Jismoniy tarbiya va psixologiya

Irsiyat vа o’zgаruvchаnlik
. Irsiyat оrgаnizmning filogenezi (tarixiy rivоjlаpishi)dа tashqi vа 
ichki muhit ta’sirigа qarab shakllanadi vа belgi, xususiyatlarni nasllarga o’tkazadi. 
Gеnеtikа – irsiyat vа o’zgаruvchаnlik qоnuniyatlаrini o’rgаnuvchi fаn. 
Irsiyat – mа’lum muhit shаrоitidа individаl rivоjlаnishning mаhsus tаvsifini bеlgilаydigаn vа 
nаsldаn-nаslgа оrgаnizmning bir hil bеlgi vа hususiyatlаrini o’tishigа аytilаdi. Irsiyat sаbаbli оtа-оnа vа 
ulаrning fаrzаndlаri bir hil biоsintеz tipigа egа, bu esа to’qimаlаrdа himik tаrkibining, mоddа 
аlmаshinuvining fiziоlоgik zаhаrlаnishlаr, mоrfоlоgik bеlgilаrning o’hshаshliligini tа’minlаydi. Irsiyat 
nаtijаsidа o’zgаrishlаr ro’y bеrmаydi vа аjdоddаn аvlоlgа bеlgilаr bir hilligining o’tishi tа’minlаnаdi.
O’zgаruvchаnlik – bu irsiyatgа qаrаmа-qаrshi hususiyat bo’lib, bundа аlоhidа аvlоdidа o’zigа hоs 
yangi bеlgi yoki hususiyat nаmоyon bo’lаdi, nаtijаdа fаrzаndlаr оtа-оnаsidаn fаrq qilаdi. Bu hоdisа ikkitа 
murаkkаb hоdisа tufаyli yuzаgа kеlаdi: irsiy infоrmаsiya vа tаshqi muhitning kоnkrеt shаrоitidir. 
Ulаrning tа’siridа irsiy аhbоrоt o’zgаrаdi, nаtijаdа ulаrning yuzаgа chiqish vаriаbеlligi o’zgаrаdi.
Irsiy belgilarning nasldan naslga o’tish qоnun-qоidаlаrini xromosoma nazariyasi оrqаli 
tushuntirish mumkin. Jumladan, hujayralarning bo’linishida yadrosining bo’linishi muhim ahamiyatga 
egadir. YAdro parda, bo’yalmaydigan (axromatik) ip vа bo’lakchalar ko’ripishidа to’r orasida joylashgan 
bo’yaluvchi qism (xromatin), yadro shirasi vа yadrochalardan iborat. Hujayralar mitotik bo’linganda 
yadrо hrоmаtini mitoz to’riga to’planadi. Xromatinli to’r asta-sekin qalinlashib ayrim bo’lakchalar 
(xromosomalar)ga bo’linadi. YAdrocha yo’qolib, o’rnida ikkita tuzilma (sentriol) paydo bo’ladi. Bular 
yadroning ikki tomoniga (qutbga) ajraladi. Bu vaqtda yadro pardasi erib, axromatik modda hujayra 
protoplazmasi bilan qo’shilib, qattiqlashadi-da, iplar ko’rinishidagi sentriollar o’rtasida joylashadi. Ayni 
vaqtda har bir xromosoma ikkiga bo’linib, juft-juft bo’lib joylashadi. Keyinchalik xromosomalarga 
birikkan axromatinli iplar qisqarib, bir-biridan ajralgan xromosomalarning yarim bo’lakchalarini qutblar 
tomon tortadi. Qutblarda xromosomalar qisqarib, ip koptogini hosil qilib, shakllanayotgan yangi yadro 
xromatiniga aylanadi. 
Ota-onalardan birida nasldan naslga o’tadigan patologik alomatlar (qo’l yoki oyoq 
barmoqlarining bir-biriga yopishishi, barmoqlaming kalta bo’lishi, eshituv nervining tug’ma atrofiyasi va 
b.q.) bo’lsa, unga dominant tip deyiladi. Ana shunday genni tashuvchi ota yoki ona nikohlanganda 

---

38 
avlodda yuqorida keltirilgan nuqsonlar paydo bo’lishi mumkin. SHuning uchun yaqin qarindoshlardan qiz 
olib, qiz bermagan ma’qul. 
Nasldan naslga o’tadigan resessiv kasallikka sababchi gen yashirin bo’lishi ham mumkin. 
Bunday hollarda yuqori labi va tanglayi tirtiq bola tug’ilishi ehtimoli bor. Ba’zan (faqat erkaklarda) 
gеnning etarlicha ivimasligi (gemofiliya) kuzatiladi. Bunday kasallikka H-xromosoma geni sabab bo’ladi. 
U nasldan-naslga faqat ayollar orqali o’tadi. Gemofiliya geni bo’lgan H-xromosomani tashuvchi ayoldan 
tug’ilgan o’g’il bolalarning qariyb 50% da qon ivimaslik kasalligi kuzatiladi. Bunday kasallik qizlarda 
uchramaydi. Gemofiliyali erkak bilan gemofiliya geni bo’lgan ayol (qarindoshlar) o’rtasidagi nikohdan 
tug’iladigan bolalar yashashga layoqаtsiz bo’ladi. 
Ba’zan qizil va yashil ranglarni farq qila olmaydigan (dalьtonizm) bola tug’iladi. Bu nuqson 
nasldan-naslga o’tishi mumkin. Bulardan tashqari, tug’ma kar-soqov va ruhiy kasal bolalar ham tug’iladi. 
Xromosoma kasalliklari xromosomalar sonining o’zgarishi natijasida paydo bo’ladi. Gametalar 
etilayotganda xromosomalardan bir jufti ajralib, urug’ hujayrasiga qo’shilishi yoki aksincha, 
xromosomalar etishmasligi natijasida rivojlanuvchi organizmning barcha hujayralari buzilgan 
xromosomalar to’plamini tutadi. X-xromosomaning zigotada bo’lmasligi (0) homilani halokatga 
uchratadi. XXU, XO va XXX hollarda organizm rivojlanishida turlicha o’zgarishlar bo’ladi. 
Xromosomalar kompleksining buzilishi jinsiy xromosomalargagina emas, balki ularning har bir juftiga 
ham bog’liq. 
Ba’zida, bemorlar organizmining hujayralarida 46 o’rniga 47 xromosoma bo’lganda 21-juft 
xromosomalar ajralmay qoladi. Bunday paytda Daun kasalligi avj olib, bolaning kallasi kichik bo’lib 
qolishi va aqliy zaiflik kuzatiladi. Xromosoma kasalliklarining kelib chiqish sabablarini o’rganish bilan 
ular rivojlanishining oldi olinadi. Homila ona qornida surunkali ravishda alkogol va narkotik 
moddalardan zaharlansa yoki ona zahm bilan og’rigan bo’lsa, u tug’ma kasallik (mayib-majruh, kar-
soqov, yurak porogi va b.q.) bilan tug’ilishi mumkin. 
Barcha tirik mavjudotlarning irsiyati biologiyaning qanday qonuniyatlariga buysunsa, inson 
irsiyati ham xuddi o’sha qonuniyatlarga bo’ysunadi. Jinsiy yo’l bilan ko’payadigan boshqa organizmdagi 
kabi odamda ham dominant va resessiv belgilar uchraydi. Odamdagi har bir fenotipik xossa yoki 
belgining shakllanishida irsiyat ham, muhit ham ishtirok etadi.
Inson irsiyatini antropogenetika degan fan o’rganadi (yunoncha antropos – odam, inson so’zidan 
olingan). Antropogenetikaning irsiy kasalliklarni, qonning normal va patologik xossalarini, shuningdek 
patogen mikroorganizmlar hamda antibiotiklar ishlab chiqaruvchi organizmlar genetikasini o’rganish 
bilan shug’ullanuvchi qismi tibbiyot genetikasi tarkibiga kiradi. Insonning shakllanishida uning organik 
olam shajarasining eng yuqori pog’onasiga ko’tarilishida umumgenetik omillardan tashqari, ijtimoiy 
omillar ham katta ahamiyatga ega bo’ladi. Buning oqibatida uning oily nerv sistemasi faoliyati bilan 
bog’liq bo’lgan xususiyatlar – aql, idrok, qobiliyat, nutq, mehnat qilish kabi xususiyatlar paydo bo’ladi. 
Bu xususiyatlarning irsiylanishi juda murakkab bo’lib, u genetik va ijtimoiy omillar tizimining umumiy 
ta’sirida amalga oshadi. SHuning uchun ham odam genetikasini o’rganishda uning tabiatda va jamiyatda 
tutgan o’rnidan kelib chiqadigan o’ziga xos tomonlari va qiyinchiliklari mavjud. 
CHunki, odam genetikasini o’rganishda an’anaviy genetik ilmiy-tadqiqot uslublarining 
ayrimlarini qo’llashning iloji yo’q, shuni hisobga olgan holda, odam genetikasini o’rganishning 
samaradorligini ta’min etuvchi an’anaviy va zamonaviy usullar tanlab olinib qo’llaniladi. Bu usullar 
kasallarning tashhisini aniqlashga yordam beradi, kasallik holatlariga qarshi kurashmoq uchun imkon 
ochib, zo’riqqan kishilarga genetik maslahat berish imkoniyatini tug’diradi. 
Odam irsiyatini o’rganishning xilma-xil usullari o’tgan asrning oxirlarida F.Galton tomonidan 
taklif etilgan. Masalan, genealogik, egizaklar, populyasion-statistik usullar. Hozirgi zamonga kelib 
sitologik, antogenetik, biokimyoviy, immunogenetik, modellashtirish va boshqa usullaridan ham 
foydalaniladi.