Javobgarlik va ma'suliyat markazlari bo'yicha boshqaruv hisobini tashkil qilish Rahmatullayev Feruz

QF = Bo‘lim foydasi – (Bo‘lim aktivlari x Maqsadli foyda me’yori)

Qavs ichidagi ko‘rinish foydaning qiymati bahosi bo‘lib, u

javobgarlik markazlari uchun belgilangan foyda me’yorining minimal

ko‘rinishidir. Javobgarlik markazlari tomonidan ushbu miqdordan

yuqori topilgan har qanday miqdor xo‘jalik yurituvchi subyektga foyda

keltiradi.

3.Mas’uliyat markazlari faoliyatini baholashda

nomoliyaviy mezonlar

Mas’uliyat markazlarining faoliyati nafaqat moliyaviy, balki,

nomoliyaviy omillarga, ya’ni ijodkorlikka, ishlab chiqarishga, mahsulot

sifatiga (xizmat), mijozlarning talablarini qoniqtirish darajalariga ham

bog‘liq. Ushbu omillarning har biri hisobga olinishni, o‘ziga yarasha

baholanishni, imkon qadar takomillashuvni va ularning qabul qilinishini

talab qiladi.

Bozor iqtisodiyoti tobora rivojlanishi, buning oqibatida o‘zaro

raqobatning kuchayishi natijasida ko‘pgina xo‘jalik yurituvchi

subyektlar mavjud moliyaviy ko‘rsatkichlarni to‘ldirishda nomoliyaviy

mezonlarni ham hisobga olish, ularni boshqarish masalalari bilan tobora

intensiv shug‘ullanib borishmoqda. Bu jarayonda eng qiyin ish - nafaqat

nomoliyaviy ko‘rsatkichlarni aniqlash, balki nimani baholash, nimani

rad etish, nimaga e’tibor berish kabi masalalarni ijobiy yechish ham

muhimdir

Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining nomoliyaviy tomonlari

moliyaviy natijalarga ta’sir etishi sababli ko‘pgina menejerlar ishlab

chiqarish jarayoni, mahsulot va mijozlar kabi omillarni o‘lchab, hisobga

olishga harakat qiladilar. Ammo, buning barobarida, bir aforizmni

yoddan chiqarmaslik lozim “Hamma narsani bilib turib, hech narsani

bilmaymiz”. Kerakli ma’lumotni qoldirib, qolgan barcha ma’lumotlarga

to‘la ega bo‘lishga harakat qilib, biz natijada keraksiz, ahamiyatsiz

ma’lumotlarga ega bo‘lib qolamiz.

Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini baholaydigan moliyaviy va

nomoliyaviy ma’lumotlarni boshqaradigan mezonlar to‘plamini aniqlash

– hozirgi iqtisodiy sharoitda xo‘jalik yurituvchi subyekt ma’muriyati

oldida turgan boshqaruv nazoratining asosiy muammolaridan biri.

4.Javobgarlik markazlari bo‘yicha xarajatlar hisobini

tashkil etish

Xo‘jalik yurituvchi subyekt doirasida samarali tarzdagi boshqaruv

tizimini tashkil qilish maqsadida javobgarlik markazlariga bo‘linishi

quyidagi bir qator talablarga javob berishi kerak:

- har bir javobgarlik markazi albatta xo‘jalik yurituvchi subyektning

tashkiliy va faoliyat ko‘rsatuvchi tuzilmasi tarkibida bo‘lishi va bu

tuzulmalar bilan tizimli bog‘langan bo‘lishi kerak;

- javobgarlik markazlarida ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish,

xizmat) hajmini aniqlash imkoni bo‘lishi, xarajatlarni hisobga olish va

ularni taqsimlash uchun asos bo‘lishi kerak;

-javobgarlik markazlari rahbarlarining (menejerlarining) vakolatlari

va mas’uliyatlari doirasi va chegaralarini aniq belgilab berish imkoni

bo‘lishi kerak;

- javobgarlik markazi bo‘yicha hisobot shaklini tuzish imkoni

bo‘lishi talab etiladi.

Har bir xo‘jalik yurituvchi subyektda javobgarlik markazlarini tashkil qilish yana bir qator ijtimoiy hamda psixologik omillarga ham bog‘liq. Jahon amaliyotida bir xo‘jalik yurituvchi subyekt doirasida

bo‘linmalarni mustaqil tarzda boshqaradi. Bo‘linmalarni mustaqil tarzda

boshqarish uchun kerak bo‘ladigan barcha boshqaruv qarorlarini ham

o‘zlari qabul qiladi. Bu tizimning bir qator ijobiy va shu bilan bir

qatorda kamchiliklari ham mavjud. Javobgarlik markazini chiziqli

boshqarish shaklida tashkil qilishning yutuqlari quyidagilardan iborat:

-mutaxassis-xodimlar tomonidan o‘zlarining vazifalarini bajarishga

shaxsiy javobgarligini belgilab beradi va motivatsiyani kuchaytiradi;

-rahbarlar tomonidan qo‘shimcha tarzdagi hamda asoslanmagan va

samarasiz topshiriqlar berilavermaydi, ana shunday holatlarning oldi

olinadi;

-mutaxassis-xodimlar o‘zlariga belgilab berilgan topshiriqlarni tezda

bajarishlari mumkin va ular o‘zlari uchun mehnati natijalarini tahlil

qilib borishlari mumkin bo‘ladi;

-mutaxassis-xodimlar vazifalarini bajarish borasida markaz

rahbariga bo‘ysunishlari natijasida ijro va mehnat intizomi mustahkam

bo‘ladi.

5.Javobgarlik markazlari bo‘yicha daromad va

xarajatlarni aniqlash

Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda segmentar hisobotni tuzishda eng

muhim bosqich, bu segmentlar, ya’ni mas’uliyat markazlari bo‘yicha

daromad va xarajatlarni aniqlashdir.

Segmentlarning daromadlari va xarajatlarini hisobga olish bo‘yicha

buxgalteriya hisobining 14-sonli “Segmentar hisobot” nomli xalqaro

standarti (BHXS)ga ko‘ra, segmentar hisobotda daromad va xarajatlar

quyidagi moddalar bo‘yicha hisobga olinishi, maqsadga muvofiq:

- tashqi mijozlardan olinadigan daromadlar;

- xo‘jalik yurituvchi subyektning boshqa segmentlari bilan

bo‘ladigan muomalalardan olinadigan daromadlar;

- aktivlarning balans summasi;

- boshqa segmentlarning majburiyatlari;

- asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni sotib olish xarajatlari;

- amortizatsiya xarajatlari;

- boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida ishtirok etishdan

olingan sof foyda yoki zararlar va investitsiyalar hissasi;

- daromadlar va xarajatlar, aktivlar va majburiyatlarni taqqoslash

Yuqorida qayd qilingan, ya’ni buxgalteriya hisobining 14-sonli

“Segmentar hisobot” nomli xalqaro standarti (BHXS)ga ko‘ra,

segmentar hisobotda segment daromadlariga quyidagi ko‘rsatkichlar

tegishli emasligi ko‘rsatilgan:

- moliyaviy qo‘yilmalarni sotishdan olingan foizlar, dividendlar va

daromadlar (bunday daromadlar segmentning asosiy faoliyati bo‘lgan

hollar bundan mustasno);

- favqulodda daromadlar (fors-major majburiyatlar).

BHXS me’yoriga ko‘ra segment xarajatlari – bu bevosita segment

tarkibiga kiritilishi mumkin bo‘lgan xarajatlar yoki ularning xo‘jalik

yurituvchi subyekt umumiy xarajatlarining bir qismi sifatida namoyon

bo‘lishidir. Segmentlar xarajatlarini quyidagi moddalar bo‘yicha hisobga

olish tavsiya etilgan:

- asosiy materiallar sarfi xarajatlari;

- yordamchi materiallar sarfi xarajatlari;

- bevosita mehnat (ish) haqi xarajatlari;

-texnologik ehtiyojlar uchun boshqa bevosita xarajatlar;

Segment xarajatlariga quyidagilar kiritilmaydi:

- qisqa va uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar bo‘yicha xarajatlar

(ular segmentning asosiy faoliyati bo‘lgan hol bundan mustasno);

- daromad (foyda) solig‘i;

- favqulodda xarajatlar (fors-major majburiyatlari).

Xo‘jalik yurituvchi subyektning hisob amaliyoti an’analariga

muvofiq segmentar hisobotni buxgalter boshqaruv hisobi ma’lumotlariga

asoslanib tuzadi.

Javobgarlik markazlari bo‘yicha hisobda bo‘lgan talablarning

o‘sishiga axborot texnologiyalari va telekommunikatsiya vositalarining

rivojlanishi natijasida imkoniyatlarning o‘sishi ham bevosita ijobiy ta’sir

qiladi. Javobgarlik markazlari bo‘yicha hisobning kengayib borayotgan

imkoniyatlarining sabablarini ikki yo‘nalish bo‘yicha guruhlash

mumkin: 1) zamonaviy hisoblash kompyuter dasturlari ma’lumotlarni

o‘z vaqtida olishga va uni talab qilingan o‘lchamlarda aniqlashga

imkoniyat yaratadi; 2) internet, yo‘ldosh aloqa televideniyesi, uyali

telefon aloqasi ma’lumotlarni vaqtning haqiqiy tartibida ixtiyoriy

masofaga uzatish imkonini beradi.

Shunday qilib, iqtisodiyot va axborot texnologiyalaridagi obyektiv

jarayonlarning amalga oshishi munosabati bilan javobgarlik markazlari

bo‘yicha hisob istiqboldagi yo‘nalish hisoblanadi.

Rahmat