Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

ll-§ . Huquqiy munosabatlar va ularning tuzilishi
H u q u q n orm alari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy m u n o s a ­
b a tla r h uquqiy m u n o s a b a tla r xususiyatiga ega bo 'lad i. U larn in g
v u ju d g a kelishi u c h u n yuridik f a k t-h o d is a (m a sa la n , insonning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tug‘ilishi yoki o'lishi, yong'in) yoki harak at (masalan, huquqbuzarlik) 
m avjud b o i i s h i lozim.
H u q u q iy m u n o s a b a tla r deganda, uning ishtirokchilari o 'rta s id a
vujudga keladigan va h u q u q n orm alari bilan tartibga solinadigan 
ijtimoiy m unosabat tushuniladi. Huquqiy m unosabatlarning vujudga 
kelishi uchun uchta omil bo'lishi zarur: h u q u q normalari; subyektiv 
h u q u q va m ajburiyatlar; yuridik fakt. F a q a t birgalikdagina ular 
h uquqiy m u n o sab atlarn i yuzaga keltiradi.
H u q u q iy m u n o s a b a t — uning ishtirokchilari o'rtasidagi haqiqiy 
yuridik aloqalar b o'lib, ularning o 'z a ro h u quq va m ajburiyatlarida 
nam o y o n bo'ladi.
H u q u q i y m u n o s a b a t , tuzilishiga k o ' r a , o b y e k t. s u b y e k t va 
m azm u n kabi elem entlardan iborat.
H u q u q i y m u n o s a b a t i s h t i r o k c h i l a r i n i n g h a r a k a t i n i m a g a
q a r a tilg a n b o 'ls a , shu n a r s a ush b u h u q u q iy m u n o s a b a t l a r n i n g
obyekti hisoblanadi. M asalan, xarid o r sotib olayotgan molini olish 
huquqiga ega, lekin xarid uchun pul to'lashga m ajbur. Sotuvchi esa 
u s h b u m o l u c h u n h a q olish h u q u q i g a va x a r id o r g a o ld i-so td i 
t a l a b l a r i g a m o s k e l a d i g a n t o v a r n i b e ris h m a j b u r i y a t i g a ega. 
Sotilayotgan va sotib olinayotgan mol-mulk huquqiy m unosabatning 
obyekti hisoblanadi. H u q u q va m ajburiyatning uzviy aloqadorligi 
j u d a k o 'p huquqiy m u n o sa b a tla r uchun xosdir.
H u q u q i y m u n o s a b a t l a r n i n g ish tiro k c h ila ri, y a ’ni h u q u q va 
m ajb u riy a t egalari ushbu hu q u q iy m u n o s a b a tla rn in g subyektlari 
hisoblanadi. C hunonchi, quyidagilar subyektlar bo'lishi m umkin: 
o ' z a r o m u n o s a b a t g a k ir is h g a n f u q a r o l a r ; d a v la t o r g a n la r i va 
m u n o s a b a tg a kirishgan fuqarolar;
- 
t a s h k i l o t l a r va m u n o s a b a t g a k iris h g a n f u q a r o l a r ; o 'z a r o
m u n o s a b a tg a kirishgan tashkilotlar; davlat organlari va m u n o s a ­
b a tg a k iris h g a n ta s h k ilo tla r . H u q u q i y m u n o s a b a t su b y e k tla ri, 
a v valam bor, jismoniy va yuridik shaxslardir.
Jism o n iy shaxslar
— ushbu dav lat fuqaro lari, b o s h q a dav lat 
fuqarolari (ajnabiylar) va fuqaroligi y o 'q shaxslar (apatridlar).
Yuridik shaxslar
— tashkilotlar, m uassasalar, davlat organlari, 
davlat. fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari.
Huquqiy m unosabatlarning mazmunini subyektlarning o 'z huquq 
va m ajburiyatlarini am alga oshirish b o 'y ich a real harakatlari tashkil 
etadi. M asalan, oldi-sotdi b o 'y ic h a huquqiy m u n o s a b a t m azm unini 
sotuvchining xaridorga narsani h aq iq atan berishi va b uning uchun 
x aridorning sotuvchiga h a q to'lashi tashkil etadi. U sh b u huquqiy 
m u n o s a b a tla r m azm uniga o 'z a r o d a ’volar qilish va ularni qondirish
42
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yuzasidan am alga oshirilgan h a ra k a tla r (masalan, buyum ning sifati, 
o'lcham i va to 'lo v m u d d ati b o 'y ich a d a ’volar) h a m kiradi. Shunday 
qilib, huquqiy m unosabatlar subyektlar o'rtasidagi munosabatlarning 
yuridik shakli bo 'lib , uning y o rd a m id a davlat q o n u n talablariga 
b inoan ijtimoiy m u n o sa b a t ishtirokchilari xulq-atvorini m e ’yorlab 
beradi.
H u q u q iy m u n o sa b a tla rd a ishtirok etish uchun subyektlar q a to r 
yuridik xususiyatlarga ega bo'lishi lozim. G a p , birinchi navbatda, 
huquqiy layoqat va m u o m ala layoqati to 'g 'risid a borm o q d a. H u q u q
lay o q ati h u q u q la r g a ega b o 'l a olish va yuridik m a jb u riy a tla rn i 
zim m aga olish qobiliyatidir. M u o m a la layoqati esa o 'z harakatlari 
asosida h u q u q la r n i a m a lg a oshirish va yurid ik m a jb u riy a tla rn i 
bajarish qobiliyatidir.
Yuridik shaxslarga tegishli b o 'lg an huquqiy layoqat va m uom ala 
la y o q a ti bir v a q t d a v u ju d g a kelad i h a m d a u s h b u s h a x sla r o 'z
faoliyatini boshlagan p a y td an boshlab paydo bo'ladi.
J is m o n iy s h a x s la r n in g h u q u q i y la y o q a ti in s o n t u g 'i l g a n d a
boshlanib, uning vafotidan s o 'n g to'x taydi. M u o m a la layoqati esa 
yosh va ruhiy salom atlik bilan bog'liq. O 'z b e k isto n q o nunlariga 
binoan, to'liq m u o m a la layoqati fuqaro 18 yoshga to 'lg a n id a n so 'n g
boshlanadi. Lekin ushbu q oidadan istisnolar h a m mavjud. M asalan, 
shaxs jinoiy jav o b g arlik k a 16 yoshdan, ayrim jin o y atlar uchun 14 
y o s h d a n to rtilis h i m u m k in . B o s h q a b ir m isol: o ila k o d e k s i a y rim
hollarda 18 yoshga to 'lm asd an turib nikohdan o'tishga ruxsat beradi. 
Bunday fuqaro n ik o h d a n o 'tg a n v a q td a n boshlab to 'liq m uom ala 
layoqatiga ega bo'ladi.
H a r bir inson h u q u q iy m u n o s a b a t l a r g a o 'z in in g q a n d a y d i r
siyosiy, m o d d iy , m a ’nav iy va b o s h q a ijtim o iy m a n f a a t l a r i va 
ehtiyojlarini am ald a qondirish uchun kirishadi. U s h b u m aqsadga 
subyektiv h u q u q va m ajburiyatlar h a m d a ularni am alga oshirishga 
q a r a tilg a n y u rid ik h a r a k a t l a r y o r d a m i d a erishiladi. B u la rn in g
ham m asi jismoniy yoki yuridik shaxs kutg an m uayyan natijalarga 
olib keladi.
Yuridik faktlar — o 'z iga xos hayotiy holatlar b o'lib, q o n u n va 
h u q u q iy n o r m a l a r ularni yuridik o q ib a tla rn in g v u ju d g a kelishi, 
o'zgarishi yoki bek o r qilinishi bilan bog'laydi.
H a r bir yurist amaliy faoliyatining bosh vazifalaridan biri yuridik 
f a k tla rn i a n iq la s h yo k i ta s d iq la s h d ir. Busiz q o n u n l a r n i t o 'g ' r i
qo'llash, fu q aro lar va tashkilotlarning huquqlarini him oya qilish, 
nizolarni hal etish, q o n u n b u z a rlik sodir etgan shaxslarni j a v o b ­
garlikka tortish m u m k in emas.
43
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yuridik faktlarni, insonlarning xohish-irodasiga k o 'r a , hodisalar 
va h a rak atlarg a bo'lish m um kin.
H o d isalar insonning xohish-irodasiga bog'liq b o 'lm a g a n holda 
vujudga keladi. M asalan, tabiiy ofatlar, bolaning tug'ilishi, uning 
m u a y y a n yoshga yetishi, insonning vafot etishi, m u d d a tn in g o'tishi 
va hk. Aytaylik, insonning vafot etishi merosning ochilishini vujudga 
keltiradi h a m d a huquqiy layoqatni tugatadi. M ol-m ulkning n o b u d
bo'lishi ga olib keladigan, yong'in, suv toshqini — mol-mulk su g 'u rta 
q ilin g a n b o 'l s a — s u g 'u r t a p u lin i t o 'l a s h u c h u n aso s b o 'l a d i . 
H a r a k a t l a r in so n n in g x ohish-irodasi aso sid a v u ju d g a keladigan 
y u r i d i k h u j j a t l a r d i r . U l a r h u q u q i y n o r m a l a r g a a m a l q ilis h
munosabatiga k o 'ra , huquqiy va h u q u q q a zid harakatlarga bo'linadi.
A m a ld a g i q o n u n c h ilik n o r m a la r i a so sid a v u ju d g a keladigan 
h a m d a shu n o rm a la r bilan tartibga solinadigan h a ra k a tla r huquqiy, 
h u q u q q a muvofiq h a ra k a tla r d eb ataladi.
H u q u q q a zid h a ra k a tla r — q o n u n yoki huquqiy n o rm a g a zid 
b o 'l g a n h a r a k a td ir . U l a r h u q u q q a xilof x a tti - h a r a k a t d e b h a m
ataladi. B a ’zi hollarda q o n u n harakatsizlikni h am h u q u q q a zid xatti- 
h a r a k a t s ifatid a e ’t i r o f etadi. M a s a la n , bir k e m a k a p ita n in in g
h a l o k a t g a u c h r a g a n b o s h q a k e m a g a y o r d a m b e rm a s lig i yo k i 
y o rd a m g a m uhtoj o d am n i uning hayotiga real xavf tug'ilgan pay td a 
yordam siz qoldirish kabi harakatsizlik hollari h u q u q norm asiga zid 
b o 'lg a n qilmishlar hisoblanadi.