Jádidshilerdiń pedagogik qarasları

Jádidshilerdiń pedagogik qarasları.
Joba :
1. Musulman mekteplerin reformalaw salasında háreketler. Ismoil G'aspiralining
pedagogikalıq qarawları
2. Mahmudxo'ja Salamatiy, Jaqtılandırǵan Quran oqıwshı Abdurashidxon balası (1887-1931), Abdulla
Avloniy (1878-1943) hám basqalardıń pedagogikalıq iskerligi hám qarawları.
3. A. Fitratning ilimiy- pedagogikalıq pikirleri.


Musulman mekteplerin reformalaw salasında háreketler. Ismoil G'aspiralining pedagogikalıq qarawları.
XIX ásir baslarında Buxarada bilimparvar musulman ruxaniyları hám oqımıslı adamları arasında medrese hám mektepler sistemasına hám islam dinine kirip qalǵan bid'atlarni reformalaw pikiri payda boladı. Áne sol reforma tárepdarların jadidlar, jańalıq tárepdarları dep atay baslaydılar.
Sol dáwirden baslap buǵan keri turǵan aǵıs, diniy fanatizm ruwxındaǵı kisilerdi áyyemgiler dep basladılar.
XIX ásir basında Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Al Kursaviy basshılıǵında aldıńǵı bilimparvar mudarislar Buxara daǵı 200 den artıq medreseni reformalaw ideyasın kóterip shıqtılar. Áyyemgiler olardı kápirler, xudosizlar dep aybladilar.
XIX ásirdiń 50-60 jıllarında diniy reformashılıq háreketi kengaya basladı. Bul háreket basına mudaris hám tariyxchi Marjaniy, domla Fazıl G'ijdivoniy, Mo'minjon vobkandiy, Xudoyberdi Boysuniy sıyaqlılar turdilar. Bul háreket wákilleri medrese hám mektepler dasutridan alıp taslaw ideyasın kóterip shıqtılar. Atap aytqanda Rahimjon Marjaniy óz programmasında tómendegi altı talaptı kirgizdi.
1. Quran daǵı hár qanday diniy másele maydanınan kisiler bilgen halda ózleri erkin pikir yuritsinlar.
2. Adamlardıń bir-birine soqır-ko'rona eriwi qadaǵan etińsin.
3. Medreselerde oqıtılatuǵın jıyek hám ırq sıyaqlı paydasız sabaqlar alıp taslansin.
4. Medreselerde Quranı Saqıy, Ádisi Sharıf, olardıń awdarmaları, islam tariyxı sıyaqlı sabaqlar o'tilsin.
5. Arifmetika, tariyx, geografiya, shıpakerlik kásibi, geometriya, logika, filosofiya hám basqa dúnyalıq pánlerdi oqıtıwǵa qarsılıq kórsetilmasin.
6. Hár bir ishda musulmanchilikni Muhammad alayhisalom dáwirindegi áyyemgi islam mádeniyatına qaytarıw názerde tutilsin.
XIX ásir aqırı XX ásir baslarında kelip Turkistonda patsha kolonizatorlıǵınıń kusheytiwi nátiyjesinde Oraylıq Aziyanıń kóp qala hám awıllarında jadidchilik háreketi háwij ala basladı. Bul háreket ámeldegi jámiettiiń social -materiallıq ómirin qayta qurıwǵa qaratılǵan. Sol kózqarasda asrimiz baslarında jadidlar hám jadidchilik háreketi júzege keldi.
1905 jıl Rossiyada, 1907 jıl Iranda, 1908 jıl Turkiyada bolǵan burjua tónkeriwler Oraylıq Aziyada jadidchilik háreketiniń qáliplesiwi hám ósiwinde óz tásirin kórsetdi.
Jadidchilik jámiyeti tónkeriw jolı menen emes, reformalar jolı menen rawajlandırıwdı tiykarǵı waziypası dep belgiledi. Jadidchilar barlıq qatlamlardıń tınısh -totuv jasawı hám islewi ideyasın kóterip shıqtılar.
Jadidlar 1906 jıldan baslap «Taraqqiy», «Quyash», «Maba» sıyaqlı gazetalar shıǵarıp óz ideya hám qarawların targ'ib ete basladılar.
Jadidlarning háreket programmasında tómendegi máseleler óz ańlatpasın tapqan.
1. Diniy taasuf hám fanatizmga qarsı gúres.
2. Ana tilinde oqıtılatuǵın Evropa usılı daǵı jańa mektepler shólkemlestiriw.
3. Jańa ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilin islep shıǵıw, ádebiyat hám teatr jaratıw.
4. Hayal-qızlardı jadid mekteplerine qosıw, párenjeden shıǵarıw.
5. Jergilikli hámeldarlardı patsha hukumdorlari tárepinen basqıǵa alınıwına qarsı gúres sıyaqlılar. Jadidchilik daslep Qrimda payda boldı. Onıń tiykarlawshisi turkiy qavmdan bolǵan I. G'aspirali bolıp tabıladı.
Shıǵıs xalıqları materiallıq turmısında, mektep hám bilimlendiriwinde haqıyqıy revolyuciya jasap «usuli jadid» atı menen tariyxga kirgen «Usılı savjiya» ni ol baslap berdi.
I. G'aspirali 1851 jıl 21 martda tuwılıw taptı. 8 jasında oqıwǵa beriledi hám gimnaziyada oqıydı, keyin varonej ofitserlar áskeriy oqıw jurtına odan Moskva daǵı Milyutin gimnaziyasiga ótedi hám 1868 jılda onı tamamlab Boqchasaroyga qaytadı. «Shınjırlı» medresede orıs tilinen sabaq beredi. Oradan kóp ótpey oqıw ushın Turkiya -Istambulga odan Frantsiyaǵa, vena, Myunxen, Shtutgarda boladı hám 1876 jıl Boqcharoyga qaytıp kelip oqıtıwshılıqtı dawam ettiredi.
1883 jıl 10 aprelida «Awdarmashı» gazetasini shıǵaradı hám «Balalar muǵallımi» sabaqlıǵın dúzedi.
1884 jılda ol 12 balanı jańasha usılı jadid menen oqıtıwǵa kirisiwedi hám 40 kún ishinde ótkir sawatın shıǵaradı. Jańa usıl mektepte tómendegilerge ámel etiliwi kerek:
1. Klassta balalar sanı 30 dan aspawı.
2. Balalar jaz hám qıs baslarıdagina mektepke qabıl etiliwi.
3. Hár qabıl neshe bolıwınan qaramastan bir klasstan aspawı.
4. Hár bir muǵallımda 3-4 klass bolıwı.
5. 7-9 jaslı balalar ushın 5 saattan aspawı, hár sabaqtan keyin 10 minuta tánepis bolıwı.
6. Juma hám bayram kúnleri dem alıw. 7. On ay oqılıwından keyin demalıs bolıwı.
8. Sabaq zeriktirmasligi.
9. Balalardı urıw hám sógis paydasızlıǵı kórsetilgen.
Ol «Usılı jadid»menen oqıtıwdıń qaǵıydaların tómendegishe túsintiredi.
1. Pútkil álippeni birdan úyretiw salmaqli, boshda úsh, bes hárip uyretip barıw kiyim-kenshek.
2. Birinshi sabaqtan shákirtlerdi jazıwdı baslamasliklari kerek.
3. Sabaqlar saatlarǵa, bólimlerge ajıratıp uyretiliwi.
4. Oqıwshı bir sabaqtı ózlestirmaguncha ekinshisine o'tilmasligi kerek.
5. Háripler menen tanıstırǵanda olar haqqında keńlew maǵlıwmat beriliwi kerek.
Oqıwshılardı hár 6 ayda imtixan qılıw, jıl aqırında klasstan klasqa ótkeriw, ózlestirmaganlarni klassta qaldırıw zárúrligi kórsetiledi.
Millettiń o'zligini kórsetetuǵın ayrıqshalıqlardan biri til hám bilimlendiriw bolıp tabıladı. Bul ikkisi bolmasa millet ǵárezsiz bolmaydı. I. G'aspirali 1905 jılda jazǵan maqalasında millettiń hasası til birligi hám dinge sıyınıw birligi degen.
I. G'aspiralining barlıq ideyaları Oraylıq Aziyaǵa keń tarqaldı. Buxara, Samarqand, Ferǵana, Namangan, Qo'qon, Tashkent sıyaqlı qalalar daǵı oqımıslı adamlar jadidchilik háreketine qosıldılar.
Jadidchilar háreketiniń kórinetuǵındalari mektep, bilimlendiriw salasında kútá úlken úgit-násiyat jumısların alıp bardi. Saod shıǵarıw usılınıń jańasha formaların jańalıq ashdılar.
Olar tárepinen barlıq pánler ushın programmalar islep shıǵıldı.

2-másele. Mahmudxo'ja Salamatiy, Jaqtılandırǵan Quran oqıwshı Abdurashidxon balası (1887-1931), Abdulla Avloniy (1878-1943) hám basqalardıń pedagogikalıq iskerligi hám qarawları

Turkistonda jadidlar háreketi tiykarlawshilerinen biri jáhánǵa ataqlı bolǵan ózbektiń birden-bir geografiyashunosi, ataqlı jámiyetlik ǵayratkeri, ullı islamshunos, ullı pedagog hám etikashunos, joqarı didli jurnalist Mahmudxo'ja Salamatiy 1874 jıl 10 martda Samarqandning Baqsıtepa awılında ruwxanıy shańaraǵında tuwılıw taptı.
Mahmudxo'ja Salamatiy 6 -7 jaslarında xat-sawat shıǵargach, ákesi onı quran oqıwshı qılıw maqsetinde Qurandı yodlata baslaydı. Mahmudxo'ja Salamatiy Qurandı yad alǵannan keyin, qorilik menen qánaatlanmay 15 jaslarında dayı mufti mulla Ádil janında sabaq alıwǵa kirisiwdi. Bul erda ol «Kofiya», «Qalası mullo», logikadan «Sayaban», «Muhtasar al-vakoya», «Jıyek» hám esap ilmini da úyrenedi. Mahmudxo'ja Salamatiy oqıwshılar arasında ibratlı esaplanǵan, ótkir zehni hám oqıwǵa háwesi bálentlerden edi.
Mahmudxo'ja Salamatiy ákesi opat etkeninen keyin, oqıwdı tark etip, kásipkorlik etiwge májbúr boladı. Samarqand muzofati «CHashmi ob» de endigina qazı bolǵan dayı Muhammad Siddiq janında mırzalıq xızmetinde isledi. Bul erda 2 jıl xızmet sıyaqlında, qozixona jumısları menen keń tanıwdı. Jumıs júrgiziw, huqıqqa tán hám de muftilikka tiyisli barlıq jumıslardan xabarlı boldı. Ol 2 jıldan keyin «Kobud» bólimine ótip mırzalıq etedi hám tez arada mutfilikka kóteriledi. 1916 jılǵa shekem sol erda isleydi.
Shıǵıs xalıqlarınıń ruwxıy turmısında, mektep bilimlendiriwinde anıq tónkeriw jasaǵan, turkiy qáwimlerdiń anıq maqtanıshı bolǵan Ismoilbek G'aspirali tárepinen islep shıǵarılǵan «Usılı jadid»ida atı tariyxda úlken orın tutqan sıyaqlı, Mahmudxo'ja Salamatiyning atı da Turkiston mektep-bilimlendiriwinde keń orın iyeleydi. Ol birinshi bolıp úlkede jańasha usıl daǵı mekteplerdi shólkemlestiriw úgitshilerinen hám de ámeliyatshılarınan esaplanadı. Bul tarawda Mahmudxo'ja Salamatiy Ismoilbek G'aspiraldan kóp jańa táreplerdi úyrendi. «Awdarmashı» gazetasi Mahmudxo'ja Salamatiy ushın jaǵdaynı ańǵarıwda zárúrli qural boldı. Gazetaning dáslepki sanlarında : «Bir nashar mútájni kórsek, júregimiz tınıshsızlanıwdan og'riydi. Hátte qandayda bir haywandıń qıynalıwı rahmimizni keltiredi. Lekin bir emes, mińlaǵan adamlardıń pútkil bir xalıqtıń nadanlıqtan kutá qiynalayotganini kórmeymiz... », dep jazılǵan qatarlar bar. Keyin «Awdarma» betlerinde jańa mektepler shólkemlestiriw, aldıńǵı hám jańa pikirlerdi beriw keń orın iyeledi. Bul bolsa Ismoilbek G'aspiralining birinshi tárepden milletler aǵayinligin qorǵaw etse, ekinshi tárepden umumdemokratik xarakterge iye ekenligin kórsetedi. Sol sebepli de Mahmudxo'ja Salamatiy ózine G'aspiralining tutqan jolin tańlaydı hám odan máslahátlar aladı, hám de maslakdosh boldı.
Mahmudxo'ja Salamatiy «Usılı jadid» mektebiniń zárúrligi, onıń nızam -qaǵıydaları, mektepte ótiletuǵın sabaqlar, qanday imtixanlar alınıwı, mekteptiń qaysı tárzde dúzılıw, oǵan qanday ásbap -úskeneler kerekligi, muǵallımdıń wazıypaları, olardıń támiynat máseleleri hám basqa kóp táreplerin G'aspiralidan jáne onıń dóretpeleri hám de maqalalarınan úyrendi. Usılar tiykarında Turkistonda «Usılı jadid» mekteplerin shólkemlestiriw ushın bar kúshin sarpladi. Tekǵana shólkemlestiriw, ol sol mekteplerdi kitaplar menen támiyinlewde de pidayılıq kórsetdi. Ol Samarqandning eski qala bóleginde biypul kitapxana, qiroatxona, óz háwlisinde mektepler ashtı. Ataqlı pedagog Abdul Ílayıq Shakuriyning jańa usıl daǵı mektepti óz háwlisine kóshirip keldi.
Mahmudxo'ja Salamatiy «Usılı jadid» mektepleri ushın bir qansha sabaqlıqlar jazadı. «Muntahbai jo'g'rofiyai ulıwma» («Qısqasha ulıwma geografiya»), «Kitapatul-atfol» («Balalar xati»), «Muhtarasi tariyxı islam» («Islamdıń qısqasha tariyxı»), «Matxali jo'g'rofi umroniy» («Xalıq geografiyasına kirisiw»), «Muhtarasi jo'g'rofiyai rusiy» («Rossiyanıń qısqasha geografiyasi»), «Ámeliyatı islam» hám taǵı basqa kitapları sabaqlıq retinde oqıtılgandı.
«Usılı jadid» mekteplerinde hámme oqıw huqıqına iye bolǵan. Patsha hámeldarları bul waqıtta Turkistondagi jańa usıl daǵı mekteplerdi qandayda orında ashılǵanın sezib qalsa, onı tezlik penen baqlaw qılatuǵın edi, qandayda ayıp tawıp tuyıqittirib qoyar edi. Sebebi, patsha húkimeti «begona xalq» dıń bólekan sonda da ılım-bilimli bolıwın, dúnyalıq bilimlerdi úyreniwin istamasdi. Jańa usıl mekteplerin tek patsha húkimeti emes, bálki jergilikli ruxaniylar, eski mekteptiń domlalari da yoqtirmas edi. Olar jańa usıl mektepleri «Islam dinine rahna saladı», «Bul mekteplerdiń muǵallımları «kofir»», dep úgit júrgizer edi. Bunday qaraw hám tosıqlarǵa qaramastan Mahmudxo'ja Salamatiy jáne onıń maslakdoshlari «Usılı jadid» mektepleri Turkiston perzentlerin oqıtıw jumısların tómendegi tártipte alıp barilar edi: «Mektep eki basqıshdan ibarat bolıp, birinshi basqısh -baslanıwiy bólim, dep atalǵan. Bunıń oqıw múddeti tórt yil». Birinshi jılında : forcha hám arabsha jazıw hám de oqıw úyrenilgen. Súreler yad alınǵan. Esap sabaǵı uyretilgen. Ulıwma bir jıl dawamında jazıw hám o'qimoqni tolıq úyrengenler. Ekinshi jılında : xaftiyak, isenim hám ıqtıqattan sabaq, parsı, turkiy hám arab tilinde qosıqlar, táripler oqıtılǵan. Úshinshi jılında : Quranı Saqıy, islam sıyınıwı, tajvid, Sa'diydan násiyxatlar, parsı hám turkiy til puqta uyretilip, odan dóretpeler jazdırilar edi. Esaptan túrli bólistiriw hám jumıs júrgiziw sıyaqlı zárúrli tárepler oqıtılǵan. Tórtinshi jılında : bolsa Sózu sharıf, tolıq tajvid, farsı hám turkiy poeziya hám ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma, etika sabaǵı, turkiy hám farsı til, esap, tariyx, jo'g'rofiya oqıtılǵan. Bul tórt sinfni tamamlaǵan balalardı muǵallımdıń ózi bóliwlegen. Qálese ekinshi basqıshda qaldırar olardıń ózlestiriwlerine qaray medresege jiberar yamasa tirishilik ushın islewge jollanba bererdi.
Mekteptiń ekinshi basqıshı -rushadiya bolıp, buǵan tórt klass-baslanıwiy bólekti tamamlaganlar ótkerilar edi. Bul basqıshda oqıtılatuǵın sabaq hám ılımlardıń mazmunı tómendegishe: birinshi jılı arab tili, jo'g'rofiya, shapaqiya, parsı tili, awdarma gáp qısqa, tariyxı payǵambarlar hám islam tariyxı. Sa'diyning «Gúlistan», turkiy tili oqıtılǵan ; ekinshi jıl -arab tili, shıpaxiya, tariyx, etika, turk tili, esap, parsı jazıwı hám taǵı basqalar ; úshinshi jıl -arab tili, esap xat jazıwı, tariyx tili, orıs tili de oqıtılǵan ; tórtinshi jıl -arab tili, orıs qozihona xatları, bo'listnoyxona xatları, turk tili hám ádebiyatı, salamatlıq, mektep hám turmıs, ıshqı hám muhabbatsız etika hám basqa kóplegen turmıslıq sabaqlar oqıtılǵan.
Mahmudxo'ja Salamatiy mektepte hár jıldıń aqırında saltanatli imtixanlar ótkerilip turılardi. Imtixanlarǵa, álbette, ata-analar hám basqa qonaqlar da usınıs etińardi. Bul birinshiden: «usuli jadid» mekteplerin kóbirek targ'ib qılıw jáne onıń tártiplerin kórsetiw bolsa ; ekinshiden: mektepti turmıslıqlaw qılıw, yaǵnıy shańaraq hám mektep birligin ámelge asırıw edi.
Segiz klass, yaǵnıy eki basqıshnı tamamlaǵan shákirt arabsha, parsısha hám turkchada biymálel sóylep jazardi. Orısshanı da oqıp, biymálel soylesa alardı. Turkistonning basqarma mákemeleriniń barlıǵında islewge qurbi etardi. Bul shákirt mektepte muǵallımlıq da ete alar, kommerciya menen de shuǵıllanar, hátte redaktorlıq da qolınan kelerdi.
Hár yilgi imtixanlarǵa barlıq orındaǵı wákillerge xat jiberilip usınıs etilardi. Lekin kópshilik mekteptiń jetiskenliklerin kóre almaǵanınan kelmasdi. Mahmudxo'ja Salamatiy aytatuǵın ediki, «Kelip ko'rsunlar, durıs bolsa, rawaj bersunlar, nodurust bolsa, dálil ila tastıyıq qilsunlar... maqsetimizde xızmetten hám milletten basqa zat joqdur».
«Usılı jadid» mektepti jolǵa qoyıw ańsat kechmadi. Mahmudxo'ja Salamatiy hám Shakuriy onıń ushın barlıq musulman taraqqiy etken qalalarındaǵı mekteplerin úyrendi. Bunday kolonizatorlik dáwirinde Turkistonning perspektivası ushın óz háwlisinde ılım bilim óshog'ini ashqanı ushın Salamatiyning basında neshe-neshe tayaqlar sindi. Soǵan qaramastan japakesh muǵallım «Usılı jadid» mektepti qattı turıp qorǵaw etdi. Onıń mektepke patsha orıs inspektorları kelip baqlaw ótkeriwganida geografiya, tariyx hám esap kitapların at qoranıń oxuri tiyine yashirib qoyǵan.
Mahmudxo'ja Salamatiy pútkil gewdesi menen muǵallım edi. Onıń ózi de joqarı klass studentlerine geografiya hám tariyxdan saboq berer. Egipet, Turkiya, Qazan hám basqa orınlardan alıp kelgen túrli jańa-jańa kitapların joqarı klass oqıwshılarına hám de eń jaqsı oqıǵanlarǵa hám de muǵallımlarǵa sıylıq qılatuǵın edi. Ol ne qilsa ullı Turkiston ushın jáne onıń keleshegi bolǵan jaslar ushın qılatuǵın edi.
Mahmudxo'ja Salamatiy etika hám tárbiyanıń hasası -mektep, barlıq ilmning bası hám baslanıwsı mektep. Saodattıń fazıl insannıń ruwxıy bulaǵi-mektep degen isenimge ámel qılatuǵın edi. Buǵan baylanıslı «Turkiston wálayatınıń gazetasi», «Taraqqiy», «Quyash», «Maba», «Aziya», «Turan», «Azatlıq», «Oina», «Samarqand», «Miynetkeshler dawısı», «Ullı Turkiston», «Najot», «Tiri sózi», «Awdarmashı», «vaqt», «Kebiro» sıyaqlı baspasóz betlerinde júzlegen maqalalar menen shıǵıwlar etdi. Bul maqalalar tiykarınan oqıw hám tálimdiń rawajlanıwına baǵıshlanardi. Mısalı, «Oqıw oyi», «Mútajligi millet», «Samarqand usılı jadid mektep jóninde», «Jıynalıs imtixan», «Tariyx hám geografiya», «Samarqand kıtapxan islamıya», «Samarqand kıtapxana hám mektepxona», «Samarqand isloh marka jıynalısi», «Buxarada usılı jadida» sıyaqlı shıǵıwlarında jańa usıl mektepleri, onıń áhmiyeti oqıtıw sistemaları, jańa bilimlendiriw hám mádeniyattı rawajlandırıw, dúnyalıq pánlerdiń nafi, bilimge xoshamet, kámal insannıń tárbiyası haqqındaǵı zárúrli bilimlendiriw pikirlerdi oqıw múmkin edi.
Mahmudxo'ja Salamatiy tálim hám tárbiya hám de onıń máseleleri tuwrısında bay publitsistik miyraslar qaldırdı. Atap aytqanda, «Isenim hám islam», «Ixtiyoji millet», «Buxorda usılı jadida», «Azatlıq -azatlıq -erkinlik», «Oqıw oyi», «Eki emes, tórt til kerek», «Turkiston», «Milletti kim isloh etar», «Jaslarǵa shaqırıq», «vatanparvarlik kerek», «Bizni keshiriwshi ádetler», «Buxara xonligiga sayaxat», «Baslanıwiy mekteplerimizning tárbiyasızligi yoxud tarqqiyning jolı», «Bizge isloh kerek», «Aqsha olinur, berilmas», «Samarqandda milliy jumıslar haqinda» hám basqalar.
Mahmudxo'ja Salamatiyning jańa mektepler ushın jazǵan dóretpeleri mekteplerdiń islohida úlken hádiyse boldı. Áyne dáwirde bul sabaqlıqlar teoriyalıq, ilimiy hám ámeliy tárepten keń qollanildi. Bul kitaplardıń búgingi kúnde de qadri joǵalganicha joq.
Maxmudxo'ja Salamatiy Turkistonning keleshegin onıń jańa kadrlarında, qániygelerinde hám oqımıslı jaslarında dep bilerdi. Sol sebepli de ol hár bir jazǵan maqalasında jańa rawajlanıwǵa juwap beretuǵın kadr tárbiyalap etiwtiriw máselesin qoyardı. Sawda-satıq jumısların keń rawajlandırıw, kassa ashıp milliy dáramattı kóbeytiw zárúrligi haqqında túsindirisler alıp barar edi: «Jay qılajaq bolsaq joba joybarı kerekki, injenerlerge mútáj lurmiz. Biraq, biz elege shekem injener ilmini bilmaymiz. Kontur hám rásmiy dápter tutıp, kassa tuzib kommerciya etiw kerek? » degendi.
Mahmudxo'ja Salamatiy Turkistonda etiwtirilayotgan ónimler arzan bahalarda Ovrupo bazarlarına alıp ketilip atırǵanınan achinadi. Bizde da Ovrupo bazarlarında sawda-satıq etetuǵın qániygelerdiń etiwib shıǵıwların qáleydi: «Turkiston mıywesi, dovasi, tamaqtası, tufrog'i hám nersalari Ovrupa bazarına ketar. Muni Ovrupa dolları kelip júz bahoga alıp ketar. Miynetti biz etermiz, paydanı olar kórer». Sol sebepli -deydi Salamatiy: «Ovrupo ila sawda qilaturg'on kisi áwele dáwir ilmi o'qimog'i kerek. Ol millet rawajlanıwınıń ruwxıylıq da tárbiyası, da ekonomikası, da bilimi»-dep qaradi.
Mahmudxo'ja Salamatiy Turkistonning keleshegin oy eken, milletimizdiń rawajlanıwı boyınsha túrli jollardı qıdırdı. Baylarǵa da shaqırıq etdi: «Basqa milletlerdiń bayları mútáj hám etimlarning o'qimog'i ushın voqf (stipendiyalar) tayın qilur. Pútkil Turkiston on bay elinda mıń sumnan bersa, 25 bala ushın Tashkentte (diniy hám zamanagóy) bir pansiunli hám nahorli jetilisken mektep jay bo'lub, hár jıl húkimet mektepnda 50 bala tayarlaydur». Eger sonday bolsaqı, on jıllar arasında bizde jaqsı-jaqsı oqımıslı injener, shıpaker, yurist, ekonomist sıyaqlı mutaxasilar etiwib shıǵardı, dep úmit etedi.
Abdurashidxon Satıpoldixon alım balası Jaqtılandırǵan quran oqıwshı 1878 jılda Tashkent qalasınıń oraylıq qalanıń bir bólegi-Shayıq Xolvand Tahurning Azat bolǵan máhellesinde medrese oqıtıwshısı Abdurashidxon hám Hosiyat eski mektepte hayal muǵallim shańaraǵında dúnyaǵa keledi. Ol etti jasından atasınan ajraydi. Dáslepki tálimdi anası Hosiyat otindan aladı, xat-sawatı chiqgach, sol dáwirdegi iri mektepdorlardan biri- Usmon domlada oqıydı, keyin Tashkent degi Yunusxon medresesinde oqıw kóredi. Biraq, sol dáwirde Orta Aziyada ılım orayı Buxara edi. Sol sebepli ol 1898 jılda Buxaraǵa barıp, medreselerden birinde oqıa baslaydı. Biraq kóp ótpey, materiallıq qıyınshılıqlar sebepli Tashkentke qaytıp keledi hám Azat bolǵan meshitinde imomlik etedi. Sol dáwirde Tashkentte de jadidchilik háreketikuchayib baradı. Jaqtılandırǵan Quran oqıwshı da taraqqiyparvarlar qatarına qosılıp, demde onıń jolbasshısına aylanadı. Ol ásirese, Ismoilbek G'aspiralining «Usılı ses» mektepke, patsha húkimeti koloniya úlkeliktegi xalıqtı qanday ruwxıy -materiallıq ońashada saqlaǵanı hám odan qutılıw ilajları haqqındaǵı pikirlerine háwes hám ıqlas menen qaraydı. Sebebi, bul dáwirde birinshiden, eski arab hám parsı mektep usılında iskerlik kórsetiwshi baslanıwiy mektepleru medreselerdiń oqıw pedagogika jumısları talay eskirib qalǵan edi. Ekinshiden, patsha húkimeti Turkiston úlkesinde bilimlendiriwdi rawajlantırmaw ushın jigerli túrde háreket baslap jibergen edi. Úlke xalqın ruslashtirish siyasatı birinshi orında turar edi. Mısalı, orıs missioneri M. A. Mironiev sonday deydi: «... Sonday etip qol astımızdaǵı biziń musulmanlardıń tálimi tiykarında olardı ruslashtirish bas hám tiykarǵı isenim bolıwı kerek... hám sonday etip musulmanlardıń tálimi tiykarındaǵı biziń ekinshi tiykarǵı isenim, islamdı pisand etpeslik jáne onı qabıllawdan bas tartıw : qısqası, ulıwma biziń sırt el puqarası -musulmanlardı diniy tárepten mensimewshilikten ibarat esaplanadi». Sońı maqset milletti joq etiwden ibarat bul ruwxıy hújimdi ásirese ózbek oqımıslı adamları da hár qádemde sezib júriwgen hám sezim etiwgen. Bunnan tısqarı, kolonizatorlar Turkistonga ash názer menen qaray, onıń baylıqların shápáátsiz tashiyotganliklari, milliy azatlıq háreketlerin qanǵa batırayotganliklari tek ápiwayı miynetkeshlerdiń emes, bálki baylar hám oqımıslı adamlardıń da kózin ashıp baratırǵan edi. Xalqni bul bálelerden tek mektep tálim-tárbiyası daǵı keskin reformalar qutqara alar edi. Sol sebepli, Jaqtılandırǵan quran oqıwshı orıs tuzem mekteplerine qarsı óz jańa mekteplerin ashıwǵa ahd etdi.
Sonday etip, Jaqtılandırǵan quran oqıwshı 1901-1904 jıllarda qrimlik dosı Súwret Keshod járdeminde Tashkentte «Usılı ses» mektepti ashadı. Ol mektepti aldın óz háwlisinde, keyin basqa orınlarda ashıwǵa háreket etedi. Ol mektepti isloh etpey turıp, adamlardıń sanasında ózgeris jasap bolmaslıǵın jaqsı túsinip etken edi.
Jaqtılandırǵan quran oqıwshı oqımıslı adam jaslardı sırt elge jiberiwdi, ol erda ilim-pánni úyreniwdi targ'ib etedi. Mısalı, ol 1916 jılı Tashkentte jıynalısta sóylew sóylep sonday deydi: «Ózbek oqımıslı adam balalarınıń Germaniyaǵa jiberip oqıtıwǵa júdá mútájmiz, balalar o'qub, ılım oqıp kelseler, milletke úlken xızmet ete aladılar».
Ádebiyatlar :

1. Bárkámal áwlad ármanı. Sh. Karimov redaktorı astında. Tashkent, «Ózbekstan», 1999.

2. Zunnunov A. Pedagogika teoriyası. Tashkent. «Oqıtıwshı». 2003.
3. K. Hoshimov, M. Inomova. Pedagogika tariyxı. Tashkent. 2006 jıl.
4. B. Qosimov. Bilim darg'alari. Tashkent. 1988 jıl.
5. A. Babaxonov, M. Maxsumov, A. Avloniy pedagogika iskerligi.
6. Maxmudxo'ja Salamatiy. Saylanǵan dóretpeler. Tashkent. 1999 jıl.
7. A. Avloniy. Turkiy gúlistan yoxud etika. Tashkent. 1993 jıl.
8. Pedagogika tariyxınan xrestomatiya. Dúziwshi-avtor.-O. Hasanboeva. T.”Oqıtıwshı”. 1993.