Jismoniy tarbiya darsini boshlang`ich. Kamalatdinov

komponentlari deb ataladi, ular: 

---

 

59

a)darsning  tarkibiga  kiritilgan  jismoniy  mashqlar.  Darsning  mazmunining 

eng yirik xarakterli komponentidir. Lekin bunday tushuncha bir tomonlama bo`lib, 

tarbiyalash, 

sog`lomlashtirish, 

bilim 

berish 

vazifalarini 

hal 

qilishda 

shug`ullanuvchilar uchun faoliyat predmeti bo`lib xizmat qiladi. Mashqlar darsning 

umumlashtirilgan  predmetining  mazmuni,  boshqa  ma`noda  dars  mazmunining  bir 

qirrasi xolos. 

b)tavsiya 

qilingan 

mashqlarning 

bajarish 

bilan 

bog`liq 

bo`lgan 

o`quvchilarning  darsdagi  faoliyati  dars  mazmunining  navbatdagi  yirik 

komponentlaridan  biri.  Bu  komponent  shug`ullanuvchini  turli  ko`rinishdagi, 

intellektual  va  jismoniy  faoliyatdan  iborat  bo`lib,  ular:  pedagogni  eshitish, 

ko`rsatilayotgan  mashqni  e9tibor  bilan  kuzatish,  harakat  faoliyati  orqali  hosil 

bo`lgan  tasavvurni  ustida  fikr  yuritish,  bajarilishi  lozim  bo`lgan  faoliyatni 

loyihasini  fikran  tuzish,  uni  bajarish,  o`z  harakatlarini  nazorat  qilish  va  baholash, 

vujudga  kelgan  muammolarni  pedagog  bilan  birgalikda  muhokama  qilish,  o`z 

hissiyotini  va  kayfiyatini  nazorat  qila  olish,  vujudga  kelgan  emotsionallikni 

boshqarish  va  h.k.lardir.  Shug`ullanuvchilarini  dars  vazifasini  hal  qilish  bo`yicha 

barcha faoliyatlari dars mazmuni asosini tashkil qiladi. 

v)pedagogning  faoliyati  dars  mazmunining  navbatdagi  komponenti  bo`lib, 

quyidagicha  holatlarda  namoyon  bo`ladi.  Uyga  vazifa  berish  va  uni  tushuntirish, 

darsning  aniq  vazifasini  bayon  qila  bilish  va  uni  hal  qilishni  tashkillash, 

shug`ullanuvchilarni  doimiy  nazoratda  ushlash,  ularni  faoliyatini  tahlil  qilish, 

shuningdek  shug`ullanuvchilarning  faoliyatini  lozim  bo`lgan  yo`lga  burish,  ular 

orasidagi  munosabatlarni  o`zining  diqqat  markazida  ushlash  va  faoliyatlarini 

yo`naltirish,  boshqarish,  nazorat  qilishdek  ta`lim-tarbiya  jarayonida  ijobiy  rol 

o`ynaydigan muhim asosiy holatlarni o`z ichiga oladi. 

g)shug`ullanuvchilar organizmida dars tarkibidagi mashqlarni bajarishda sodir 

bo`ladigan  fiziologik,  psixologik,  biomexanik  va  boshqa  o`zgarishlar  dars 

mazmunining  navbatdagi  yirik  xarakterli  komponentlaridan  biri  hisoblanadi. 

Malakalarni  shakllanishi  orqali  rejalashtirilgan,  ularning  natijasidagi  o`zgarishlar, 

---

 

60

shakllangan  nazariy  va  amaliy  bilimlar,  uddalash,  harakat  malakasi  va  uning 

avtomatlashuvi  orqali  sodir  bo`ladigan  yashirin  (latent)  davr  darsning 

mazmunining  to`rtinchi  komponenti  hisobiga  sodir  bo`ladi.  Bunda  o`qituvchi 

faoliyati va o`quvchilar faoliyatining samarasi yashiringan bo`ladi. Rejalashtirilgan 

o`quv  tarbiyaviy  ishlarni  sodir  bo`lmoqdami  yoi  yo`qligi  joriy  nazorat  qilinib, 

pedagogik  faoliyat  keyinchalik  qanday  davom  ettirilishi  lozimligi  uchun 

yo`riqnomalar tayyorlanadi. 

Xulosa 

A.A.Gujalovskiyning  ta`qidlashicha,  umumiy  jismoniy  tayergarlik  jismoniy 

tarbiyaning  asosiy,  bazaviy  ko`rinishi  hisoblanadi.  Uning  mazmuni,  vositalari, 

usullari  va  mashg`ulotlarni  tashkil  etish  shakllari  inson  faoliyatining  istalgan 

ko`riniglari  uchun  haetiy,  mehnat  va  turmush  jaraenida  keng  bazaviy  jismoniy 

tayergarlik  yaratishga  qaratilgan.  Sport  fani  va  amalietida  umumiy  jismoniy 

tayergarlik  insonnin  baquvvatroq,  sog`lomroq.  Katta  yuklamalarga  dosh  berishga 

chidamliroq etishi isbot qilingan. 

Umumiy jismoniy tayergarlik quyidagi vazifalarni echishga imkon beradi. 

1)  inson  organizmining  har  tomonlama  rivojlantirishini  ta`minlash, 

chidamlilik,  kuch,  tezlik,  chayirlik,  chaqqonlik  kabi  jismoniy  sifatlarni 

rivojlantirish,  shu  sifatlarni  rivoj-lantirish  asosida  eshlarni  jismoniy  rivojlantirish 

uchung zarur bo`lgan umumiy xarakterdagi funktsional bazani yaratish, 

2)  salomatlikni  mustahkamlash,  tashqi  muhitning  zararli  omillariga  qarshi 

ta`sir ko`rsatish, 

3) o`quv va mehnat faoliyati jaraenida ishlash qobiliyati pasaygan davrda faol 

xordiq chiqarish uchun sharoit yaratish, 

4)  qo`shimcha  tug`dirilgan  qiyinchiliklarni  engish  jaraenida  iroda  kuchinin 

mustahkamlash. 

Jismoniy  tayerlik,  jismoniy  tayergarlikning  natijasi  sifatida  nafaqat  shaxsiy, 

balki ijtimoyi qadriyat kasb etadi. 

---

 

61

Jismoniy  etuklik  talabaning  jismoniy  rivojlanishi,  uning  harakat  bilim  va 

ko`nikmalarining  barcha  ijodiy  imko-niyatlarini  to`liq  namoen  etishga  imkon 

beruvchi  darajasidir.  Shunday  qilib,  jismoniy  tayergarlik  shaxsni  jismoniy 

etuklikka erishtirishning bazaviy ko`rinishi sifatida tahlil etiladi.  

Umumiy    jismoniy  tayergarlik  talabaning  atletik  rivojlanishini  ta`minlaydi, 

uning  salomatligini  mustahkamlaydi,  harakat  sifatlari  diapazonini  kengaytiradi  va 

jismoniy rivojlantirish uchun mustahkam fundament yaratadi. 

Shuni  e`tiborga  olish  kerakki,  insonning  jismoniy  sifatlari  bir-biri  bilan 

chambarchas  bog`liq.  Shuning  uchun  u  eki  bu  jismoniy  mashqni  muayyan  bir 

jismoniy mashqlar talabaning jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. 

Jismoniy  sifatlar  rivoji  xususiyatlarini  shaxsni  jismoniy  rivojlantirish  bilan 

bog`liqlikda  ko`rib  chiqamiz.  Kuch  sifatlari  og`irliklarni  ko`tarish,  o`z  tanasini 

ko`tarish,  yukni  uloqtirish,  turgan  joydan,  balandlikka,  uzunlikka  sakrash 

mashqlarida namoen bo`ladi. 

Mushak  kuchini  rivojlantirish  uchun  mushaklarni  insonning  kundalik 

faoliyatiga  nisbatan  ancha  ko`proq  yuklama  bilan  ishlatish  kerak.  Kuchni 

rivojlantirish  uchun  oeqlar  uchun  yuklar  bilan  ishlash,  gimnatsik  snaryadlarda 

trenajerlarda bajarish lozim.  

Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar turli a`zolar va mushaklar guruhiga ijobiy 

ta`sir  ko`rsataldi.  Bundan  tashqari  bu  mashqlarni  bajargan  talaba  harakatlarning 

keng diapazoni bilan tanishadi, ularni bajarish nechog`lik zarur ekanligi to`g`risida 

tasavvurga ega bo`ladi. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlarni turgan joyda eki yurib 

turib  50-100  martadan  bajarish  kerak,  mushaklar  umumiy  soni  500-dan  1000-

tagacha harakatlardan iborat bo`lishi lozim. 

Jismoniy  rivojlanishning  ayrim  ko`rsatkichlari  va  jismoniy  mashqlar  orasida 

kuchli  va  o`rta  darajadagi  aloqa  korrelyatsion  tahlil  natijasida  aniqlangan. 

O`pkaning haetiy sig`imi va oeqlarni to`singa ko`tarish o`rtasida kuchli 3-0,7 aloqa 

aniqlangan. 

Ayrim  jismoniy  mashqlar  va  jismoniy  rivojlanish  ko`rsatkichlari  o`rtasida 

o`rtacha 3-0,6  aloqa aniqlangan. Oeqlarni to`singa ko`tarish – tana kuchi, ko`krak 

---

 

62

qafasi  aylanasi,  tortilish  aylanib  ko`tarilish,  ko`krak  qafasining  aylanasi,  qo`llarni 

tiralib bukish va ezish – turgan joydan sakrash, turgan joydan uzunlikka sakrash – 

ko`krak qafasi aylanasi. 

Jismoniy  ahvol  va  tana  uyg`unligi  orasidagi  o`rta  aloqani  ham  qayd  etish 

muhim. 

Baen  etilganlardan  xulosa  shuki  umumiy  jismoniy  tayergarlik  vositalari 

o`rtasida  to`sinlarda,  bruslarda  turli  og`irliklar  bilan  bajariladigan  mashqlar, 

trenajerlarda  o`tkaziladigan  mashqlar  jismoniy  rivojlantirish  uchun  samaraliroq 

ekan.  Umumiy  ivojlantiruvchi  mashqlar,  sakrashlar  va  h.q.lar  tana  uyg`unligini 

ta`minlaydi. 

Mushaklar  massasi,  chiroyli  qomatni  yaratish,  tashqi  nafas  olishni 

yaxshilashga  yo`naltirilgan  jismoniy  mashqlar  kompleksi  eshlar  salomatligini 

asraydi va mustahkamlaydi. 

Jismoniy 

rivojlanish, 

jismoniy 

tayerlikni 

yaxshilash 

uchun 

kuch 

imkoniyatlarini  rivojlantirishga  yo`naltirilgan  mashqlar  sonini  ko`paytirish  zarur. 

Ularning bo`y va vazn nisbatlariga ijobiy ta`siri, qomat buzilishlarini oldini olishi 

va gavda  tuzilishini yaxshilashi tadqiqotlarimiz natijasida aniqlangan. 

Ko`krak  qafasi  aylanasinin  oshirish  uchun  to`sinlarda  bajariladigan  mashqlar 

samarasi  katta.  Bunda  faqat  bitsepslar  emas  ko`krak  mushaklar  ham  kuchlanadi 

(tortilish, aynalib ko`tarilish, osilgan quyi oeqlarni to`singa tekkizish va h.z). 

Sport  –  kuch  xarakteridagi  mashqlar  nafas  olish  organlari  faoliyatini  ham 

yaxshilaydi. 

Quesh  radiatsiyasi,  havo  va  suv  muhitining  xususiyatlari  salomatlikni 

yaxshilash, chiniqish va ish qobiliyatini oshirish uchun samarali vosita hisoblanadi. 

Chiniqishni  amaliy  mashg`ulotning  so`nggi  qismida  10-15  minut  davomida 

amalga  oshirish  tavsiya  etiladi.  Havo,  quesh  vannalari  vositasida  chiniqish  faol 

harakatda  (sog`lomlash-tiruvchi  yurish,  yugurish  vaqtida)  ham  amalga  oshirilishi 

mumkin. 

 

---

 

63

Sog`lomlashtiruvchi yurish 

Sport  yurishning  bosh,  o`ziga  xos  xususiyati  –  oddiy  yurishga  o`xshamagan, 

o`ziga xos yurish uslubidir. Sport yurishi sonlarning kuchli harakatiga asoslangan.  

B.Franklinning  fikricha,  sport  yurishi  sog`lomlashtirish  samarasi  bo`yicha 

yugurish  mashg`ulotlariga  teng.  Shunday  ilib,  sport  yurishi  sog`lomlashtiruvchi 

yurishning  turlaridan  biri.  Farq  shundaki,  sog`lomlashtiruvchi  yurish  bilan 

shug`ullanaetgan  inson  sport  yurishida  mavjud  qoidalarga  amal  qilmaydi. 

Sog`lomlashtiruvchi yurish sport yurishining nomusobaqaviy ko`rinishidir. 

Sog`lomlashtiruvchi yugurish 

Jismoniy faollikning keskin kamayishi organizmda moddalar almashinuvining 

buzilishiga, bosh miyada kislorod tanqisligiga olib keladi. Shuning uchun sog`lom 

bo`lish uchun faol haet kechirish kerak, sog`lomlashtiruvchi mashqlar kabi hamma 

inson  bajarishi  mumkin  bo`lgan  mashqlar  bilan  shug`ullanishi  lozim.  Ularni 

bajarish  uchun  maxsus  sharoit  kerak  emas,  bu  mashqlarni  xonada,  sport 

maydonchasida, piedalar yo`laklarida bajarish mumkin. 

Sog`lomlashtiruvchi  yugurish  –  elementlarning  butun  bir  kompleksidir.  Ular 

yugurish 

oldi 

mashqlari, 

yugurishdan 

oldini 

va 

keyin 

tez 

yurish, 

sog`lomlashtiruvchi yugurishning o`zi va boshqalar. Yugurish faol harakatga tabiiy 

intilishni  rivojlantiradi.  Yugurish  va  chiniqish  bir-biri  bilan  chambarchas  bog`liq. 

Axir istalgan ob-havoda yugurish kerak.  

Qo`shimcha  chiniqtiruvchi  element  –  yugurishdan  so`ng  kontrast  dush  qabul 

qilish. U teri va teri osti tomirlarining o`ziga xos gimnastikasidir. 

Mutaxassislar  yugurishga  aqliy  charchoqni  forig`  etuvchi  vosita  sifatida 

qaraydilar.  Tabiiy  pedagogik  tadqiqotlar  quyidagi  amaliy  tavsiyalar  berish 

imkonini beradi: 

1.  Eksperimental  tadqiqotlar  O`rta  Osieda  chiniqtirish  salomatlikni 

mustahkamlashning  asosiy  vositasi  ekanligini  tasdiqladi.  Organizmning  tashqi 

---

 

64

muhitning  turli  ta`sirlariga  chidamliligini  oshirish  uchun  ochiq  havoda 

o`tkaziladigan jismoniy mashqlarning ahamiyati katta.  

O`zgarishlar  natijasida  modda  almashinuvi  yaxshilanadi,  organizmning 

reaktivligi,  kurashuvchangligi  oshadi.  Agar  amaliy  mashg`ulotlar  talabalarning 

emotsional kayfiyati fonida o`tkazilsa chiniqtirish samarasi ancha oshadi. 

2.  Ochiq  havoda  jimoniy  maqshlar,  sport,  harakatli,  milliy    o`yinlar 

elementlari  qo`llanilgan, 

ruhiy 

ko`tarinkilik  fonida  o`tkazilgan 

amaliy 

mashg`ulotlar  talabaning  adaptiv  imkoniyatla-rini  oshiradi,  uning  ijtimoyi  va 

biologik tabiatini riojlantiradi. 

3.  O`rta  Osie  sharoitida  ochiq  havoda  o`tkazilaetgan  muntazam  jismoniy 

mashg`ulotlar  organizmning  shamollash    kasalliklariga  chidamliligini  oshiradi, 

quyi  kurs  talabalarning  oliygohida  o`qish  adaptatsion  davridagi  zo`riqishlarini 

engillashtiradi va shu bilan ularning ish qobiliyatlarini ko`taradi. 

4.  Sog`lomlashtiruvchi  jismoniy  tarbiya  ochiq  havo  sharoitida  1  sentyabrdan 

30 noyabrgacha, 1 matdan iyun oyigacha o`tkazilishi kerakligi o`rnatilgan. 

5.  Havo  harorati  +  25    va    undan  oshganda  jismoniy  mashg`ulotlar  go    8 

hoftoda, go 8 salkin joyda 10-15 minutdan o`tkazilishi kerak. 

6.  Sog`lomlashtiruvchi  suzish  mashg`ulotlarini  oktyabr  oylarida  o`tkazish 

tavsiya etiladi.  

O`zbekiston  Respublikasi  Bosh  girometereologiya    markazi    ma`lumotlariga  

ko`ra  bu  oylar yilning  suzish  uchun  eng  qulay  oylari  hisoblanadi. 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

65

ADABIYoTLAR 

1.O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O`zbekiston, 1992.-33 b. 

2.Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. – T.: O`zbekiston, 1993.-

300 b. 

3.Karimov  I.A.  Vatan  sajdagoh  kabi  muqaddasdir.  –T.:  O`zbekiston,  1996.  -

378 b. 

4.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. //Muloqot. –T.:, 1998.- № 7. -

B.1-6. 

5.Karimov  I.A.  O`zbekiston  XXI  asr  bo`sag`asida  xavfsizlikka  tahdid, 

barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O`zbekiston, 1997. – 326 b. 

6.Karimov  I.A.  O`zbekiston  iqtisodiy  islohotlarni  chuqurlashtirish  yo`lida.  – 

T.: O`zbekiston, 1996.-269 b. 

7.Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo`nalishlari. – T.: 

O`zbekiston, 1993.-23 b. 

8.Karimov  I.A.  O`zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  XIV  sessiyasi 

materiallarini  ta`lim  muassasalarining  o`quv  dasturlariga  kiritish  to`g`risida.  – 

T.,1999. – 16 b. 

9.Karimov  I.A.  O`zbekistonning  o`z  istiqlol  va  taraqqiyot  yo`li  –  T.: 

O`zbekiston, 1992.-78 b. 

10.O`zbekiston  Prezidentining  “O`zbekiston  bolalar  sportini  rivojlantirish 

jamg`armasini tuzish to`g`risida”gi // Xalq so`zi.-2002.-23 oktyabr. 

11.O`zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Maxkamasining  “O`zbekiston  bolalar 

sportini  rivojlantirish  jamg`armasi  faoliyatini  tashkil  etish  to`g`risida”gi.  //  Xalq 

so`zi.-2002.-31 oktyabr. 

12.O`zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Maxkamasining  “O`zbekistonda 

jismoniy  tarbiya  va  sportni  rivojlantirish  chora-tadbirlari  to`g`risida»gi  //  Xalq 

so`zi.-1999.- 27 may. 

---

 

66

13.O`zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to`g`risida”gi qonuni 

//Xalq so`zi.- 2000. – 28 may. 

14.O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog`lom avlod uchun” ordenini 

ta`sis qilish to`g`risidagi Farmoni // Turkiston. - 1993.-6 mart. 

15.O`zbekiston  Respublikasi  “Ta`lim  to`g`risida”gi  qonuni.  //  Turkiston.- 

1997. - 1 oktyabr.