Jismoniy madaniyat” kafedrasi samisi o‘quv uslubiy kengashida muhokama etilgan O‘uk raisi Mirzayev Q. J. Bayonnoma №1 avgust 2019 yil. «Boshqaruv psixologiyasi»

Temperament lotincha “temperamentum” degan so‘zdan olingan bo‘lib, buning ma’nosi «aralashma» degan tushunchani anglatadi – inson psixik faoliyatining dinamik xususiyatlari, jumladan tempi, tezligi, ritmi, intensivligi jihatidan xarakteristikasidir.
Temperament haqidagi ta’limot ilk bor yunon tabibi Gippokrat (eramizdan avvalgi 460 – 356 yillarda) tomonidan yaratilgan bo‘lib, uning ta’limotiga asosan “temperament” tushunchasi paydo bo‘ladi va temperament turlarining nomlari saqlanib qoladi.
Temperament to‘g‘risidagi dastlabki ta’limotni yunon olimi Gippokrat yaratgan bo‘lib, uning tipologiyasi to hozirgi davrgacha qo‘llanilib kelinmokda.
Gippokrat ta’limotiga muvofiq, har bir insonda shu-to‘rt xil suyuqlik mavjud bo‘lib, uning bittasi ustuvorlik kasb etadi. Shunga qarab insonlar temperament jihatdan farqlanadilar, chunonchi,
1.Xolerikda – sariq o‘t,
2.Sangvinikda – qon,
3.Melanxolikda – qora o‘t,
4.Flegmatikda – balg‘am ustun bo‘lishi ta’kidlanadi.
Gippokrat ta’limotini davom ettirib akademik Pavlov tomonidan Temperamenttipologiyasini kengroq ma’noda yoritib bergan.
Xolerik toifasiga xos sifatlar:

• 
  tirishqoqlik bilan ishlaydigan;
  
• 
  tavakkal qilishga moyil;
  
• 
  arazlamaydigan;
  
• 
  tez, ehtirosli, poyma-poy nutqqaega;
  
• 
  betayin va qiziqqonlikka moyil;
  
• 
  tajavvuzkor, urishqoq;
  
• 
  kamchiliklarga toqatsiz;
  
• 
  ifodali imo-ishoralarga ega.
  

Sangvinik toifasiga xos sifatlar:

• 
  quvnoq va xushchaqchaq;
  
• 
  g‘ayratli va ishchan;
  
• 
  ko‘pincha boshlagan ishini oxiriga etkazmaydigan;
  
• 
  o‘ziga ortiqcha baho berishga moyil;
  
• 
  yangiliklarni tezda ilg‘ab, qabul qilishga qodir;
  
• 
  qiziqishlar va mayllarda beqaror
  
• 
  muvaffaqiyatsizliklar va noqulayliklarni oson kechira oladigan;
  
• 
  turli sharoitlarga oson moslashadigan;
  
• 
  har qanday ishga zo‘r qiziqish bilan kirishadigan;
  
• 
  agar ish qiziqtirmay qo‘ysa, darhol hafsalasi pir bo‘ladigan;
  
• 
  yangi ishga tez kirishib ketib, bir ishdan ikkinchisiga tezda qo‘shilib ketadigan;
  
• 
  bir xil, kundalik, sermehnat ish bilan band bo‘la oladigan;
  
• 
  dilkash va mehribon, o‘zi uchun yangi bo‘lgan kishilar bilan muomala qilishdan tortinmaydigan;
  
• 
  bardoshli va ishchan;
  
• 
  jonli imo-ishoralar, ifodali mimika bilan ajralib turadigan aniq, tez va baland ovozli nutqqa ega
  

Flegmatik toifasiga xos sifatlar:

• 
  bosiq va sovuqqon;
  
• 
  ishlarda sobitqadam va mulohazali;
  
• 
  ehtiyotkor va andishali;
  
• 
  kutishga qodir;
  
• 
  osoyishta, bir maromdagi, his-xayajoni yaqqol ifodalanmagan, harakat va mimikaga boy bo‘lmagan nutqqa ega;
  
• 
  tutoqib ketishdan osongina o‘zini tiyadigan;
  
• 
  ma’qullash va tanbehlardan kam ta’sirlanadi;
  
• 
  muloyim, o‘z sha’niga aytilgan qaltis hazillarga kechiruvchan munosabatda bo‘ladi;
  
• 
  o‘z munosabat va qiziqishlarida barqaror;
  
• 
  ishga bafurja kirishib, bir ishdan ikkinchisiga sekinlik bilan o‘tadi
  
• 
  kamgap va bekorga gapiraverishni istamaydigan;
  
• 
  vazmin va sabr-toqatli;
  
• 
  boshlangan ishni oxirigacha etkazsadigan;
  
• 
  kuchini bekorga sarflamaydigan;
  
• 
  vujudga kelgan hayot tartibiga, ishdagi sistemaga qat’iy rioya qiladigan.
  

Melanxolik toifasiga xos sifatlar:

• 
  uyatchan va tortinchoq;
  
• 
  yangi vaziyatda o‘zini yo‘qotib qo‘yadigan;
  
• 
  notanish kishilar bilan aloqa o‘rnatishda qiynaladigan;
  
• 
  o‘z kuchiga ishonmaydigan;
  
• 
  yolg‘izlikka oson ko‘nikuvchan
  
• 
  muvaffaqiyatsizlikda o‘zini ezilgan va betoqat sezuvchi;
  
• 
  o‘z-o‘zi bilan ovora bo‘lishga moyil;
  
• 
  tezda charchab qoladigan;
  
• 
  nutqi sekin, zaif, ba’zan pichirlash darajasiga tushadigan;
  
• 
  suhbatdoshi xarakteriga moslashadigan
  
• 
  hissiyotga beriluvchan;
  
• 
  ma’qullash va tanbehga nihoyatda ta’sirchan;
  
• 
  o‘ziga va atrofdagilarga yuksak talablar qo‘yadigan;
  
• 
  shubha bilan qarashga, badgumonlikka moyil;
  
• 
  haddan tashqari ta’sirlanuvchan va azoblanuvchan.
  

Xarakter–grekchadan tarjima qilinganda “xarakter”- bu “zarb qilish”, “belgi” demakdir.
Xarakter –shaxsning alohida insonlar va insonlar guruhi, o‘z - o‘ziga, vaziyatlar, narsalar va hodisalarga nisbatan munosabatlaridan orttiradigan sifatlarini o‘z ichiga oladi.
Harakter tashqi muhit ta’sirida, turli xil munosabatlar tizimida shakllanadi va sharoitlar o‘zgarishi bilan o‘zgaradi.
Har bir kasb - hunar o‘zining talablari majmui - professogrammasiga egaki, u shu kasb bilan shug‘ullanayotganlardan o‘ziga xos psixologik qirralar va xossalar bo‘lishini taqozo etadi (psixometriya)
Shuning uchun ham vrachning, o‘qituvchining, muxandisning, harbiylarning, artistlarning va boshqalarning professoional sifatlari haqida alohida gapiriladi.
Ana shu kasb sohiblari, ularning ish mobaynida ko‘rsatadigan individualligi ichida esa xarakterologik o‘ziga xoslik katta ahamiyatga ega va buni nafaqat shaxsning o‘zi, balki uni o‘rab turgan boshqalar ham yaxshi bilishlari kerak.