Jer silkiniwlerge qalay tayarlanıw kerek

LEKСİYA № 10

Tema : Jer silkiniw hám onnan xabardar etiw, qorǵaniw is-ilajlari.

1. 
   Jer silkiniwleri menen tanısıw
   

2. Jer silkiniwlerge qalay tayarlanıw kerek

1. 
   Kúshli samal, qurǵaqlıq jáne onıń aqıbetleri.
   
2. 
   Qar kóshiwi sebepleri hám aqıbetleri.
   
3. 
   Sel, onıń qásiyetleri hám shıǵınları.
   

1. Jer silkiniwleri menen tanısıw
Jer silkniwi – grek tilinde «seysmos» - tábiyattıń eń qorqınıshlı hám qırǵın hádiseleriniń biri. Hár jılı jer sharında 300 mıńnan artıq jer silkiniwler júz beredi, olardıń kópshiligi biziń baxtımızǵa onsha úlken kúshke iye emes yamasa insan jasamaytuǵın rayonlardа júz beredi. Biraq, ayrım kúshli jer silkiniwlerdiń oshaqları adamlar turatuǵın qalalarǵa yamasa rayonlarǵa jaqın jaylasadı. Bul jaǵdayda bekkem bolmaǵan (seysmik turaqsız) qurılmalardıń yamasa turaq jaylardıń qulawları júz beredi, bul razvalinalar astında adamlar nabıt boladı. Kópshilk waqıtları jer silkiniwlerdiń sebepshisi bolıp úlken órtler esaplanadı.
Jer silkiniwler jerdiń tawlı orinlarinda kútilmegende óz-ara jıljıwı hám mexanikalıq energiyalardıń payda boliwi nátiyjesinde payda boladı. Bul energiya seysmik tolqınlar túrinde tarqaladı hám jer betiniń terbelewlerin keltirip shıǵaradı.
Jer astı soqqısı kelip shıqqan orındı jer silkiniw oshaǵ́ı dep, jer túbindegi bóline baslaǵan toshkasına – gipotsentri, al onın` jer betindegi proektsiyası – epitsentri dep ataladı.
Jer boylap seysmik tolqınlar sekundına 6…8 kilometr tezlik penen tarqaladı. Birinshi bolıp jer betine kese-kesimli (prodolnıe) tolqınlar jetip keledi. Júdá joqarı terbelisler kese-kesimli hám jer beti tolqınlar arqalı kelip shıǵadı, olar birinshi sezilerli terbelislerden soń bir neshe sekundlar ishinde kelip jetedi.
Jer astı soqqıların bahalaw eki usılda alıp barıladı: jer silkiniwdiń energiyası anıqlanadı yamasa jer betindegi bólekshelerindiń salıstırmalı orın awıstırıwı (magnituda) menen. Sonın` menen birge jer silkiniwdin` ballıq bahalaw shkalası bolıp, jer silkiniwdiń wayrangeshiligi kúshin bahalaydı. Onı shama menen tómendegi kestede keltirilgen kórsetkishleri boyınsha bahalawǵa boladı (1-keste).
Jer silkiniw – bul adam ómirine hám olardın` múlkine zıyan keltiwshi derek bolıp esaplanadı. Jer silkiniwden kelip shıqqan zıyanınıń úlken bólegi imaratlardıń tolıq yamasa bóleklenip buzılıwı bolıp esaplanadı. Gaz trubalarınıń, elektr ótkizgishlerdiń isten shıǵıwı sebebinen órtler kelip shıǵadı. Bulardıń barlıǵı adamlardıń ómirine hám den sawlıǵına tuwdıratuǵın qáwiptiń deregi bolıp esaplanadı.
Waqıt ótiwi menen jer sharındaǵı jer silkiniwlerdiń masshtabı hám sanı salıstırmalı ózgermesede ol bir qansha qáwipli bolıp barmaqta.
Adamlardıń bir birne tıǵız jaylasıwları hám qalalar sanınıń kóbeyiwi seysmik qáwipli zonalardıń keńeyiwine alıp kelmekte.
Ózbekstan Respublikası territoriyasınıń seysmik rayonlarǵa bóliniw kartası
1-súwrette keltirilgen. Ózbekstan Respublikasınıń 50% territoriyası 8 ballıq zonada jaylasqan.
Mámleketlik shólkemlerdiń jer silkiniwlerdi anıqlaw hám prognozlaw boyınsha bergen maǵlıwmatları eger anıq bolsa bir neshe mıńlaǵan adamlardıń ómiri saqlanǵan boladı.