Jismoniy tarbiya

Jism oniy  madaniyat  nazariyasi  va  uslubiyoti  manbalari  va 
rivojlanish  bosqichlari
Jismoniy  madaniyat  nazariyasi  va  uslubiyatining  vujudga 
kelishi  va  rivojlanish  manbalari  quyidagilardan  iborat:
a)  jamiyat  hayotining  amaliyoti;
b)  jismoniy  tarbiyaning  amaliyoti;
d)  shaxsni  har  tom o n lam a  rivojlanishda  har  xil  davr 
faylasuflari,  pedagoglari  va  shifokorlarining  ilg‘or  g‘oyalari;
e)  mamlakatda  jismoniy  madaniyat  va  sportni  rivojlan- 
tirishda  hukumat  qarorlari;
f)  jismoniy  madaniyat  nazariyasi  va  metodikasi  hamda 
boshqa  fanlarning  ilmiy-izlanish  natijalari.
Jismoniy  madaniyat  nazariyasi  o ‘zining  rivojlanishida  qator 
bosqichlarni  bosib  o ‘tgan.
Birinchi  bosqich  —  odam  hayotiy  faoliyatida  olgan  harakat 
faoliyatining  organizmga  ta ’sirini  o ‘rganuvchi  empirik  bilimlar 
(N .I.Ponam aryov,  1975).  Empirik  bilimlarning  t o ‘planishi 
„mashqlar  samaradorligini“  anglash,  tajribani  o ‘rgatish  usulini 
yaratdi.  Bu  jismoniy  mashqlarning  vujudga  kelishiga,  ayni 
vaqtda  jismoniy  tarbiyaning  ham  vujudga  kelishiga  sabab  bo‘ldi. 
(„Jism oniy  mashqlarning  vujudga  kelishi  va  rivojlanishi41 
boMimlariga  qaralsin.)
Ikkinchi  bosqich  —  jismoniy  tarbiya  b o ‘yicha  birinchi 
m elodikaning  yaratilishi  —  qadimgi  quldorlik  (Gretsiya) 
davlatlari  va  o ‘rta  asrlarni  o ‘z  ichiga  oladi  (G.D.Xarabuga,  1974).
14

---

Bu  usullar  tajriba  yo‘li  bilan  amalga  oshirilgan:  faylasuflar, 
p edagoglar,  sh ifo k o rla r  inson  organizm i  fao liyatlarining 
qonuniyatlarini,  jism oniy  mashqlarning  ta ’sir  etish  mexa- 
nizm ini  bilganlar,  shuning  u chun  jism oniy  m ashqlarning 
natijasi,  samaradorligiga  qarab  baholaganlar  (odam  chidamli, 
kuchli,  chaqqon  b o iib   borgan).  Qadimgi  Gretsiyada  jismoniy 
tarbiyaning  metodikasi  yaxshi  m a’lum  bo'lgan.  Bu  yerda  davlat 
e ’tiborini  jismoniy  mashqlarga  qaratish  va  kuchni  rivojlantirish, 
chidamlilik  va  boshqalar  yagona  tizimga  birlashtirilgan  edi.  0 ‘rta 
asrlarda  metodikaning  soni  va  salmog'i  ortib  bordi,  birinchi 
marta  gimnastika,  suzish,  o'yinlar,  kamondan  otish,  chavan- 
dozlik,  qilichbozlik  bo ‘yicha  qo'Ilanmalar  vujudga  kcla  boshladi.
Uchinchi  bosqich  —  jism oniy  tarbiya  haqida  nazariy 
bilimlarning  to‘planishi  uyg‘onish  (XIV—XVII)  hamda  m a’ri- 
fatparvarlik  (XVIII  asr  oxiri)  davrini  o ' /   ichiga  oladi.  Inson 
haqidagi  fanlarning  rivojlanishi,  uning  tarbiyasi,  mashqlarga 
o ‘rgatish  va  davolashlar  faylasuflar,  pedagoglar  va  shifokor- 
larning  diqqatini  jismoniy  madaniyat  muammolariga  qaratishga 
olib  keladi.  Uyg'onish  davriga  pedagog  —  gumanistlar  va 
utopiyachi-orzuparastlar  jismoniy  madaniyatni,  tarbiyaning 
bir  butun  zaruriy  qisnii  sifatida  qaradilar.  Shveysariyalik 
pedagog-dem okrat  I.G.Pestalossi  (1746— 1827)  tom o n id an  
b o la la rn in g   h a ra k a t  q o b iliy a tla rin i  rivojlantirish  u c h u n  
„Bo'g'inlar  gimnastikasi"  qo'llanmasi  bitildi.  XVIII  asrga  kelib 
esa,  jismoniy  madaniyat  bo'yicha  nazariy  ishlar  paydo  bo'ldi. 
Jam iyat  hayotida  jism oniy  m ad aniyatning  roli,  jism oniy 
tarbiyaning  o'rni  belgilab  bcrildi  hamda  shaxsni  har  tomon- 
lama  rivojlantirish  tam oyillarini  amalga  oshirish  yo'llari 
ko'rsatib  o'tildi.
So'nggi  bosqichda  jismoniy  madaniyat  nazariyasiga  asos 
solindi.  XIX  asrdan  boshlab  mustaqil  ilmiy  fan  asoslari  yozila 
boshlandi.
To‘rtinchi  bosqich.  Jismoniy  madaniyat  nazariyasi  va  meto- 
dikasining  alohida  mustaqil  ilmiy  va  o ‘quv  fani  sifatida  vujudga 
kelishi  (XIX  asr  oxiri  va  XX  asrning  boshlari)ni  o ‘z  ichiga 
oladi.  U  jismoniy  tarbiya  haqidagi  fanning  intensiv  rivojlanishi 
bilan  xarakterlanadi.  Jismoniy  tarbiya  sohasida  ko'zga  ko‘ringan 
o lim lard an   P.  F.  Lesgaft,  N.  G.  Chernishevskiy,  A bd u rau f 
Fitrat,  Alixon  Sog‘uniy,  Bositxon  ibn  Zohidxon,  Abdulla 
Avloniy  jismoniy  tarbiya  nazariyasi  va  metodikasi  bo'yicha 
a sarlari,  hozirgi  z am o n   jis m o n iy   tarbiya  nazariyasi  va 
metodikasining  yaratilishiga  munosib  hissa  qo'shdi.
15

---

Beshinchi  bosqich.  Jismoniy  madaniyat  muammolari  hozirgi 
davrda  bir  necha  olimlar  jamoasi,  maxsus  ilmiy  va  o ‘quv 
muassasalari  tomonidan  mukammal  hal  qilinmoqda.  Yangidan- 
yangi  fanlar:  jismoniy  tarbiyani  tashkil  etish,  jismoniy  mashqlar 
biomexanikasi,  sport  metrologiyasi  va  boshqalar.  „Jismoniy 
madaniyat  nazariyasi  va  uslubiyati“  kursida  pedagogik  muam- 
m olarni  psixologik  fiziologiyasiz  bayon  etish,  tushuntirish 
mumkin  emas.