Жиззах давлат педагогика институти ректори проф



Download 371,99 Kb.
Pdf ko'rish
bet11/15
Sana26.09.2021
Hajmi371,99 Kb.
#186286
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15
Bog'liq
ozbekiston qadimgi turkiy toponimiyasi jizzax viloyati misolida

 

 

 


 

36 


III-BOB. JIZZAX VILOYATI QADIMGI TURKIY TOPONIMIYASI 

 

3.1. 

VILOYAT TOPONIMLARINING AYRIM GRAMMATIK XUSUSIYATLARI

 

 



Ilmiy tilda toponimlar deb ataladigan geografik nomlar, ya’ni yer-suv nomlari 

muayyan  tilda  yaratilgan,  aniq  bir  davr  mahsuloti  va  xalqning  mulki  hisoblanadi.  

Har  qanday  geografik  obyektning  (daryo,  jilg’a,  soy,  tog’,  cho’qqi,  mahalla, 

qishloq,  shahar  va  hokazo)  o’z  nomi  bor.  Geografik  nom  ham  so’z,  til  orqali 

ifodalanadi  va  til  lug’at  fondining  bir  qismi,  ammo  o’ziga  xos  va  boshqa  leksik 

qatlamlardan  ancha  farq  qiladigan  qismidir. «Bu  farq  toponimlarning  uzoq 

yashashida,  ularning  polikomponentli,  ya’ni  ko’p  tarkibiy  qismlardan  iborat 

bo’lishida,  har  bir  tilning  ichki  qonuniyatlariga  ko’ra,  toponimlar  yasashda 

appelyativlar (turdosh otlar) ishtirok eta olishida o’z aksini topadi.  

Geografik nomlar, dastavval, til taraqqiyotining boshlang’ich davrlarida oddiy 

turdosh  so’zlardan  iborat  bo’lgan.  Kishilar  turli  obyektlarni  oddiygina  suv,  tog’, 

to’qay, ko’l, kent va hokazo deb yuritganlar. Bu turdosh so’zlarning ba’zilari bora-

bora atoqli otga aylangan. Masalan, qadimiy turkiy xalqlar katta daryoni  «o’kuz», 

«edil», «jayhun» der ekanlar. Bu so’zlar keyinchalik daryolarga atoqli ot bo’lgan.       

Geografik nomning asosiy vazifasi va bosh maqsadi bu yer yuzida ma’lum bir 

joyni  aniq  belgilashdan  iborat.  Aniq  fanlar  bu  ishni  koordinatalar  yordamida 

amalga  oshiradi,  ammo  bu  ishni  bajarish  uchun  yaxshi  malaka  va  tayyorgarlikka 

ega  bo’lgan  mutaxassis  kerak.  Kundalik  hayotda  bunday  vazifani  har  kim  ham 

bajara  olmasligi  aniq,  shuning  uchun,  odamlar  eng  oson  va  qulay  yo’lni,  ya’ni 

o’rab  turgan  obyektlarni  so’z  bilan  ifodalashni  ma’qul  ko’rganlar.  Bizni  o’rab 

turgan  muhit,  xususan  geografik  muhit  joy  nomlariga  toponimik  manba  sifatida 

xizmat qiladi. «Toponomik manbaga geografik nomlar sifatida har qadamda duch 

kelish  mumkin,  asosiy  vazifa  bevosita  joylarda  asl  holatida  ularni  to’plash, 

tasniflash lozim».  

A.V.Superanskaya  bu  haqda  shunday  deb  yozgan: «geografik  nomlarni 

toponimiya  so’zi  bilan  ifodalab,  ularni  boshqa  atoqli  otlar  bilan  masalan, 

antroponimiya,  etnonimiya,  zoonimiya  va  hokazo  bilan  (uyqashligini)  yaqinligini 



 

37 


ta’kidlaymiz.  Geografik  nomlar  bag’oyat  hayotchan,  uzoq  umr  ko’radi.  Ular 

nafaqat o’zlari paydo bo’lgan hududda, balki o’sha tilning tarqalish doirasidan ham 

tashqariga  chiqib  ketishi  mumkin.  Boshqa  tillarga  o’zlashib,  joyning  mahalliy 

geografik  xususiyatlaridan  kelib  chiqqan  holda  ham  mazmunan  ham  talaffuzda 

o’zgaradi».  

Z.Do’simov  fikricha: «toponimlar  tarkibidagi  barcha  qo’shimchalar 

to’g’risida ham bir xil fikr aytib bo’lmaydi. O’zbek tilida –iston, -obod, kent (kand, 

kat) tipidagi qo’shimchalar borki, ular doimo joy nomlari yasaydi. Shuning uchun 

bunday  qo’shimchalarni  toponim  yasovchi  affikslar  (topoaffikslar)  deyish 

o’rinlidir».  

Toponimiyada  –lar  affiksi  ko’plab  toponim  yasaydigan  topoformant 

hisoblanadi.  –lar  adabiy  tilda  ko’plikni  bildiruvchi  qo’shimcha  ekanligi  ma’lum. 

Bu  qo’shimcha  noma’lum  ko’plikni,  hurmatni,  biron  fikrni  ta’kidlashni,  mavhum 

tushunchani  konkretlashtirishi,  umumiylikni,  takrorni  bildiradi  va  so’z  ma’nosiga 

hyech qanday ta’sir ko’rsatmaydi.    

Masalan,  Arnasoy  tumani  markazi  G’oliblar  shaharchasi  deb  nomlanadi. 

Toponim  arab  tilidagi  g’olib  so’ziga  asoslangan.  G’olib  –  «g’alaba  qozongan», 

«zafar  topgan», «zabardast»  ma’nosidadir.  Jizzax  cho’lini  o’zlashtirishda  katta 

muvaffaqiyatlarga  erishgan,  asrlar  davomida  qaqrab  yotgan  cho’lni  bog’u-

bo’stonga  aylantirishda  g’alabalarga  erishgan,  zabardast  insonlar  sharafiga 

shunday atalgan.  

S.Qorayev -lar affiksi yordamida toponimlarning yuzaga kelishi keyingi 200-

300  yil  –  ko’chmanchi  xalqlarning  o’troqlashishi  bilan  bog’liq  deb  hisoblaydi  va 

buni ularning ko’pchiligi etnonim ekanligi bilan asoslaydi. S.Qorayev tomonidan -

lar  affiksi  faqat  kishilar  bilan  bog’liq  bo’lgan  toponimlar  yasashi  (arablar,  beklar, 

boylar,  zargarlar,  xo’jalar  va  hokazo)  va  –lar  dagi  bu  xususiyat  barcha  turkiy 

xalqlarga xosligi aniqlangan.  

Masalan, Jizzax tumanida Beklar degan  etnooykonim bor.  B.O’rinboyevning 

yozishicha: «O’zbek  xalqi  tarkibiga  kirgan  qo’ng’irot  qabilasining  oyinni 



 

38 


bo’limining  bir  urug’i  beklar  deb  ataladi.  Mang’itlarning  oqmang’it  urug’i 

tarkibida ham, mirishkorlarning ham beglar degan to’pi bor».   

 O’zbekiston  milliy  ensiklopediyasida,  bek  so’ziga  quyidagicha  ta’rif 

berilgan: «qadimiy turkiy xalqlarda xon xizmatidagi alohida harbiy qism vakillari. 

Ular  katta  imtiyozlarga  ega  bo’lib,  oliy  harbiy  zodagonlar  tabaqasini  tashkil 

qilgan». Etnonim oykonimga aylanganligi aniq. 

 Bu haqda T.I.Teplyashina fikri ham diqqatga sazovor, u –lar qo’shimchasini 

qrim-tatarlari  tilida  oilaviy-nasliy  ismlarga  qo’shilib  kelishi  to’g’risida  gapirib 

quyidagi  misolni  keltirgan:  Arslonpilar-  Arslonning  avlodlari,  Ataspilar–Atas 

o’g’illari va hokazo. K.M.Musayevning  aniqlashicha, «turkiy toponimik areallarda 

-li  va  -lik»  qo’shimchalari  boshqa  affikslarga  nisbatan  faolroq  toponimlar  hosil 

qiladi».  

Masalan,  -  li  qo’shimchasi  alohida  leksik  ma’no  kasb  etmasa  ham,  ammo 

formantlar  bilan  qo’shilib  shu  obyektning  borligi  va  ko’pligiga  ishora  tariqasida 

ko’pgina toponimlar yasaydi. Chunonchi, Mo’lali, Tepali (Forish tumani), Olmali, 

Tutli (G’allaorol tumani), Tangili  (Baxmal tumani), Tolli, O’rikli (Zomin tumani) 

va  boshqalar.  Baxmal  tumani  hududidan  o’tgan  Tuyatortar  kanali  buyida  Alamli 

degan  g’alati  oykonim bor. Toponimni kelib chiqish tarixi ko’pgina olimlarimizni 

qiziqtirgan.  

Jumladan, H.Hasanov qishloq nomi bilan bog’liq shunday rivoyatni keltirgan, 

«go’yo  aholi  yig’ilib,  Abdullaxonning  yosh,  sevikli  o’g’liga  Tuyatortar  arig’ini 

qazishdagi  og’ir  zulmdan  arz  qilgan.  Bolaning  ularga  rahmi  kelib,  xonga  borib: 

«Bu  mashaqqatning  so’ngi  bormi,  arig’ingni  to’xtat» deganida,  g’azablangan  xon 

bolani  o’sha joyda so’ydirgan. Xalq buning  alamiga xotira deb qishloqni shunday 

atagan».  

S.Qorayev  «alam» so’ziga  quyidagicha  ta’rif  bergan: alam  (arabcha) –  aziz–

avliyolarning qadam joylarida o’sgan daraxtlarning shox-shabbalariga yoki shahid 

bo’lgan  kishilarning  mozoriga  qoqilgan  tayoqlarga  osilgan  latta-puttalar.  Ma’nosi 

(arabchadan) «bayroq»  demak.  Alam,  Alamdor,  Alamli  degan  joy  nomlari  «aziz 



 

39 


avliyolar  mozori»  yoki  «shahid  bo’lgan  kishi  ko’milgan  joy»  degan  ma’noni 

bildiradi.   

Kanal  nima  uchun  Tuyatortar  nomini  olganligi  to’g’risida  ham  ko’pgina 

rivoyatlar  mavjud.  Masalan,  T.Nafasov  Qashqadaryo  viloyatining  Koson  tumani 

hududida  ham  Tuyatortar  arig’i  borligini  yozib,  uning  bunday  nomlanishini 

quyidagicha  ta’riflagan: «ariqqa  suv  daryodan  chig’ir  orqali  chiqarilgan.  Chig’ir 

esa tuya orqali harakatga keltirilib, aylantirilgan. Chig’irga o’rnatilgan suv idishlari 

ancha  yirik  bo’lgan,  shuning  uchun  u  katta  kuch  bilan  aylantirilgan.  Chig’ir 

harakati tuya kuchi bilan amalga oshirilganligi tufayli shunday atalgan».  

Yana  bir  misol,  G’allaorol  tumanidagi  Tutli  fitooykonimini  izohlash 

maqsadga  muvofiq  deb  hisoblaymiz.  T.Nafasovning  yozishicha: «Rus  tilining 

etimologik 

lug’atini 

yaratgan 

N.V.Goryayev 

(Tiflis,1892), 

so’ngra 

A.G.Preobrajenskiy  (Moskva,1958)  tut  so’zini  arabcha  deb  bilganlar.  E,Berneker 

oromey  tiliga,  X.Petersson,  O.Shreder  sanskrit  tiliga  mansub  deb  qaraganlar. 

Sanskrit tilidan fors tiliga, fors tilidan turkiy, rus, arman va boshqa tillarga o’tgan. 

Barcha  turkiy  va  eroniy  tillarda  tut  so’zi  mavjud,  u  madaniy  daraxt,  ipak  olish 

uchun  manba  sifatida  Sharq  mamalakatlari  xalqlariga  miloddan  avval  ma’lum 

bo’lgan  va  ular  tillarida  bir  xil  tovush  tuzilishida  qo’llangan.  Tutli  -  tut  daraxti 

o’sgan  joy,  tutzor».  O’rta  Osiyo,  jumladan  O’zbekistonda  qadimdan  tut,  xususan 

uning balxi navi asosan mevali daraxt sifatida parvarish qilingan.  

O’rganilayotgan  hududda  –li  affiksi  yordamida  etnotoponimlar  hosil  qilgan 

qabila,  urug’  va  boshqa  etnik  guruh  vakillari  nomlarini  ham  shu  qatorga  kiritish 

mumkin.  Masalan,  Oytamg’ali,  Sirg’ali,  So’loqli,  O’damali,  Cho’michli, 

Chaparashli,  Qangli,  Qorabag’anali,  Bolg’ali,  Baymoqli,  Tuyoqli,  Bag’anali, 

Taraqli, Erganakli kabi etnooykonimlar shular jumlasidandir.  

Viloyat  hududida  –lik  qo’shimchasi  bilan  manzil  -  makonni  anglatuvchi 

toponimlar  ham  talaygina.  Shular  qatoriga  Zargarlik,  Sovungarlik,  Qassoblik, 

Do’stlik,  Shodlik,  Birlik,  Tinchlik,  Oqqo’rg’onlik,  O’ratepalik,  Jizzaxlik, 

Toshkentlik, Toqchilik, Mo’lkanlik, Saroylik kabi toponimlarni kiritish mumkin.  




 

40 


Jizzax shahrida O’ratepalik nomli mahalla bor. Mahallaning nomiga, O’ratepa 

va  uning  atrofidan  ko’chib  kelib  shu  joyda  muqim  yashab  qolgan  aholi  sabab 

bo’lgan.  O’ratepa  (hozir  Istaravshan)  Tojikiston  Respublikasi  Sug’d  viloyatidagi 

shahar.  S.Qorayevning  yozishicha: «hozirgi  Jizzax  viloyati  maydonining  ko’p 

qismi  miloddan  avvalgi  bir  necha  asrdan  tortib,  ilk  o’rta  asrlargacha  mavjud 

bo’lgan  qadimiy  Ustrushona  davlati  hududida  bo’lgan.  Mahalla  xalqi  Jizzaxga 

200-250  yil  oldin  ko’chib  kelib  muqim  yashab  qolganlar».  S.Qorayev  fikrini 

tasdiqlash  maqsadida  mahalla hududida Nijonlik nomli  maschit borligi, Nijon  esa 

O’ratepa shahridan  shimolroqda joylashgan  qishloq nomi  ekanligini  dalil sifatida 

keltirish mumkin. 

Ko’plikni  ifoda  etuvchi  tojikcha  -  on,  -  yon  qo’shimchasi  ham  toponimlar 

tarkibida  ishtirok  etadi.  S.Qorayevning  aniqlashicha,  ular  ma’lum  millatga 

mansublikni  (Arabon,  Qirg’izon,  Qazoqon),  etnik  guruhga  tegishlilikni  (Qitoyon, 

Turkon,  Qorliqon),  ma’lum  bir  mansabga  daxldorlikni  (Mirzoyon,  Xojagon, 

Tarxonon),  u  yoki  bu  kasbga  aloqadorlikni  (Ohangaron,  So’zangaron),  dinga 

oidlikni (Budparaston, Nasroniyon, Mug’on) bildiradi.  

Masalan,  -on,  -i  qo’shimchasi  haqiqatdan  ham  ma’lum  bir  etnik  guruhga 

tegishlilikni  aniqlash  maqsadida  quyidagi  misolga  murojaat  qilamiz.  Forish 

tumanida  Qoraxon  nomli  etnooykonim  bor.  Suyun  Qorayev  «urug’  vakillari 

o’zlarini  Avliyoota  nomi  bilan  mashhur  bo’lgan  Qoraxon  avliyoning  avlodlari 

hisoblaydi.  Bu  avliyoning  mozori  Qozog’iston  Respublikasining  Taraz  shahrida 

joylashgan. Shuning uchun bu shahar 1936 yilgacha Avliyoota deb atalgan» degan 

xulosaga kelgan.  

Qishloq nomini B.O’rinboyev qo’yidagicha izohlaydi: «o’zbeklashgan arablar 

urug’ining  bir  tarmog’i  qaraxoni  deb  ataladi.  Bundan  tashqari,  qora  xoni  xo’jalar 

urug’i  yashaganligi  uchun  shunday  nom  olgan  bo’lishi  mumkin». Shu  nom  bilan 

respublikamizning Samarqand, Surxondaryo, Buxoro, viloyatlarida ham qishloqlar 

mavjud.  

T.Nafasov ham bu etnonim haqida o’z fikrini bildirgan: «qoraxoni - qadimiy 

turkiy xalq. Aslida Qoraxon 927-1212 yillarda Sharqiy Turkistonda tashkil bo’lib, 




 

41 


so’ng  Amu-Sir  oralig’idagi  o’lkalarni  ham  o’ziga  bo’ysundirgan  turk  davlatining 

boshlig’i,  asl  ismi  Abdukarim  Sotuq  Bug’roxon  bo’lgan. 996-999  yillarda 

Movarounnahrni  o’ziga  tobe  etgan.  Shu  sulola  bilan  bog’liq  hududiy  va  siyosiy-

ijtimoiy  guruh  qoraxon-qoraxoni  deb  atalgan.  Keyinchalik  ular  qadimiy  o’troq 

turkiy  xalqlarga  qo’shilib,  singib  ketgan.  Ularni  qoraxoniylar  davri  (10-12  asrlar) 

urug’-qabilalarining avlod-ajdodlari namunasi deyish mumkin».  

Geografik nomlar tarkibidagi – cha, - i, - lar kabi toponim yasovchi affikslar 

T.Nafasov  tomonidan  Qashqadaryo  toponimiyasi  misolida  o’rganilgan.  Bu 

affikslar  topoformantlarga  qo’shilib  toponimlar  yasashini  Jizzax  viloyatidagi 

geografik  nomlar  misolida  ham  ko’rish  mumkin.  Masalan,  Zomin  tumanida 

Quduqcha nomi bilan qishloq mavjud. Oqar suv bo’lmaganidan xalq quduqdan suv 

ichadi.  

Quduqcha  «kichkina quduq» degan ma’noni bermaydi, balki quduqli qishloq 

(joy)  demakdir.  Bu  qishloqda  quduq  juda  ko’p.  B.O’rinboyev  fikricha: «o’zlarini 

mirishkor  deb  atovchi  urug’larning  bir  tarmog’i  nomi  quduq  deb  atalgan». 

Toponim yasovchi –ot affiksi ikki xil yo’l bilan paydo bo’lgan: biri arabcha bo’lsa, 

ikkinchisi  sug’diychadir.  Bundan  tashqari,  -t  affiksi  qadimgi  turkiy  tilda  va 

mo’g’ul tilida ham ko’plik o’rnida keladi.  

Topoaffiks  sifatida  –ak  qo’shimchasi  topoformatlar  yordamida  nafaqat 

viloyat  hududida,  balki  undan  tashqarida  ham  ko’pgina  geografik  nomlar  hosil 

qilgan  va  u  ko’pincha  obyektni  kichkinaligiga  ishora  hisoblangan.  Chunonchi, 

Forish  tumanidagi  Kochak,  Fashtak,  Fo’jak,  Mandak,  Qurutak,  Bog’chagulak, 

Shibjorak, Ko’ftak kabi toponimlar shular jumlasidandir. 

 Masalan,  Forish  tumanida  Kochak  degan  oykonim  mavjud.  O’tgan  asrning 

o’rtalarida qishloq aholisi majburan Mirzacho’lni o’zlashtirish uchun ko’chirilgan, 

hozirda  qishloqning  xarobalari  mavjud.  Aslida  Kochakdagi  mahalliy  xalq  undan 

ancha  kattaroq  bo’lgan  qo’shni  Mojarm  qishlog’idan  ko’chib  o’tishgan.  Yangi 

ko’chib  o’tgan  joylari  avvalgi  qishloqlariga  nisbatan  kichkina  bo’lganligi  sababli 

Ko’chak (Kochak), ya’ni «kichkina» deb nom olgan. 



 

42 


Mutaxassislarning  fikricha  –ak  affiksi  viloyat  toponimiyasini  eng  qadimiy 

leksik  qatlamini  tashkil  qiladigan  sug’d  tilining  elementidir.  Sug’diy 

toponimlarning viloyatning tog’li (Yangiobod, Zomin, Baxmal, G’allaorol, Forish) 

tumanlarida  tarqalishini  ushbu  hududlar  ilk  o’rta  asrlarda  Ustrushona  tarixiy 

o’lkasi tarkibida bo’lganligi bilan izohlash mumkin.  

Yag’nob  toponimiyasini  o’rgangan  A.L.Xromov  -ak  affiksi  haqida  bunday 

yozgan: «ko’pincha  –ak  affiksi  asosiy  toponimga  bog’liq  bo’lmagan  holda 

qo’shilsa,  ba’zan  aksincha  tayyor  toponimga  bevosita  aloqadorligini  ko’satadi  va 

bunday  hollarda  avvalgi  joydan  ko’ra  yangi  nom  olgan  joyning  kichkinaligini 

bildiradi».  

Sug’d  tili  elementlari  hozirgi  viloyat  toponimiyasi  tarkibida  ancha  sezilarli, 

shu sababdan ularni o’rganishda toponomik materiallar qimmatli va muhim manba 

hisoblanadi.  Viloyat  hududida  shunday  geografik  nomlar  ham  borki,  ularning 

tarkibidagi  so’z  yoki  affikslar  sug’d  tiliga  mansub  bo’lsa  ham  toponim  bevosita 

sug’dlar  tamonidan  yaratilgan  emas.  Bu  tip  toponimlar  sug’d  tilidan  o’zbek  tiliga 

yoki fors-tojik tilidan o’zbek tiliga o’tgan so’z va affikslardan vujudga kelgan, ular 

tuzilish jihatidan gibrid xarakteriga ega.  

Masalan, Zarbdor tumanidagi Yangikent qishlog’ining nomi gibrid tuzilishga 

ega.  Yangikent-  Jizzax  cho’lining  o’zlashtirishi  natijasida  paydo  bo’lgan  qishloq. 

Toponimdagi  yangi  –  «so’zi  ilgari  bo’lmagan», «yaqindagina  paydo  bo’lgan», 

«yaqinda  bunyod  etilgan»,  kent,  kat  -  qadimiy  so’g’d  tilida  «shahar», «qishloq» 

ma’nosidadir.  Yangikent  –  cho’lning  o’zlashtirilishi  natijasida  bunyod  etilgan 

«yangi aholi punkti», «yangi qishloq» demakdir.  

Fors-tojik tilida ham, o’zbek tilida ham qo’llanadigan genezisi eroniy tillarga 

oid  bo’lgan  –  zor  affiksi  yordamida  viloyat  hududida  ko’pgina  geografik  nomlar 

yasalgan.  Ko’plikni  bildiruvchi  Olmazor  (Jizzax  shahri),  Bog’zor  (Do’stlik 

tumani),  Paxtazor  (Mirzacho’l  tumani),  Gulzor  (Arnasoy  tumani),  Chilonzor 

(Zomin  tumani),  Mevazor  (Do’stlik  tumani),  Lolazor  (Zafarobod  tumani), 

Uzumzor (Paxtakor tumani) kabi toponimlar (fitooykonimlar)shular jumlasidandir.  



 

43 


Bunday  toponimlar  ko’proq  viloyatning  shimoliy  tekislik  qismida  uchraydi. 

Viloyatning  tekislik  qismi  o’zlashtirilib  ekin  maydonlariga  aylantirilishi 

munosabati  bilan  leksik  jihatdan  uncha  rang-barang  bo’lmagan  toponimlarning 

paydo  bo’lishiga  sabab  bo’lgan. «Relyef  tekis  bo’lsa,  tabiiy  chegaralar  bo’lmasa, 

toponim ham kam bo’ladi».   

Zomin tumanidagi qishloqlardan biri Chilonzor deb ataladi. Chilon (chelon) - 

tikonli  daraxt  turi,  mevasi  jiydaga  o’xshaydi,  tabobatda  ham  qo’llaniladi,  ba’zan 

Gurgon  jiydasi  deb  ham  atashadi.  Shu  sababdan  Chilonzor  -  asli  chilon(chelon) 

daraxti  ko’p  o’sadigan  joy  ham  bo’lishi  mumkin.  N.G.Malliskiy  fikricha, 

Chilonzor  aslida  Chinorzor,  ya’ni  «chinor  bog’i»  demakdir.  Hozir  Toshkentdagi 

eng yirik turar joy massivi, metro bekati va shahardagi tumanlardan birining nomi 

ham Chilonzor.  

Obod - so’zi bilan juda qadimdayoq geografik nomlari yasalgan. Forsiy tillar 

tarixining  tatqiqotchisi  A.L.Xromovning  fikricha,  Movarounnahrda  7-8  asrlarda 

obod  so’zli  nomlar  paydo  bo’lgan.  Bu  so’z  azalda  belgi  bildirgan  va  doimo 

nomlarning  so’ngi  komponenti  bo’lib  keladi.  T.Nafasov  obod  so’zini  sharhlab 

shunday yozadi: «O’troq hayotga ko’chish, yerlarning o’zlashtirilishi, dehqonchilik 

madaniyatining  yaratilishi  va  o’sishi,  yirik  turg’un  aholi  punktlarining  paydo 

bo’lishi  obod  so’zining  yangi  ma’no  kasb  etishiga  zamin  hozirlagan.  Eng  avvalo 

inson faoliyati bilan o’zlashtirilgan joy ma’nosini anglatgan. So’ngra esa «farovon 

joy», «ovul», «qishloq» ma’nolarini ham ortirgan».  

Jizzax  cho’lini  o’zlashtirilishi  tufayli  bunyod  etilgan  yangi  aholi  punktlari 

o’ziga  xos  nomlanish  prinsipiga  amal  qilib  Paxtaobod-  «paxtakorlar  qishlog’i», 

Mehnatobod-«yangi  yer  ochib,  qo’riqni  o’zlashtirgan  mehnatkashlar  qishlog’i», 

Zafarobod  –  «cho’lni  o’zlashtirib  katta  zafarlarga,  yutuqlarga  erishganlar 

qishlog’i» kabi nomlar berilgan.  

Jizzax  shahrida  Xayrobod  nomli  mahalla  bor.  Obod  so’zining  xayr  so’ziga 

qo’shilib  joy  nomi  yasashi  hozirgi  davrga  xos  emas.  Xayrobodni  xayr-saxovatli 

mahalla  deb  izohlashni  ham  ilmiy  jihatdan  asosli  deb  bo’lmaydi,  ammo  mahalliy 

xalq  toponimni  «xayr», «sadaqa», «saxovat», «ehson»  obod  qilgan  joy  deb 




 

44 


ta’riflashadi.  B.O’rinboyev  fikricha, «mahalla  nomi  aslida  arab  tilidagi  xarobot 

so’zi  bilan  aloqadordir.  Xarobot  –  «mayxona», «maykada», «qovoqxona», 

«ko’ngil ochish joyi» yoki  «so’fiylarning nola qiladigan, sig’inadigan joyi» degan 

ma’noni bildiradi».  

Arxeolog  olim  M.Pardayev  Xayrobod  toponimi  to’g’risida  qo’yidagi  fikrni 

bildirgan: «A.R.Muhammadjonovning  yozishicha  toponim  fors  va  arab  so’zlari 

birikmasi bo’lgan Xarrabot  so’zidan tashkil topgan va «o’lkan, katta rabod» degan 

ma’noni  ifodalaydi». 13-asr  geografi Yoqut Hamaviyning asarlarida xurosonliklar 

tilida, ya’ni fors-tojik tilida xan va tim (tevaragi devor bilan o’ralgan, usti yog’in-

sochindan  berkitilgan  joy)  so’zlari  ma’no  va  vazifasi  jihatidan  bir-biriga  yaqin 

so’zlar  bo’lgan.  «Hozirda  obod  so’zining  asosiy  vazifasi  aholi  punktlari  nomi 

yasashdan iborat».  

S.Qorevning  ta’kidlashicha,  atoqli  otlarning  eng  takomillashgan  turi  bo’lgan 

geografik nomlar grammatik jihatdan bir va undan ortiq tarkibiy qismlardan iborat. 

Tipik  toponimlar,  jumladan  oykonimlar  ikki  va  undan  ortiq  komponentlardan 

iborat  bo’ladi,  birgina  so’zdan  tarkib  topgan  toponimlar  esa  biron  tarkibiy  qismi 

tushib qolgan nomlardir.  

Leksik  birliklardan  tashkil  topgan  toponimlarning  aksariyat  qismi  turdosh 

otlar,  ya’ni  apellyativlar  -  geografik  va  ijtimoiy-iqtisodiy  terminlar,  kasb-hunar 

leksemalari,  o’simlik-  hayvon  nomlari,  shunindek  atoqli  otlar,  ya’ni  onimlar  - 

uruq-aymoq  nomlari  (etnonimlar),  kishi  ism-laqablari  (antroponimlar)  va 

boshqalardan  iborat.  O’rganilayotgan  hududda  ko’proq  e’tibor  oykonimlarga 

qaratilganligi  sababli  viloyatdagi  oykonimlarni  tarkib  topgan  negizi  bo’yicha  ikki 

yirik guruhga ajratish mumkin.  

1.Apellyativlardan  iborat  oykonimlar.  Bu  guruhga  kiradigan  nomlar  turli  xil 

turdosh  otlardan  tuzilgan.  Oykonimlar  hosil  qilgan  turdosh  otlar  xilma-xil 

bo’lganligi  sababli,  ulardan  shahar  va  qishloq  nomlari  tarkibida  uchraydiganlarini 

ko’rsatib o’tish mumkin: 

a) tabiiy geografik terminlar: adir - Adirobod (Zarbdor tumani), ariq - Uchariq 

(Jizzax  tumani),  arna  -  Arnasoy  (Arnasoy  tumani),  buloq  -  Gulbuloq  (Baxmal 




 

45 


tumani),  bo’ktar  -Bo’ktaryo’l  (Zomin  tumani),  duoba  -  Duoba  (Zomin  tumani), 

yetimtog’ - Yetimtog’ (Jizzax tumani), jar - Jarbuloq (G’allaorol tumani), jo’sha - 

Jo’shali  (Forish  tumani),  kamar  -  Kamar  (Baxmal  tumani),  kechuv  -  Yettikechuv 

(Zomin tumani), tepa - Uchtepa (Jizzax tumani) va boshqalar. 

b) ijtimoiy-iqtisodiy terminlar: band - Xonbandi (Forish tumani), bek - Beklar 

(Jizzax  tumani),  varq  -  Varqin  (Yangiobod  tumani),  darg’at  -  Darg’at  (Jizzax 

tumani), kent - Nushkent (Baxmal tumani), yom - Yom (Zomin tumani), qo’rg’on - 

Xonimqo’rg’on (G’allaorol tumani), chorbog’ - Chorbog’ (Forish tumani), bekat - 

Bekat  (Forish  tumani),  mozor  -  So’fimozor  (Zomin  tumani),  bozor  -  Bozorjoy 

(Forish tumani) va boshqalar.         

v)  hunar-kasbga  oid  terminlar:  yomchi  -  Yomchi(Forish  tumani),  zargar  - 

Zargar  (G’allaorol  tumani),  qassob  -  Qassoblik  (Jizzax  shahri),  sovungar  - 

Sovungarlik  (Jizzax  shahri),  paxtakor  -  Paxtakor  (Paxtakor  tumani),  kimyogar  - 

Kimyogar  (Jizzax  shahri),  cho’lquvar-Cho’lquvar  (Arnasoy  tumani)  va  boshqalar. 

Bundan tashqari, viloyat toponimiya, jumladan oykonimiyasi tarkibida o’simlik va 

hayvon nomlari asosida yaralgan talaygina geografik nomlar ham uchraydi.  

2.  Atoqli  otlar  negizida  paydo  bo’lgan  oykonimlar.  Bu  guruhni  tashkil 

qiladigan  shahar-qishloq  nomlari  antroponimlar,  etnonimlar,  va  boshqa 

toponimlardan nom olgan oykonimlardan iborat. 

a)  antroponimlar  -  kishilarning  ismlari,  laqablari,  keyingi  davrlarda 

familiyalaridan kelib chiqqan oykonimlar antroponimlar deyiladi. Bunda shu yerga 

birinchi  bo’lib  ko’chib  kelgan  yoki  shu  qishloqqa  asos  solgan  shaxsni  nomi 

oykonimda muhrlanib qolgan. Masalan, Yangiobod tumanida Meliobod nomi bilan 

qishloq mavjud. Mahalliy aholining aytishicha Samarqanddan ko’chib kelgan Meli 

degan  shaxs,  shu  joyda  uy-joy  qurib  muqim  yashab  dehqonchilik  qilgan. 

Keyinchalik  uni  yoniga  boshqalar  ham  ko’chib  kelganligi  sababli  qishloq  paydo 

bo’lgan va u Meliobod deb nom olgan. 

S.Qorayev  fikricha: «Antropooykonimlar  modelining  grammatik  jihatdan 

o’zbek  tiliga  mos,  eng  to’g’ri  va  mukammal  tipi  antroponim  hamda  geografik 

termindan  tashkil  topganidir.  Masalan,  Yunusobod,  Chingizkent,  Akmalobod  va 




 

46 


boshqalar».  Bunday  mukammal  antroponimlarni  viloyat  hududida  ham  talaygina 

topish  mumkin.  Chunonchi,  Hamzaobod  (Jizzax  shahri),  Suvonobod  (Paxtakor 

tumani), Eshmatovul (Zomin tumani)va boshqalar. 

b)  etnotoponimlar  -  urug’-qabilalarning,  shunindek,  turli  millat-xalqlarning 

nomlaridan  tarkib  topgan  geografik  nomlar  hisoblanadi.  Etnotoponimlar 

o’rganilayotgan 

hudud 

toponimiyasida 



katta 

o’rin 


tutadi. 

Viloyat 


etnotoponimlariga  qarab  qaysi  urug’-qabila 

vakillari  qaysi  hududlarda 

yashaganliklarini bilib olsa bo’ladi. 

Quyida  viloyat  xaritasida  geografik  nom  sifatida  uchraydigan  ayrim 

etnooykonimlarni keltiramiz: Oytamg’ali, Sirg’ali, So’loqli, Sherqangli, O’damali, 

Cho’michli,  Chaparashli,  Qangli,  Qorabag’anali,  Bolg’ali,  Baymoqli,  Tuyoqli, 

Bag’anali, Taraqli, O’roqli, Nayman, Turkman, Buqut, Uymovut, Kaltatoy, Barlos, 

Jaloyir, Qipchoq va boshqalar.  

v)  toponimlardan  paydo  bo’lgan  oykonimlar.  S.Qorayevning  fikricha: «turli 

xil  toponimlar-gidronimlar,  oronimlar  va  oykonilar  orasida  «xitoy  devori»  yo’q, 

ariq,  soy,  ko’l  nomlari  (gidronimlar)  yoki  tog’-toshlarning  nomlari  (ornimlar) 

oykonimga  aylanishi,  aksincha,  oykonimlar  gidronimlarga  yoki  oronimlarga 

aylanishi  mumkin».  Shuni  hisobga  olib  o’rganilayotgan  hudud  oykonimlarini  bir 

necha turga bo’lsa bo’ladi. 

Gidronimlar  –  suv  nomlaridan  kelib  chiqqan  oykonimlar  viloyat 

toponimiyasida  salmoqli  o’ringa  ega,  chunki  ko’pincha  aholi  punktlari  aynan  suv 

bor  joyda,  ya’ni  soy,  daryo,  ko’l  va  boshqa  suv  manbalari  atrofida  paydo  bo’lib 

gidronim  nomi  bilan  atalgan,  ayrim  hollarda  aksi  ham  bo’lgan,  ya’ni  aholi  punkti 

nomini  suv  obyekti  qabul  qilgan.  Kuzatuvlar  shuni  ko’satadiki,  qishloqlar  bilan 

ariq-soylarning  nomlari  ko’p  hollarda  bir  xil  bo’lgan.  Chunonchi,  Osmonsoy  – 

Osmonsoy  qishlog’i,  Yettikechuvsoy–Yettikechuv  qishlog’i,  Qorasoy-  Qorasoy 

qishlog’i kabi oykonimlar bor. O’zbekistonda, jumladan Jizzax viloyatida daryo – 

soylarni  qishloq  yoki  shahar  nomiga  qarab  atash  ham  qadimdan  rasm  bo’lgan. 

Masalan,  Ravot  qishlog’i  –  Ravotsoy,  Zomin  shaharchasi  –  Zominsuv  daryosi, 

Andagin  qishlog’i  –  Andaginsoy,  Uchma  qishlog’i  –  Uchmasoy,  Ana-muna 



 

47 


qishlog’i  –Ana-munasoy  kabi  gidronimlar  ko’plab  uchraydi.  Oronimlar  –  ya’ni 

tog’-qir  nomlaridan  kelib  chiqqan  oykonimlar.  Viloyatda  tog’lar,  adirlar,  qirlar, 

tepaliklar,  jarlardan  nom  olgan  orooykonimlar  ko’p,  lekin  ular  son  jihatdan 

gidrooykonimlarga  yetmaydi.  Viloyat  hududidagi  orooykonimlarga  Molguzar, 

Qoratosh, Yetimtog’, Oqtosh, Oyqor, Qo’ytosh, Ko’tal kabi qishloq nomlari misol 

bo’ladi.  

Aholi  punktlari  nomlaridan  kelib  chiqqan  oykonimlar.  Viloyat  kartasida 

Andijon,  Samarqand,  Farg’ona,  Toshkent  kabi  nomlar  bir  necha  marotiba 

takrorlanadi.  Bular  respublikamizning  mashhur  shaharlari  sharafiga  quyilgan 

nomlardir. O’tgan asrning yetmishinchi yillari Jizzax cho’lining jadal o’zlashtirishi 

munosabati  bilan  tog’li  tumanlardan  o’zlashtirilgan  yerlarga  ko’chib  kelgan  aholi 

o’zlari  bilan  birga  joy  nomlarini  ham  olib  kelishgan.  Baxmal,  Forish,  Zomin, 

G’allaorol  kabi  nomlar  yangi  tashkil  etilgan  aholi  punktlariga  shu  tariqa  berilgan. 

H.Hasanovning  aniqlashicha, «nomlarda  «ko’chish»  qonuniyati  ham  bor. 

Dovonning nomi shu  yerdan boshlangan soyga, qishloqning nomi toqqa, tog’ning 

nomi shaharga, shaharning nomi esa viloyatga o’tadi va hokazo». 

Shu  bilan  birga  yangidan  paydo  bo’lgan  aholi  punktlarini  yaqin  oradagi 

qishloq  yoki  shahar nomi bilan atash ham qadimdan rasm bo’lgan.  Buning uchun 

aholi  punkti  nomiga  biror  sifat  qo’shilgan.  Masalan,  Eski  Ravot  -  Yangi  Ravot, 

Yuqori Sarmich - Pastki Sarmich,  Eski Bo’ston – Yangi  Bo’ston. Shu bilan birga 

keyinroq  paydo  bo’lgan  aholi  punktini  oldingidan  farq  qilish  uchun  –cha 

qo’shimchasi 

ishlatilgan. 

Chunonchi, 

G’allaorol 

tumanidagi 

Qo’rg’on 

qishlog’ining yonida paydo bo’lgan qishloq Qo’rg’oncha deb atalgan va bu o’rinda 

–cha qo’shimchasi «kichik», «ikkinchi» ma’nosini anglatadi.  

Bulardan  tashqari,  viloyat  hududida  kichik  geografik  obyektlarning 

nomlaridan, ya’ni mikrotoponimlardan nom olgan oykonimlar ham ko’p. Masalan, 

Ko’kjar,  Qarovultepa,  Quduqcha,  Sharilloq,  Qoramozor  kabi  oykonimlar  aslida 

mikrotoponimlardan  nom  olgan.  Toponimika  fanining  asosiy  qonunlaridan  biri 

mikrotoponimlarni  keyinchalik  makrotoponimlarga  aylanishi  hisoblanadi,  chunki 

har qanday o’lkan geografik obyektning nomi dastlab kichik bir joy nomi bo’lgan.  



 

48 



Download 371,99 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish