Жас ҳӘм педагогикалық психология өзбекстан республикасы Жоқары ҳәм орта анраўлы билимлендириў ўәзирлиги Жоқары педагогикалық оқыў орынлары ушын оқыў қолланба

10.4. Pedagogikalıq qábiletler.

Pedagogikalıq qábilet-bul qábilet túrleriniń biri bolıp, adamnıń pedagogikalıq xızmetke jaramlılıǵın hám sol xızmet penen jemisli shuǵıllana alınıwın anıqlap beredi.

Uzaq jıllar dawamında alıp barılǵan izertlewler pedagogikalıq qábiletler quramalı hám kóp jaqlı psixologiyalıq bilimlerden ibarat ekenligin kórsetip berdi. A`ne usı izertlew maǵlıwmatlarınan paydalanıp, pedagogikalıq qábiletler dúzilisinde áhmiyetli orın iyeleytuǵın bir qatar komponentlerdi ajıratıp kórsetiw múmkin.

1. 
   Didaktikalıq qábiletler. Bul balaǵa oqıw materialın anıq hám rawshan túsindirip, ańsat etip jetkerip beriw, balalarda pánge qızıǵıwshılıq oyatıp, olarda erkin aktiv pikirlewdi rawajlandıratuǵın qábilet esaplanadı.
   

Didaktikalıq qábiletke iye bolǵan oqıtıwshı zárúr bolǵanda qıyın oqıw materialın ańsatıraq, quramalını ápiwayılastırıp oqıwshılarǵa jetkerip bere aladı.

A`ne usınday pedagogikalıq qábiletti anıqlaw ushın psixolog N.Gonobolin júdá qolaylı testti usınadı. Bul testke kóre biliw xarakterindegi tekstte oqıtıwshınıń pikiri boyınsha ayırım klass oqıwshıları ushın qıyın dep esaplanǵan bóleklerdi ayrım kórsetip, ne ushın bul bóleklerdiń qıyınlıǵın túsindirip beriw, keyin bolsa tekstti oqıwshılarǵa jeńil hám olardıń ózlestiriwi ushın qolay etip qayta dúziw usınıs etiledi.

Qábiletli oqıtıwshı sonıń menen bir qatarda materialdı ózlestiriw, oqıwshılardıń dıqqat itibarın qaratıwdı da názerde tutadı. Bunday oqıtıwshı zárúr sharayat jaratılmaǵanınsha sabaqtı baslamaydı. Hádden tısqarı tezlik penen baslanǵan sabaq oqıwshılarda qorǵawshıtormozlanıwdı júzege keltirip, miydiń xızmetin tormozlaydı hám oqıtıwshınıń sózleri jeterlishe qabıl etilmeydi.

2. 
   Akademikalıq qábiletler-oqıtıwshınıń ózi oqıtatuǵın páni sonıń menen birge basqa pánler tarawına say bolǵan tereń hám keń bilimlerge iye bolıw qábileti esaplanadı.
   

Akademiyalıq qábiletli oqıtıwshı tek ǵana óz páni sheńberinde emes, al hár tárepleme keń, tereń bilimlerge iye bolıp, bul tarawlarda erisken jetiskenlikler hám ashılıwlardı úzliksiz baqlap barıp, olardan sabaq protsessinde oqıw materialı sıpatında qollay aladı, hám de kishi izertlew islerin alıp baradı. Kópshilik tájiriybeli pedagoglardıń pikirinshe, oqıtıwshı óz páni boyınsha bunday joqarı bilimge erisiwi, basqalardı qayıl etip hayran qaldırıwı, oqıwshılarda úlken qızıǵıwshılıq oyata alıwı ushın joqarı mádeniyatlı, hár tárepleme mazmunlı keń pikirlewshi adam bolıwı kerek.

3. 
   Pertseptivlik qábiletler- bul psixologiyalıq baqlawshılıq, oqıwshı shaxsınıń individual psixologiyalıq ózgesheliklerin inabatqa alǵan halda jantasıw, oqıwshınıń waqtınshalıq psixikalıq jaǵdayların túsine alıwdan ibarat qábilet esaplanadı.
   
4. 
   Sóylew qábileti-oqıtıwshınıń óz sezimlerin sóz járdeminde, sonday-aq mimika hám pantomimika járdeminde anıq hám rawshan etip jetkerip beriw qábileti.Bul oqıtıwshılıq kásibindegi áhmiyetli táreplerden biri esaplanadı. Sebebi oqıtıwshıdan oqıwshılarǵa uzatılǵan axborot tiykarınan ekinshi signal sisteması-sóylew arqalı beriledi. Oqıtıwshı sózi, onıń aytılıwı anıq, ápiwayı hám oqıwshılar ushın túsinikli bolıwı kerek. Qábiletli oqıtıwshınıń sózi janlı, obrazlı, intonatsiyalı, emotsiyaǵa bay bolıp, bunda stilistikalıq hám grammatikalıq qáteler bolmawı lazım. Bir túrli dawıstaǵı sóylew oqıwshılardı júdá tez sharshatadı. Sonıń menen birge bunday sóylew I.P.Pavlovtıń fiziologiyalıq taliymatına kóre, úzliksiz tásir etiwshi qozǵatıwshıǵa aylanıp, bas miy úlken yarım sharlar qabıǵında tormozlanıw protsessin payda etedi.
   
5. 
   Shólkemlestiriwshilik qábileti-bul sabaq protsessi hám sabaqtan tısqarı jumısların shólkemlestire alıw, oqıwshılar jámáátin birlestire alıw, sonıń menen birge óziniń jeke islerin tuwrı shólkemlestire alıw qábileti esaplanadı.
   
6. 
   Avtoritarlıq qábileti- bul oqıwshılarǵa tikkeley emotsionallıq tásir etip, olar arasında abıroy arttıra alıwdan ibarat qábilet esaplanadı.
   

Avtoritarlıq qábilet oqıtıwshınıń rasgóyligi, erklik epshilligi, ózin tuta biliwi, parasatlılıǵı, talapshańlıǵı sıyaqlı tárepleri hám de jeke pazıyletlerine, sonıń menen birge oqıwshılardıń tálim-tárbiyasına juwapkershilikti seziw, oqıwshılarǵa mánáwiy hám aǵartıwshılıq etikodni sińdire alıw sıyaqlı táreplerine de baylanıslı boladı.

7. 
   Kommunikativlik qábileti-bul balalar menen qarım-qatnasta bolıwǵa, oqıwshılarǵa degen múnásebette tuwrı jol taba biliwge, olar menen pedagogikalıq kóz-qarastan maqsetke muwapıq ózara baylanısta pedagogikalıq takttıń barlıǵına qaratılǵan qábilet esaplanadı.
   

Pedagogikalıq takt psixologiyasın úyreniwde psixolog I.V.Straxov úlken úles qosqan. Onıń pikirinshe, bunda áhmiyetlisi-oqıwshılarǵa tásir etiwdiń eń qolaylı usılların taba biliw, tárbiyalıq tásirdi qollawda maqsetke muwapıq pedagogikalıq sharalarǵa itibar beriw, anıq pedagogikalıq wazıypanı esapqa alıw, oqıwshı shaxsınıń psixologiyalıq ózgeshelikleri hám onıń imkaniyatları hám de usı pedagogikalıq jaǵdaylardı esapqa alıw zárúr.

Pedagogikalıq takttiń jarqın kórinisleriniń biri-hár qanday pedagogikalıq tásirge qaray qollanılatuǵın is-ilajlardı(xoshametlew, jazalaw, násiyat) seze biliwden ibarat boladı. Sheber oqıtıwshı balalarǵa itibar berip, ziyreklik penen qaraydı, olardıń individual psixologiyalıq ózgeshelikleri menen esaplasadı.

8. 
   Pedagogikalıq intiutsiya-bul adamnıń oqıwshılar shaxsın tárbiyalıq jaqtan rejelestiriwde óziniń is-háreketleriniń nátiyjesin aldınnan kóre biliwde júzege keletuǵın qábilet esaplanadı. Bul qábilet oqıtıwshı belgili bir oqıwshıdan keleshekte kim bolıwın kóz aldına keltiriwde, tárbiyalanıwshıda anaw yaki mınaw tárepleriniń rawajlanıwın aldınnan kóre biliwde júzege keledi. Bul qábilet pedagogikalıq optimizm, tárbiyanıń kúshine, oqıwshılarǵa bolǵan isenim menen baylanıslı boladı.
   
9. 
   Dıqqattı bólistire alıw qábileti-bul qábilet bir waqıttıń ózinde dıqqattı bir qansha xızmetke qarata alıwda júzege kelip, oqıtıwshı isinde úlken áhmiyetke iye.
   

Qábiletli, tájiriybeli oqıtıwshı bir waqıttıń ózinde dıqqat-itibarın oqıw materialınıń mazmunına, onıń qanday bayan etiliwine, oqıwshı pikirine qaratadı, sonıń menen bir qatarda barlıq oqıwshılardı baqlap, olardıń emotsionallıq sezimlerine, itibarlı yaki itibarsızlıǵına, sabaqtı túsiniw-túsinbesligine áhmiyet berip, oqıwshılardıń tártibin baqlaydı hám am aqıbetinde óziniń jeke minez-hulqına da itibar beredi. Tájiriybesiz oqıtıwshı kóbinshe oqıw materialın bayan etiwge berilip ketip, oqıwshılardıń ne islep atırǵanlıǵın sezbey qaladı hám qadaǵalawdan shıǵarıp qoyadı, eger, oqıwshılardı dıqqat itibar menen baqlap barıwǵa háreket etse, bunday jaǵdaylarda óziniń bayanatınıń izshilligin joǵaltadı.

Joqarıda kórsetip ótilgen qábiletlerden tısqarı, oqıtıwshı insan shaxsınıń maqsetke qaray umtılıw, epshillik, miynetsúygishlik, kemtarlıq sıyaqlı bir qatar unamlı táreplerge iye bolıwı lazım.

N.V.Kuzmina oqıtıwshı xızmetindegi bazı bir qábiletlerge muwapıq keliwshi tiykarǵı quramlı bóleklerge konstruktivlik, shólkeslestiriwshilik, kommunikativlik hám gnostikalıq qábiletlerin kiritedi. Bunnan tısqarı, ol pedagogikalıq qábiletlerge baqlawshılıq, pedagogikalıq takt, dıqqattıń bólistiriliwi, talapshańlıqtı da kiritedi.

O`z jumısın jemisli alıp barıw ushın pedagog bir qatar zárúr bolǵan ulıwma hám arnawlı qábiletlerge de iye bolıwı kerek. Ulıwma qábiletler degende, hár qanday insan xızmetinde joqarı nátiyjege erisiw múmkin bolǵan, arnawlı qábilet bolsa balalarǵa tálim-tárbiya beriwde jetiskenliklerge erisiw múmkin bolǵan pedagog xızmeti dawamındaǵı kerekli qábilet túsiniledi. Ulıwma qábiletler tek ǵana pedagogikalıq xızmet penen baylanıslı bolıp qalmaydı, arnawlı qábiletler bolsa pedagogikalıq iskerlik nátiyjeliligine tikkeley tásir kórsetedi.

Barlıq arnawlı qábiletler-tálim beriw, oqıtıw,úyretiw úsh ózara baylanısqan bilim alıw, uqıplılıǵın asırıw hám kónlikpe payda etiwdiń tárepleri sanaladı. Olar ontogenezde qashan hám qanday qáliplese baslawın, qanday nızamlılıqlar boyınsha rawajlanıwın anıq aytıw qıyın.

Arnawlı pedagogikalıq qábiletler ishinde balalardı tárbiyalaw qábileti ózine tán klasstı quraydı. Olar ishinde tiykarǵıları dep tómendegilerdi kórsetiw múmkin:

1. 
   Basqa adamnıń ishki keshirmelerin tuwrı bahalay alıw, hámdártlilik, empatiya qábileti.
   
2. 
   Balalarǵa úlgi hám órnek bola alıw qábileti.
   
3. 
   Balalarda insanıylıq sezimin, joqarı ádep-ikramlılıq maqsetlerge erisiwdi qáliplestiriw qábileti.
   
4. 
   Tárbiyalanıwshı balanıń ózine tán ózgesheliklerine tárbiya tásirlerin maslastıra alıw qábileti.
   
5. 
   Adamda isenim sezimin oyata alıw, onı tınıshlantıra alıw, óz-ózin rawajlandırıwdı qollap-quwatlaw qábileti.
   
6. 
   Hár bir bala menen qarım-qatnastıń kerekli usılın taba biliw, ózara túsiniwge erise alıw qábileti.
   
7. 
   Tárbiyalanıwshı tárepinen ózine degen húrmetti oyata alıw, balalar arasında húrmetke erise alıw qábileti.