Jemi Paper Template in A4

Oliy ta'limda raqamli transformatsiya, galogramma va sun’iy intellekt.

Azizbek Xaitbayev, Rajabboyeva Surayyo

Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Urganch filiali
E-mail: [e-mail]

Annotatsiya: Zamonaviy texnologiyalar oliy ta’lim muassasasi va uning manfaatdor tomonlari o‘rtasida mustahkam aloqa o‘rnatish imkoniyatini beradi. Shuningdek talabalarni sohaga bo’lgan munosabatini yaxshilash uchun zamonaviy texnologiyalarning eng oxirgi turlaridan bo’lgan VR va AI tizimlarini qo’llagan holda o’qitish usuli taklif etiladi. Raqamli transformatsiya bu makon va vaqt tomonidan ta’lim yo’lidagi to’siqlarni bartaraf etish hamda talabaning sifatli ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytirish orqali amalga oshiriladi. Talabalarga texnik bilimlarni o'zlashtirish va muhandislik va fan ta'limida kompetentsiyalarni rivojlantirishda yordam berish uchun ushbu texnologiyalardan foydalanishga e'tibor qaratilgan. Ushbu texnologiyalarning afzalliklari juda ko'p. Ularning barchasiga asos bo'lgan umumiy xususiyat - bu qiziqarli va moslashuvchan ta'lim bo'lib, o'quvchilarga qulay vaqtda bilim olish va o'z ko'nikmalarini amalda qo'llash imkonini beradi. 

Kalit so’zlar: Kengaytirilgan reallik, sun’iy intellekt, virtual reallik, proktoring, Prep-AI.

Texnologiya allaqachon universitet professorlarining hayotini sezilarli darajada o'zgartirdi. Hozirgi vaqtda ta’lim sifatini oshirish strategiyasi mahalliylikni saqlab qolgan holda zamonaviy dunyoda an’ana va qadriyatlarni o‘zaro boyitishni nazarda tutadi. Ta'lim va tarbiya doimo o'zgarib turadi va bu haqiqatni yangi ijtimoiy talabga munosabat sifatida ko'rish kerak.[1]

Yigirma birinchi asrga kelib, kompyuterlar va telekommunikatsiya vositalari oliy ta'limga to'liq integratsiyalashgani sababli professorlarning roli yanada rivojlanadi. Professorlar endi texnologiyadan darslarga tayyorgarlik ko'rish, tadqiqot o'tkazish, ko'rsatmalar berish va uzoq joylarda o'z talabalari va hamkasblari bilan aloqada bo'lish uchun foydalanishlari mumkin. Elektron pochta, faks mashinalari, kompyuterlashtirilgan ma’lumotlar bazalari va qidiruv tizimlari, yuqori texnologiyali o‘quv xonalari professor-o‘qituvchilari ishini o‘zgartirgan texnologiyalardandir. O'qitish va ta'lim texnologiyalari bo'yicha ko'plab mutaxassislar oliy ta'limda ko'proq texnologiya ilovalari qabul qilinganligi sababli professor-o'qituvchilar vazifalarida tubdan o'zgarishlar yuz berayotganini etirof etishmoqda.
Oliy ta’limda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. Zamonaviy oliy ta'lim tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishning dolzarbligi bir qator ob'ektiv omillar bilan belgilanadi. Bunda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari kasbiy bilimlarning o‘zlashtirilgan sohasi hisoblanadi. Shu bilan birga, zamonaviy oliy ta’limda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari oliy ta’lim muassasalari faoliyatini tashkil etish, boshqarish va ta’lim jarayonidagi tendentsiyalarni kuzatish kabi deyarli barcha turlarini qo‘llab-quvvatlashi mumkin; avtomatlashtirilgan o'qitish va uning ma'lumotlari va uslubiy ta'minoti; standart axborot resurslariga kirishni ta'minlash; axborotni qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalarini ta'minlash; ta'lim jarayoni ishtirokchilarining masofaviy o'zaro ta'siri.
Talabalar bilan maxsus bilimlarni baham ko'radigan fan mutaxassisi sifatida xizmat qilish o'rniga, bu yangi turdagi professor ko'proq maslahatchi yoki murabbiy sifatida ishlaydi. Texnologiyalar yordamida uning asosiy ta'lim roli talabalarni ilhomlantirish va rag'batlantirish, o'rganishga yordam beradigan muhitni yaratish pirovardida faol o'quv jarayonini boshqarishdir. Ideal holda, ushbu puxta ishlab chiqilgan kontekstda talabalar professordan ma'lumotni passiv ravishda qabul qilishdan ko'ra, o'qishlari uchun ko'proq mas'uliyatni o'z zimmalariga oladilar va o'zlari tushunchaga ega bo’ladi. Zamonaviy oliy ta'limdagi an'anaviy ta’limga ko'ra, professor talabalar uchun yo’l ko’rsatuvchi gidga aylanadi. 
Ayni paytdagi oliy ta’lim tizimlari yangi texnologiyalar bilan yetarli darajada ta’minlanganligiga qaramay texnologiyaning yangi avlodlarini ishlab chiqilishi juda tez. Bu texnologiyalarni ta’lim berish sohasiga yo’naltiradigan bo’lsak bu ta’lim oluvchi va beruvchi uchun ham qulay va ular orasida talabalar va xodimlar elektron xizmatlardan foydalanish soni va chastotasi bo‘yicha eng muhim va eng katta ehtiyojga ega hisoblanadi. Kundalik boshqaruv jarayonlari, qabul qilish, ro'yxatga olish, tegishli ma'lumot almashish, elektron ta'lim, savol-javob va shunga o'xshash ko'plab an'anaviy oliy ta'lim aloqa nuqtalarini raqamlashtirish imkoniyati mavjud bo’lgan kompleks tizim zarur. Kelajakda talabalarning talabi ortishi kutilayotganligini inobatga olgan holda oliy ta’lim muassasalari elektron xizmatlar portfelini kengaytirishi kerak. Shuningdek raqamli resurslarga yani veb-saytlar, elektron kitoblar, ijtimoiy media va onlayn hamjamiyatlar, vebinarlar, podkastlar va mikrobloglar, sun'iy intellekt, virtual haqiqat, kengaytirilgan haqiqat va bulutli hisoblashlarga bo’lgan talabni qondira bilish darajasida ta’mnlanishi zarur. Eng so'nggi tendentsiyalarga o'yin va gamifikatsiya, elektron ta'lim, video-yordamli ta'lim, talabalar yozuvlarini saqlash uchun blokcheyn texnologiyasi va virtual va sun'iy haqiqatlar bilan immersiv o'rganish kiradi. Talabalar nuqtai nazaridan, ushbu ilg'or texnologiya ularning o'rganishini yaxshilaydi va kognitiv xotirasini oshiradi. Texnologiya o'qituvchilarga yangi samaradorlik darajalariga erishishda yordam beradi, universitetlar esa undan o'z o'qitish va o'rganishga qo'shimcha qiymat qo'shadigan vositalarni kashf qilish va ishlab chiqish uchun foydalanadilar.
Kengaytirilgan reallik AR garnituralari yordamida real voqealarni yaxshilangan tarzda tushunishga yordam beradi. Boshqa tomondan, VR aslida mavjud bo'lmagan voqealarni tasavvur qilish imkonini beradi. Masalan, VR garnituralari atomlarning qanday bog‘lanishini yoki biologik hodisalar qanday sodir bo‘lishini tasavvur qilish imkonini beradi. Yoki bo’lmasa 3 o’lchamli matritsani qanday tuzilishi va indekslarga qiymat berishni va natija olishlarni virtual ko’rish imkonini beradi.
VR ta'lim va o'qitish jarayonlarini qo'llab-quvvatlash va osonlashtirishda kuchli vositadir. Ko'pgina so'rovlar va hisobotlar shuni ko'rsatadiki, ko'pchilik talabalar VRda ko'rganlarini eslab qolishgan va VR laboratoriyaga asoslangan namoyishlarga qaraganda ko'proq esda qolarli muhit degan xulosaga kelishgan[2]
Virtual va kengaytirilgan (VAR) texnologiyasi oliy taʼlimda oʻqitish platformasi sifatida qabul qilinishning dastlabki bosqichida. Texnologiya 3D modellar va interaktiv 360° videolar orqali o‘quvchilarga odatda jismoniy kirish imkoni bo‘lmagan muhitlarda chuqur o‘rganishni osonlashtirishi mumkin.[3]
AR va VR idrok va amaliy o'rganishni keyingi bosqichga olib chiqadi, chunki talabalar AR va VR gadjetlari orqali reaksiyalar, biologik jarayonlar, texnologik simulyatsiyalar va tajribalarning guvohi bo'lishlari mumkin.
Shunday qilib, ular endi diagrammalar, jadvallar yoki matn ko’rishidagi sxemalar bilan noqulayliklardan holi bo’lishi mumkin. Ular haqiqiy hayotda sodir bo'layotgan voqealarga guvoh bo'lishlari va simulyatsiya bilan o'zlarining dizayni va loyihalarini haqiqiy hayotga olib kelishlari mumkin. 
Shaxsiylashtirilgan o'quv platformasi sifatida sun'iy intellektdan foydalanish misolida oliy ta'limda zamonaviy texnologiyalar integratsiyasi turli fanlarni o'rganishni osonlashtirishi mumkin. Tadqiqot savollari misol tariqasida sun'iy intellektdan foydalangan holda oliy ta'limda zamonaviy texnologiyalar integratsiyasi bo'yicha yangi eksperimental ma'lumotlarni olish va olingan ma'lumotlarga asoslanib, o'qitish usullarini optimallashtirish va takomillashtirish mumkin.[4]
Sun'iy intellekt va mashinali o'rganish hozirda turli sohalarda o'sishning asosiy omillari hisoblanadi. AI ta'lim sohasida ham xuddi shunday ta'sir ko'rsatmoqda. Texnologiyalardan foydalanish inklyuziv ta'limni haqiqatga aylantirmoqda. Nogiron, nutqiy nuqsonlari, madaniy tafovutlar va h.k. talabalar bir xil sinf xonalarining bir qismi bo‘lishi va sinfning qolgan qismi bilan birga o‘qitilishi mumkin. Sun'iy intellekt ta'lim sohasida katta yutuqlarga erishmoqda va talabalar va o'qituvchilar o'rtasidagi tafovutni bartaraf etmoqda.
Tabiiy tilni qayta ishlash (NLP) va SI tez sur'atlar bilan rivojlanmoqda. Ular oliy ta'limning hamma joyida ta'limni boshqarish tizimlaridan tortib proktoring va baholashgacha ilovalarni topmoqda.
AIga asoslangan dasturiy vositalar shuningdek, o'qituvchilarga ta'lim olishning oson, ishonchli, keng qamrovli, shaxsiylashtirilgan va xilma-xil usullarini taklif qilmoqda.
Misol uchun PrepAI SI-ga asoslangan savol generatori, o'qituvchilarga savollarni hosil qilish imkonini beradi. Bunday yechimlar yordamida o'qituvchilar turli talabalar uchun turli xil savol variantlarini yaratishi mumkin, shu bilan birga qiyinchilik darajasi bir xil bo'lib qolishi mumkin. Ushbu yechimlar o'qituvchilarga har safar yangi, tushunarli va har xil turdagi savollar bilan yaxshiroq savol variantlarini yaratishga yordam beradi.
Xulosa
Innovatsion texnologiyalar zamonaviy oliy ta’lim tizimida hal qiluvchi o‘rin tutib, uni rivojlantirishni asosiy harakatlantiruvchi omillaridan biri bo‘lib xizmat qiladi. Oliy ta'lim tizimida innovatsion texnologik yechimlardan foydalanish bir qator muammolarni hal qilishning yangi sifat darajasiga ko'tarilish imkonini beradi, shu jumladan o'quv materialining ravshanlik darajasini oshirish, o'quv jarayonining asosiy tezislarini tushuntirishning ravshanligi, bu umuman olganda universitet talabalariga taqdim etilgan ma'lumotlarni tushunish darajasiga ijobiy ta'sir qiladi.
Shuningdek, biz hozirgi yoki kelajakdagi universitet tizimlarining barqarorligi va biznes va moliyalashtirish modellari bilan bog'liq bo'lgan muammolar qanday rivojlanishi va bunday o'zgarishlarga dosh berish uchun universitet siyosati qanday bo'lishini tahmin qilib emas aniq faktlar bilan asoslanishini anglagan holda hozirdan strategiya tuzilishi lozimligini ko’rsatadi. Bunda bizga yordam beradigan raqamli transformatsiyaning zamonaviy ko’rinishi SI va VR texnologiyalaridan foydalanishimizni muhim ahamiyatli ekanligini ko’rsatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Kamińska D, Sapiński T, Wiak S, Tikk T, Haamer RE, Avots E, Helmi A, Ozcinar C, Anbarjafari G. 2019. Virtual Reality and Its Applications in Education: Survey. Information. 10(10):318. https://doi.org/10.3390/info10100318
   
2. 
   Marks, B., Thomas, J. (2022). Adoption of virtual reality technology in higher education: An evaluation of five teaching semesters in a purpose-designed laboratory. Educ Inf Technol 27, 1287–1305. https://doi.org/10.1007/s10639-021-10653-6
   
3. 
   Kamińska, D., Sapiński, T., Aitken, N., Rocca, A., Barańska, M. & Wietsma, R. (2017). Virtual reality as a new trend in mechanical and electrical engineering education. Open Physics, 15(1), 936-941. https://doi.org/10.1515/phys-2017-0114
   
4. 
   Huang, X. (2021). Aims for cultivating students’ key competencies based on artificial intelligence education in China. Educ Inf Technol 26, 5127–5147. https://doi.org/10.1007/s10639-021-10530-2