Жиноятда иштирокчиликнинг объектив белгилари билан боѓлиќ айрим муаммолар

Ikkinchidan, har bir ishtirokchining qilmishi bajaruvchi (bajaruvchilar) sodir yetayotgan jinoyat bilan sababiy bog’lanishda bo’lishi kerak. Ikki va undan ortiq shaxslar obektiv tomonini birga bajargan taqdirda (birga bajaruvchilikda) ularning qilmishi (moddiy tarkibli jinoyatlarda) jinoiy oqibat bilan bevosita sababiy bog’lanishda bo’ladi.

Bajaruvchining ijtimoiy xavfli harakati (harakasizligi) moddiy tarkibli jinoyatlarda jinoiy oqibat bilan bevosita (to’g’ridan-to’g’ri) sababiy bog’lanishda bo’ladi. Yoki rasmiy (formal) tarkibli jinoyatlarda jinoyat tarkibining barcha belgilari bu harakatda (harakasizlikda) mavjud bo’ladi. Boshqa ishtirokchilarning harakatga (harakasizligiga) kelsak, ular bevosita sababiy bog’lanishda bo’lmasdan, bajaruvchining harakati orqali sababiy bog’lanishda bo’ladi. Ishtirokchilikda sodir yetilgan jinoyatda ayrim shaxslar dalolatchi, yordamchi va tashkilotchi sifatida qatnashgan taqdirda ularning qilmishi bajaruvchiga ko’rsatgan yordami va boshqa vazifalari tufayli jinoiy oqibat bilvosita, ya’ni bajaruvchining harakati orqali sababiy bog’lanishda bo’ladi. Masalan, va’dasiga muvofiq asbobsoz (tokar) K. o’g’irlik qilishi uchun kalit yasab berdi. U yasagan kalitdan foydalanib B. o’g’irlik jinoyatini sodir yetdi. K. yasagan kalit jinoyat sodir yetishni osonlashtirganligi tufayli uning harakati jinoyat bilan bilvosita sababiy bog’lanishda bo’lmoqda.

Uchinchidan, kelib chiqqan oqibat barcha ishtirokchilar uchun umumiy va yagona bo’ladi, ya’ni har bir ishtirokchining qilmishi umumiy hisoblangan jinoiy oqibatni kelib chiqishiga yo’naltirilgan bo’ladi.

Ishtirokchilikda jinoyat sodir yetayotgan har bir shaxs guruh uchun yagona (umumiy) bo’lgan jinoiy oqibatni vujudga kelishi uchun harakat qiladi va kelib chiqqan oqibat ularning umumiy harakatlari natijasi hisoblanadi.

Jinoyatda ishtirokchilik institutining tushunchasi va belgilari masalalari respublikamizning yetakchi olimlari ishlarida o’z ifodasini topgan.¹

Biz buni o’z ishimizda qisman tahlil yetish va to’ldirishga harakat qilamiz. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 27-moddasi «Ikki yoki undan ortiq shaxsning qasddan jinoyat sodir yetishda birgalashib qatnashishi ishtirokchilik deb topiladi», - deb ta’rif beradi.

Demak, qonun chiqaruvchi tomonidan berilgan ta’rifdan kelib chiqib, ishtirokchilikning bir qator belgilarini ajratib olish lozim buladi:

1. Jinoyatni sodir yetishda yoki unga tayyorgarlik ko’rishda kamida ikki shaxsning ishtiroki;

2. Jinoyatni sodir yetishga nisbatan qasdning mavjud bo’lishi;

3. Ishtirokchilarning jinoyat sodir yetish maqsadida birgalashib harakat qilishi;

Ishtirokchilikda sodir yetiladigan jinoyatda o’z nomidan ko’rinib turibdiki, kamida ikkinchi sherikning bo’lishi talab yetiladi. Bu qonun chiqaruvchi tomonidan qo’yilgan majburiy shart yekanligini professor M.X.Rustamboyev ham ko’rsatib o’tadi.² Ikkinchi ishtirokchi bo’lmaganida ishtirokchilik ham mavjud bo’lmaydi.

Ishtirokchilikda sodir yetiladigan jinoyatlarda, qasd masalasi asosiy masalalardan biridir. Ikki yoki undan ortiq shaxs tomonidan sodir yetilgan qilmishda jinoyat belgilari bo’lmasa-da, bu qasddan sodir yetilmagan bo’lsa, bunday jinoyatni ishtirokchilikda sodir yetilgan jinoyat deb topish mumkin yemas.

S.V.Afinogenevning fikricha, «Qonunning ishtirokchilik - qasddan birgalashib sodir yetilgan jinoyat deb belgilab berishi, ishtirokchilikda sodir yetilgan jinoyatlarni ham qasddan bo’lishi to’g’risidagi havolani keraksiz qilib qo’yadi».¹

Yuqoridagi fikrdan xulosa qilish mumkinki, yehtiyosizlik oqibatida sodir yetiladigan jinoyatlarda ishtirokchilik bo’lishi mumkin yemas.

Qonun chiqaruvchi jinoyatchilikka qarshi kurashda ishtirokchilik institutini jinoiy-huquqiy tartibga solishning ahamiyatini Jinoyat Kodeksida ushbu jinoyatga nisbatan alohida modda belgilash orqali ko’rsatib o’tadi.

Jinoyatda ishtirokchilikning muhim belgilaridan biri ikki va ortik shaxsning ishtiroki to’g’risidagi masala bu son ko’rsatkichidir. Bunda ikki va undan ortik shaxsni oldindan til biriktirib, yagona maqsadni ko’zlagan holda harakatlanishi zaruriy belgidir. Bir necha shaxsning tasodifan birlashib qolishi va jinoyatni oldindan kelishmasdan sodir yetishi yoxud bir necha shaxs bir-biridan mustaqil ravishda bir maqsad yo’lida harakat qilishi kabi holatlar ishtirokchilikni istisno yetadi, ya’ni bunday harakatlar uchun Jinoyat Kodeksining 27-moddasi orqali javobgarlikka tortish mumkin yemas.

A.S.Yakubov to’g’ri ta’kidlaganidek, jinoyatda birgalikda ishtirok yetish ko’yidagilarni bildiradi: har bir ishtirokchining qilmishi boshqa ishtirokchilar qilmishini amalga oshirish uchun zaruriy shart hisoblanib, ular bir-birini to’ldiradilar; barcha ishtirokchilarning qilmishlari bajaruvchi sodir yetayotgan jinoyat bilan sababiy bog’lanishga yega bo’lishi kerak; yuzaga kelgan jinoiy oqibat barcha ishtirokchilar uchun umumiy va yagona hisoblanadi.²

Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkin-ki, jinoyatni ishtirokchilikda sodir yetilgan deb topish uchun jinoyatning har bir ishtirokchisining harakatlari, ya’ni tashkilotchi, dalolatchi, yordamchi va bajaruvchining qilmishlari bir-biriga yaqindan ko’mak beradi va buning okibatida jinoyatni sodir yetish yengillashadi, ayni vaqtda ushbu qilmish natijasida yuzaga kelgan jinoiy oqibatni barcha ishtirokchilar istagan va aynan uning yuzaga kelishi uchun «astoydil» harakat qilgan bo’lishi lozim.

Odatda, ishtirokchilar faol harakat qilishadi. Ammo, shaxs undan talab yetiladigan harakatlarni sodir yetmaslik yo’li bilan, ya’ni harakasizlik bilan jinoyatning ishtirokchisiga aylanishi mumkin. Ya’ni, oldindan til biriktirgan holda shaxs o’zi qo’riqlashi lozim bulgan joyni ochiq qoldiradi va harakasizlik yo’li bilan jinoyat sodir yetilishiga ko’maklashadi.

R.Kabulov jinoyat qonunchiligini tahlil yetgan holda jinoyat subekti sifatida faqatgina jismoniy shaxslar bo’lishi mumkinligini ko’rsatib o’tadi.¹

Shaxs ishtirokchilikda sodir yetilgan jinoyatning subekti bo’lishi uchun konkret jinoyat uchun qonunda belgilangan yoshga yetgan bo’lishi, aqli raso bo’lmog’i, ya’ni o’z harakatlari va uning ijtimoiy oqibatini anglab yetadigan bo’lishi kerak.

Ishtirokchilarning maksad va motivlari odatda, bir-biriga mos keladi, ba’zida bu bir xil bo’lmasligi ham mumkin. Jinoyatning motiv va maqsadlari turli ishtirokchilarda boshqa-boshqa bo’lganida jinoiy harakatlarini to’g’ri kvalifikasiya qila olish muhim ahamiyat kasb yetadi. Jinoyatning motiv va maqsadi jinoyat tarkibining majburiy belgisi yekanligi yoki yemasligi kvalifikasiyaga ta’sir yetadi.

Agarda jinoyat ishtirokchilari bajaruvchining maqsadi va motivini bilishmagan bo’lsa, ularning harakatlari o’z maqsad va motivlari uchun kvalifikasiya qilinadi.

Xulosa o’rnida shuni aytish lozimki, ishtirokchilikda sodir yetiladigan jinoyatlar faqat qasddan sodir yetiladi. Yehtiyosizlik natijasida sodir yetiladigan jinoyatlarda ishtirokchilik bo’lishi mumkin yemas.