Jizzax shevasini qanchalik bilamiz ?



Download 45,5 Kb.
bet1/2
Sana22.03.2022
Hajmi45,5 Kb.
#505595
  1   2
Bog'liq
Jizzax shevasini qanchalik bilamiz

Jizzax shevasini qanchalik bilamiz ?

Jizzax davlat pedagogika instituti

filologiya fakulteti O’zbek tili va adabiyoti

yo’nalishi talabasi Abdullayeva Nilufar


Anotatsiya :Shevalarning inson hayotidagi o’rni , Jizzax shevasining kelib chiqish tarixi haqida qisqacha ma’lumot .


Kalit so’zlar: shevalar ,Jizzax shevasi .

Bizning jannatmakon O’zbekistonimizda 130 dan ortiq millat vakillari istoqomat qiladi . Bu millat vakillarining o’z tarixi , tili dini va o’ziga yarasha so’z boyliklari mavjud . O’zbekiston hududida 12 ta viloyat bo’lib , har bir viloyatning o’z shevalari , lahjalari mavjud . Shulardan Jizzax shevasi haqida so’z yuritsak .


Jizzax Baqtriya va Sug’diyona kabi qadimiy davlatlar tarkibidga kiruvchi aholi yashaydigan muhim manzillardan biri bo’lgan . Olimlarning fikricha, Jizzax degan nom so’g’diycha “Dizak” (kichik qal’a) so’zidan kelib chiqqan . XX asrning boshlarigacha “Dizak” yoki “Dizax” deb yuritilgan . Mahalliy xalq orasida esa, asosan , “Jizzax” nomi ishlatilgan . Yana bir manbada “Jizzax” so’zining kelib chiqishini ohaktosh bilan bog’laydi . Ma’lumki, Jizzax yaqinida ko’plab ohak konlari qadimdan mavjud bo’lgan . Buyuk Ipak yo’li orqali Jizzaxda to’xtagan savdogarlar o’choq sifatida yerda yotgan toshlardan foydalanganlar . Gulxanni suv bilan o’chirganda toshlar jizillab , oq tusga kirgan. Aynan shuni asos qilib , ayrim olimlar , “Jizzax “ so’zini so’g’diycha “jizz” va turkcha “ oq “ so’zlarining birikishidan kelib chiqqan deb hisoblaydilar . Yuqoridagilardan tashqari , “Jizzax “ so’zining kelib chiqishini bu yurtning iqlimi bilan bog’laydiganlar ham bor . Jizzaxning yozi juda issiq , qishi esa aksincha sovuq bo’ladi . Ya’ni yozda “jizz” illatib kuydiradi , qishda esa “zax” da qoldiradi . Bundan ko’rinib turibdiki, “jizz”-issiq, “zax”-sovuq so’zlarining birikuvidan kelib chiqqan , degan ta’rif ham beriladi . Jizzax hududining o’ziga yarasha shevasi lahjalari mavjud . Sof Jizzax shevasi Toshkent shevasiga hamohangdir . Jizzax shahri mahallalari tarixi bo’yicha o’tkazilgan izlanishlar natijasida xonliklar davrida , haqiqatdan ham , mahallalarning shakllanishida Toshkent vohasining ta’siri salmoqli bo’lganligi aniqlandi . Toshkent vohasi bilan bog’liq ekanligi nomidan ham ko’rinib turgan “Toshkentlik “, Oqqo’rg’onlik” , “Mo’lkonlik” kabi mahallalar tarixi misolida ko’rish mumkin .
Sof Jizzax shevasida “Ayron “ degan jumla mavjud . Bu so’zning kelib chiqishi uzoq o’tmishga borib taqaladi . O’tmishda tirikchilik qilish maqsadida yigitlar mahalla va ko’chalarda ayron sotib yurar ekan . “ Bir yigit ayron sotib kun o’tkazar edi . Bu ayronlarini Jizzax mahallarida aylantirib yurardi . Shunday kunlarning birida mahallalar aylanib yurib , bir qizni sevib qoladi . Shundan so’ng yigit har doim o’sha mahalla aylanib , qizning uyiga ayron sotib ketadigan bo’ldi . Kunlar , oylar o’tdi . Qiz ham yigitga ko’ngil qo’ydi . Ular faqat yigit ayron olib kelgan vaqtda uchrashar , bir birlarining diydoriga to’yib olishar edi . Bu muhabbatga qizning ota-onasi qarshilik qilishdi . Bundan xafa bo’lgan yigit va qiz uzoq yurtlarga qochib ketishadi . Ammo bu muhabbat ham uzoqqa cho’zilmadi . Qizning ota- onasi qizni topib uyiga olib kelishadi . Yigit esa o’sha uzoq yurtlarda qolib ketadi . Ammo “Xalqning og’ziga elak tutib bo’lmas “deganlaridek , qizning mahallasida “Ayronchi yigit palonchining qizini buzib qoyibdi “-, degan gap- so’z tarqaladi . Shu – shu jizzaxliklar chetdan kelgan insonlarga nisbatan “ayron” , “ayroni” degan iborani qo’llashadi . Bundan tashqari , jizzaxliklar o’zidan tabaqasi past bo’lgan insonlarga ham shu iborani qo’llab kelishadi .
Jizzax shevasida kichraytirish – erkalash qo’shimchasi hisoblangan “-cha” affiksatsiyasini so’zlarga qo’shib gapirishdi . Masalan ,
Osh – oshcha
Sovun- sovuncha
Guruch – guruchcha
Mashina – mashinacha
Lagan –lagancha
Niqob – niqobcha kabi ko’plab misollarni keltirish mumkin .Bundan tashqari , bu shevada “o” unlisini “a” unlisiga moyil qilib , almashririb aytishadi .
Oyoq-ayoq
Tovuq- tavuq
Bola- bala
Qachon- qachan
Anor- onar (metateza)
Opa- apa
Qovun – qavin
Sovun – savin
Ovqat- avqat
Insonlar shevada shunday so’zlarni qo’llashadiki , gohiga biz ularning qanday ma’no anglatishini ham bilmay qolamiz . So’zlarni shu darajada buzib , o’zgartirib gapirishadiki , asl ma’nosini eshitgan kishi hayratdan yoqa ushlaydi . Misol uchun: timme-tinmay
Ishi- eshik
Gavirt- gugurt
O’nakki – o’n ikki
ko’ne – ko’ylak
Balla- bolalar
Yure- yurak
No- non
Okki- olib kel
Koney- konyak
Tiyida- tagida
Ziyida – chetida
Ettaga- ertaga
Ohe- ohak
Bobey – chol
Buxalpa – otin oyi
Kayvoni – sho’rva qiladigan ayol
Vohtida – vaqtida
Ushxedi – o’xshaydi
Nimeyadir- nimagadir
Likillama- jim tur
Nomakob –sho’r
Dival- devor
bo- bor
o’rde- o’rdak
Burre – somsaga o’xshash taom
Bumetta – bo’lmaydida
Itiy – etik
Shamol – shomal (metateza)
Apkom – hokimiyat

Download 45,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish