи деб қаралади. Буни умумлашма тарзда ўсишдаги эҳтиёжлар гуруҳи
деб таърифлайдилар. Муваффақиятга эришиш, тан олиниш, масъулият,
юқори кўтарилиш, ишнинг ўзи ва ўсиш имконияти шулар жумласига киради.
“Қаноатланмаслик - қаноатланиш” жараёни асосан иш олиб бориладиган
муҳит билан боғлиқ бўлган омиллар, яъни ташқи омиллар таъсирида вужудга
келади. Бундай омилларнинг йўқлиги ходимларда қаноатланмаслик
туйғусини юзага келтиради. Айни вақтда уларнинг мавжудлиги албатта
қаноатланишни келтириб чиқаравермайди, яъни бу омиллар мотивловчилик
ролини ўйнамайди. Уларни “соғлиқ” омиллари деб атайдилар. Уларни
инсоннинг қийинчиликларни, хоҳишлар ва муаммоларни бартараф этиш
эҳтиёжи гуруҳи деб ҳисоблаш мумкин. Иш жойидаги шароитлар, иш
тартиби, раҳбариятнинг назорати, касбдошлар ва қуйи ходимлар билан
муносабат, иш ҳақи кабилар ана шу омиллар жумласига киради.
Демак, ходимларнинг қаноатланмаслик туйғусини сезган менежер шу
ҳолатга сабаб бўлган омилларга биринчи галда эътибор бериб, уларга барҳам
бериш учун ҳамма чораларни кўриши керак. Сўнгра менежер мотивловчи
омилларни ишга солиб, ходимларни қаноатлантиришга эришиш орқали
юқори натижаларни қўлга киритишга ҳаракат қилиши керак.
121
Булардан ташқари мотивлашнинг процессуал назариялари ҳам бор.
Уларда мотивация жараёни қандай тузилиши ва одамларни кўнгилдагидек
натижаларга эришиш учун қандай қилиб мотивлаш йўллари кўрсатилади.
Уларда киши мақсадга эришиш учун ўз куч-ғайратини қай тарзда
тақсимлаши ва бу жараёнда хулқнинг қайси турини танлаб олиши таҳлил
этилади. Шу назарияларга биноан шахснинг феъл-атвори мазкур вазиятда ўзи
танлаб олган одоб тоифасининг эҳтимолий оқибатлари билан боғлиқ бўлган
идрок ва умидларнинг функцияси ҳамдир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
