|
5-§. Davlatning shakllari
D av la t shakli deganda, davlatning tuzilishi va b o shqaruv usulini
belgilaydigan tashqi xususiyatlari tushuniladi. Davlat shakli quyidagi
uchta jihatni o'zida ifodalaydi:
- davlat boshqaruvi shakli;
- davlat tuzilishi shakli;
- siyosiy tuzum.
U s h b u x u s u s i y a t l a r d a v l a t q a n d a y ta s h k il etilg an lig in i va
d a v l a t h o k i m i y a t i q a n d a y u s u l l a r d a a m a l g a o s h i r i l i s h i n i
k o 'r s a ta d i.
B o sh q a ru v s h a k li
d e g a n d a , oliy d a v l a t h o k i m i y a t i , u n in g
idoralari, aholi bilan o 'z a r o m unosabati, aholining ushbu idoralarni
shakllantirishda ishtirok etish darajasi tushuniladi.
B oshqaruv shakliga k o 'r a davlatlar m onarxiya va respublikaga
bo'linadi.
«M onarxiya»
so'zi y u n o n c h a d a « y ak k a hokim lik» m a ’nosini
b ild ir a d i. M o n a r x i y a oliy h o k i m i y a t y a k k a h o k i m — d a v l a t
boshlig'ining qo'lida bo'lgan va bu hokimiyat meros qilib beriladigan
davlat boshqaruvi shaklidir.
M o n arx iy an in g asosiy belgilari quyidagilardan iborat:
- m o n a rx davlatni shaxsiylashtiradi, tashqi va ichki siyosatda
davlat boshlig'i sifatida m ay d o n g a chiqadi; m o n a rx davlatni yakka
o'zi boshqaradi;
- m o n arx hokimiyati m u q a d d a s deb e ’lon qilinadi;
- m o n a rx o 'z faoliyatida rasm an mustaqildir;
- hokimiyatni o'm atish, qabul qilish (legitimlashtirish)ning alohida
tartibi mavjud;
- muddatsiz, u m rb o d boshqaruv;
- m o n a r x o 'z b o sh q aru v in in g natijasi uchun yuridik jih a td a n
ja v o b g a r emas.
20
www.ziyouz.com kutubxonasi
M onarxiya
m utlaq
va
cheklangan
(yoki p arlam entar) shakllarda
bo'ladi. D avlat hokimiyatini boshqa bironta idora bilan cheklan-
m agan m onarx (qirol, podsho, imperator) amalga oshirsa (masalan,
S a u d iy a A r a b is to n id a ) , b u n d a y m o n a r x iy a m u tla q m o n a r x iy a
deyiladi.
A g a r m o n a r x n i n g h o k i m i y a t i k o n s t i t u t s i y a a s o s i d a a m a l
qiladigan biron-bir vakolatli idora bilan cheklangan b o'lsa, bun d ay
m o n a r x iy a c h e k la n g a n , k o n stitu tsiy a v iy , p a r l a m e n t sh ak lid ag i
m onarxiya b o 'la d i (masalan, Buyuk Britaniya, Daniya, Norvegiya,
Shvetsiya).
« R e s p u b l i k a » s o 'z i y u n o n c h a d a « u m u m i y ish» m a ’n o sin i
bildiradi. Respublika davlat boshqaruvining hokim iyat oliy idoralari
m uayyan m u d d a tg a saylanadigan shaklidir.
Respublikaning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:
- hokim iyat oliy idoralarining saylab qo'yilishi;
- hokim iyat vakolatlarining taqsimlanishi;
- hokimiyat oliy organlarining o 'z qarorlarini saylangan muddati
davom ida qabul qilishi;
- qonunlarning bajarilishini nazorat qiluvchi organ bo'lgan sudlar
obro'iningortishi;
- fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishda ishtirok eta olishi.
R espublikalar
prezidentlik respublikasi, parlam entar respublika
va aralash turdagi respublikalarga
bo'linadi:
- prezidentlik respublikasida davlatni xalq saylaydigan va ju d a
keng vako-latlarga ega b o 'lg a n Prezident boshqaradi. U davlatning
h a m , h u k u m a t n i n g h a m b o s h l i g ' i d i r . B u n d a y r e s p u b l i k a d a
huk u m atn i prezident tuzadi.
- p a r l a m e n t a r r e s p u b l i k a d a d a v l a t b o s h l i g ' i s a y l a n u v c h i
m a n s a b d o r shaxs bo'lib, nisbatan to rro q vakolatlarga ega. Bunda
p r e z i d e n t n i p a r l a m e n t s a y l a y d i . U r a s m a n d a v l a t b o s h l i g ' i
hisoblanib, asosan vakillik funksiyalarini bajaradi. Uning hukum atni
tu zish va m a m l a k a t n i b o s h q a r i s h d a t u t g a n o ' r n i n o m ig a g in a
aham iyatga ega bo'ladi. U h u k u m a tn i b oshqarm aydi (hukum atni
bosh vazir bo sh q arad i). A m m o h u k u m a t uni ta rq a tib yuborishi
m u m k i n b o ' l g a n p a r l a m e n t o l d i d a j a v o b g a r d i r . P a r l a m e n t a r
respublikaga Avstriya, Italiya, G erm aniya misol bo'ladi.
- respublika shaklidagi boshqaruvning yana bir ko'rinishi aralash
boshqaruvdir. B unday b o sh q a ru v d a prezidentlik va p a rla m e n ta r
r e s p u b l i k a l a r e le m e n tla r i a r a l a s h i b k e tg a n b o 'l a d i . M a s a l a n ,
F ran siy ad a prezidentni xalq saylaydi. U j u d a k a tta v akolatlarga
ega bo'ladi, a m m o huk u m atn i boshqarm aydi.
21
www.ziyouz.com kutubxonasi
Davlat tuzilishi
shakli uning m a ’muriy-hududiy tashkil etilishidir.
D a v la t tuzilishi b o 'y ic h a b a rc h a d a v la tla r quyidagi tu rla rg a
bo'linadi:
- oddiy (unitar);
- m u r a k k a b (federativ va konfederativ).
Do'stlaringiz bilan baham: |
