|
2-§. Xalqaro huquq tushunchasi ( ta ’rifi)
«Xalqaro huquq» tushunchasini aniqlash va unga ta ’rif berish
xalqaro huquq faniningeng muhim vazifalaridan biridir. Davlat va
200
www.ziyouz.com kutubxonasi
huquq nazariyasi fani esa d av latlararo yoki kengroq m a ’noda
xalqaro m unosabatlarga xos b o 'lg an hodisa va jaray o n larn in g
huquqiy xususiyallarini k o 'rib chiqadi.
X alqaro — huquqiy m e’yorlarda milliy davlatlarning o 'z aro
m unosabatlaridagi m urakkab jarayonlar o'z aksini topadi. Ularning
asosida shakllanayotgan, xalqlarning subyektiv xohish-irodasiga
em as, balki ijtim oiy ta ra q q iy o tn in g obyektiv om illariga m os
keladigan huquqiy ong xalqaro huquqda o 'z ifodasini topadi.
Hozirgi xalqaro m unosabatlarga ta ’sir qiluvchi ko 'p lab omillar
ichida xalqaro huquq ustuvorligi to'g'risidagi qoida XXI asrdagi
sivilizatsiya va huquqiy ong darajasiga k o'proq mos keladi.
X alqaro huquq fanida xalqaro huquq tushunchasiga turli xil
ta ’riflar berilgan. Shulardan bir nechtasini keltirib o'tam iz:
B irinchi t a ’rif: x a lq a ro h u q u q n i « d a v la tla rn in g iro d asin i
muvofiqlashtirish asosida tuzilgan va rivojlanadigan davlatlarning
tinch-totuv yashashi, xalqlarning teng huquqliligi va o 'z taqdirini
o'zi belgilashini ta ’m inlash m aqsadida xalqaro m unosabatlarni
tartib g a soluvchi yuridik m e’y o rla r tizim i» sifatid a t a ’riflash
m um kin11.
Ikkinchi ta'rif: xalqaro huquq — bu «davlatlar va ushbu huquq
tizimining boshqa subyektlari o'rtasidagi m unosabatlarni tartibga
soluvchi yuridik m e’yorlar tizimidir»32.
Uchinchi t a ’rif: xalqaro huquq «ijtimoiy taraqqiyo t qonuni-
yatlarining ta ’siri bilan bog'liq ravishda xalqaro m unosabatlarni
ta rtib g a soluvchi va d a v la tla r irodasin in g nisbiy u yg 'u n lig in i
ifodalovchi shartnom alar, odat me’yorlari va tamoyillar tizimidir»33.
T o'rtinchi ta ’rif: xalqaro huquq — bu «xalqaro (davlatlararo va
boshqa turdagi) m unosabatlarni tartibga soluvchi m e’yorlar majmui
va tizimidir»34.
Beshinchi ta ’rif: xalqaro huquq — bu «huquqning m ustaqil
tarm og'i bo'lib, o'zida bir butun va yaxlit tamoyillar va m e’yorlar
tizimini, ya'ni eng avvalo, davlatlar o'rtasidagi xalqaro m unosabatlar
sohasini tartibga soluvchi, yuridik m ajburiy b o 'lgan xulq-atvor
qoidalarini ifodalaydi»35.
11 К урс м е ж д у н а р о д н о го п р а в а . В 6-ти то м ах . — М .: 1967, Т .I , 38 с.
К урс м е ж д у н а р о д н о го п р а в а . В 6-ти то м ах . — М .: 1967, Т .1, 9 с.
" С л о в а р ь м е ж д у н а р о д н о г о п р а в а . — М ., 1989. 170 с.
м У ш а к о в Н .А . М е ж д у н ар о д н о е право: о сн о в н ы е п о н яти я и о п ределен и я. —
М .: 1996, 5-6 с.
35 Тузмухамедов Р.А.. Хакимов К.Т. Основы международного права. — Т.: 1998, 7 с.
201
www.ziyouz.com kutubxonasi
Oltinchi ta ’rif: «X alqaro huquq g‘oyat keng va turli tarm oqlarni
o ‘z ichiga oluvchi alohida huquqlar tizimidir. Shu bilan birga faqat
m e’yorlar yig‘indisi b o iib g in a qolmay, ularning tizimi ham dir»36.
Yettinchi ta ’rif: «Xalqaro huquq — xalqaro huquq subyektlari
o ‘rtasidagi m unosabatlarni tartibga soluvchi, davlatlar va xalqaro
huquqning boshqa subyektlari tom onidan yaratiladigan xalqaro
huquq va m e’yorlari yig‘indisidan iborat b o ig a n m ustaqil, o ‘ziga
xos huquq tizimidir»37.
X a lq a ro h u q u q q a berilgan y u q o rid ag i va b o sh q a k o ‘plab
ta ’riflarning mualliflari im kon qadar k o ‘proq xalqaro huquqqa xos
b o ig a n hodisalarni qam rab olishga h arak at qilganlar. H a r qanday
ilm iy t a ’rif u n d a fo y d a la n ilg a n a ta m a la r, tu s h u n c h a la rn in g ,
shuningdek, ulardan kelib chiqadigan tushunchalarning izohlanishini
talab qiladi.
Hozirgi zam on xalqaro huquqi ikkinchi jah o n urushidan keyin
Birlashgan M illatlar Tashkilotining Ustavi qabul qilinganidan so‘ng
yuzaga kelib, rivojlangan. Shu bois, «hozirgi zamon xalqaro huquqi»
tu s h u n c h a si x a lq a ro m u n o s a b a tla rn in g u m u m e ’tir o f etilg an
tam oyillari va m e’yorlari rivojlanishining yangi bosqichini aks
ettirgan holda, xalqaro huquq harakatining xronologik doirasini
belgilaydi.
Xulosa qilib aytganda, xalqaro huquqning umumiy tushunchasini
(ta ’rifmi) quyidagicha ifodalash mumkin:
«X alq aro h u q u q — bu tinchlik va ham k o rlik n i t a ’m inlash
m aqsadida davlatlararo m unosabatlarni tartibga soluvchi yuridik
m e’yorlar tizimidir»38.
«Xalqaro huquq» atam asi xalqaro ommaviy huquqni bildiradi,
u n d an x alqaro xususiy huq u q n i farq lab olish lozim. Shu bois,
« x alq aro hu q u q » atam a si m a ’lum d a ra ja d a sh artli ekanligin i
ta ’kidlab o ‘tish joiz39. Shu m a’noda tarixan shakllanib va davlatlar
36 M a m a tq u lo v A . X a lq a r o h u q u q . — Т .: 1997, 7-b.
17 К а л а м к а р я н P .A ., М и га ч е в Ю .И . М е ж д у н а р о д н о е п р а в о . В о п р о сы и о тветы .
« Ю р л и ти н ф о р м » . 2002.
38 A .X .S a id o v X a lq a ro h u q u q : D a rslik . — Т .: « A d o la t» , O 'z .R Ich k i ish lar vazirligi
A k a d e m iy a si, 2001, 20-b.
39 « R im h u q u q id a yuzaga kelgan «jus gentium » («xalqlar h u quqi») a tam asi x alq aro
h u q u q a ta m a s in in g n a m u n a s i h is o b la n a d i. Ju s g e n tiu m n in g q o id a la r to 'p la m i
sifatidagi d a stla b k i tu sh u n c h asi R im d av lati h u d u d id ag i, m illati b o 'y ic h a q a n d a y
q a b ila g a tegishli b o 'lish id a n q a t ’i n azar, b a rc h a o d a m la rg a n isb a ta n q o ila n ilg a n .
K eyinroq R im n in g b o sh q a d a v la tla r bilan o ‘zaro m u n o sa b a tla rid a g i u m u m iy ta n
olingan m e ’y o rlar kom pleksi sifatida ken g ro q m a ’n o k asb eta b oshlagan («B archa
202
www.ziyouz.com kutubxonasi
ham da xalqaro hujjatlarda, darsliklarda qo'llaniladigan «xalqaro
huquq» atam asi o ‘zining tu b m a ’nosiga t o ‘la m os keladi deb
bo'lmaydi. M azkur atam aning boshqa tillardagi m a’nosi ham aynan
shunga o ‘xshashdir: rus tilida — «m ejdunarodnoye pravo», ingliz
tilida — «International Law», fransuz tilida — «Volker recht», ispan
tilida — «Derecho international», ukrain tilida — «M ijnarodnoye
pravo» va hokazo.
Do'stlaringiz bilan baham: |
