Жас ҳӘм педагогикалық психология өзбекстан республикасы Жоқары ҳәм орта анраўлы билимлендириў ўәзирлиги Жоқары педагогикалық оқыў орынлары ушын оқыў қолланба

Hámile basqıshı (9- 38 hápte)

Hámile basqıshı sońǵı hám eń uzaq dawam etetuǵın basqısh bolıp, toǵızınshı háptesinen baslap, tuwıw menen tamamlanadı. Bul waqıtta hámileniń dene ólshemleri úlkeyedi hám organizm sistemaları iskerlik júrite baslaydı. 4 aylıqtan hámileniń awırlıǵı 113,4 grammnan 226,8 grammǵa shekem jetedi. Sońǵı 5 ayda hámileniń awırlıǵı 1984,5 grammnan 2268 grammǵa shekem ólshemleri úlkeyip barıwın kóriw múmkin.

1. Tuqımlıq hám urıqlıq differentsiaciyası,

2. Qan tamır sistemasınıń iskerligi,

3. Hámile háreketiniń anaǵa seziliwi,

4. Hámile basında shash ósiwiniń payda bolıwı,

5. Sorıw hám jutıw iskerligi,

6. Bas miydiń arnawlı iskerligi,

7. Hámileniń ómir súriwi dáwiri,

8. Salmaǵınıń tez úlkeyiwi,

9. Tuwıw.

Bul dáwirde organizm ushın zárúr bolǵan nerv, dem alıw hám awqat sińiriw sıyaqlı organlardıń qáliplesiwi juwmaqlanadı.

Bul dáwirdiń eń áhmiyetli jaǵdayları tómendegilerden ibarat.

• Urıqlanıwınan 5-6 aydan soń hámileniń qasları, kirpikleri hám shashları payda boladı. Embrionallıq dáwirdiń sońına barıp, erkek embrionda urıqlıq, qız embrionda tuxımlıqlar rawajlanadı. Úshinshi ayda urıqlıqta sırtqı jınısıy belgilerdiń rawajlanıwına tásir kórsetetuǵın garmonlar sintez qılıwdı baslaydı: qız embrionda bul garmon sintezlenbeydi hám uqsas kletkalardan jınısıy organlar payda boladı.

• 4 – haptede kletkalar qabatı nay tárizli bolıp oraladı. Naydıń bir ushı keńeyip, onnan bas miy payda boladı, qalǵan bóleginen arqa miy qáliplesedi. Hámile basqıshı baslanıwına kelip, bas miy quramında hár túrli dúzilmeler bolıp, organizm funkciyaların basqaradı. Bul basqıshta miydiń barlıq tarawlarınıń ósiwi ámelge asadı, sonday-aq, adam minez-qulqınıń kóplep zárúr túrlerin basqaratuǵın bas miy qabatınıń ózgeshelikleri de rawajlanadı. Bul ózgerisler hámileniń 22 hám 28 hápteler ortasında rawajlanıp atırǵan organlardıń kópshilik sisteması isenimli ráwishte iskerlik júrite baslaydı, sonıń ushın hámile tirishiliginiń bul dáwiri hámileniń jasawshańlıq dáwiri dep ataladı. Bul waqıtta hámile bala kórinisine keledi. Waqtınan aldın tuwılǵan balalardıń dem alıw organlarında mashqalalar tuwılıwı múmkin. Sonday-aq, olar dene temperaturasın turaqlı basqarıp tura almaydı. Sonlıqtan, olar teri astı qabatındaǵı may qabatına iye bolmaydı. Bul qabat hámileniń 8 – ayında payda boladı. Házirgi zaman neonatal járdeminiń imkaniyatları járdeminde erte tuwılıp qalǵan balalar jasap qalıwı múmkin. Hámile basqıshında minez-qulıq payda boladı, hámilede belsendilik dáwiri kórinedi. Kópshilik analar hámileniń háreketsheńligi hám tınısh waqıtların aytıp beriwi múmkin. Hámileniń kóz hám qulaqları tásirlerge juwap beredi, júregi tezirek urıwdı baslaydı, kózleri jaqtılıqqa shaǵılısıwı, kirpiklerin qaǵıwı menen juwap beredi.

Bunday maǵlıwmatlar sonnan derek beredi, ana qarnındaǵı sońǵı aylar hámileni erkin ómirge, yaǵnıy, ana organizminen sırtqı ómirge tayarlap beredi, bul ózgerisler hámiledar hayal óziniń bolajaq perzentine salamat dógerek-átiraptı támiyinlegende ǵana ámelge asıwı múmkin.

Salamat bala tuwılıwı ushın bolajaq analarǵa shıpakerler tiykarǵı 5 usınıstı atap kórsetedi:

1. Hámiledar hayal emlewshi shıpaker kóriginen turaqlı ótip turıwı, hár ayda, hámiladarlıqtıń sońında hár háptede shıpaker qabıllawına barıp turıwı shárt.

2. Hámiledar hayal tuwrı awqatlanıw tártibine boysınıwı shárt. Tiykarǵı azıqlıq 5 tiykarǵı ónimler toparınan: jarmalar, miywe hám palız ónimleri, sút ónimleri, gósh eki masaqlı ósimliklerden tayarlanǵan azıqlar bolıwı kerek. Barlıq vitaminler, minerallar hám temir elementlerden ibarat azıqlardı jewi kerek.

3. Alkogol hám kofeini bar ishimliklerdi paydalanıw, shegiw usınıs etilmeydi.Qanday da bir dári-dármaq yaki meditsinalıq kórsetpeni qabıl etiwde dáslep shıpakekr menen másláhátlesiwi kerek.

4. Hámiledarlıq dáwirinde dene tárbiya menen shuǵıllanıw zárúr. Eger hámiledar hayal jaqsı fizikalıq halatta bolsa, dene qosımsha awırlıqtı kóteriwde qıyınshılıqqa ushıramaydı.

5. Hámiledar hayal óziniń sharshap, boldırıp qalıwına jol qoymawı, ásirese, hámiledarlıqtıń aqırǵı háptelerinde, arnawlı shınıǵıwlarǵa qatnasıwı zárúr. Ol jerde hayallardı tuwıwǵa hám jańa tuwılǵan nárestelerdiń kútimine úyretedi.

Bala turmısınıń hár bir ayı onıń fizikalıq hám psixikalıq nızamlılıqlarınıń qáliplesiwindegi zárúr dáwiri. Eki, úsh aylıq bala hám jańa tuwılǵan nárestelerden ádewir parıqlanadı, úsh jasar bala óz rawajlanıwı menen bir jasar baladan ádewir ústin turadı. Erte balalıq dáwiri balanıń shaxsı, xarakteri, minez-qulqı belgili dárejede júzege keledi. Usı sebepli, balanıń belgili dáwirdegi rawajlanıw ózgesheliklerin analizlegende, bul rawajlanıwdıń aldıńǵı basqıshlarında qanday bolǵanlıǵın biliwi kerek. Bul tek balanıń rawajlanıw procesin jetilistiriw hám tezlestiriw ushın emes, bálkim áne usı processtiń bala kúshine jarasa hám jas imkaniyatına sáykes keletuǵın bolıwın támiyinlew ushın da kerek.

Pedagogikalıq tájiriybelerge hám bar bolǵan psixologiyalıq-fiziologiyalıq tekseriw nátiyjelerine tiykarlanıp, mektepke shekemgi jastaǵı balalardıń psixikalıq rawajlanıwı tómendegi jas basqıshlarına ajıratıladı. (Bunda bala tuwılǵannan baslap, tap mektepte oqıy baslaǵanǵa shekem bolǵan dáwir esapqa alınadı.)

1. Tuwılǵannan bir jasqa shekem: nárestelik dawiri (ómirdiń birinshi ayı); ómirdiń birinshi jılı - bóbeklik dáwiri.

2. Bir jastan úsh jasqa shekem: erte balalıq dáwiri.

3. Úsh jastan jeti jasqa shekem: mektepke shekemgi bolǵan dáwir.

Bala psixikası rawajlanıwınıń mine usı kórsetilgen dáwirleri ulıwma qabıl etilgen bolsa da, bul dáwirlerdi absolyut dáwir dep esaplaw múmkin emes. Jas dáwirlerge ajıratıwda qatań shegara joq. Ol hesh kim jıl máwsimleriniń almasatuǵın ayı hám saatın kórsete almaǵanınday, adam ómiriniń dáwirleri ortasındaǵı shegaranı da anıq ajıratıwı múmkin emes. Sonıń ushın joqarıdaǵı dáwirlerge ajıratıwdı absolyut dep bolmaydı.

Bala tuwıldı. Ana organizmi menen anatomiyalıq baylanıs úzilgen bolsa da, bala erkin turmıs keshire almaydı, sebebi bala ana menen fiziologiyalıq jaqtan baylanısqan, ana onı óz súti menen baǵadı. Ol jańa ózgeshe ortalıqta jasay baslaydı. Bala ómiriniń birinshi kúnleri tuwılǵandaǵı awırlıǵın joǵaltadı. Buǵan sırtqı dúnya sharayatına úylesiw dáwirinde energiyanıń kóplep sarplanıwı sebep. Bala organizminiń, belgili waqıt ótip, tuwılǵan dáwirdegi awırlıǵına teń keliwi onıń sırtqı ortalıqqa, jańa sharayatqa úyleskenliginen derek beredi. Ádette, náresteniń awırlıǵı 10—12 kún ótkennen soń, burınǵı halına keledi.

Jańa tuyaılǵan bala anatomiyalıq-fiziologiyalıq tárepten ele jetilmegen bolıp, úlken adam organizminen ózine tán tárepleri menen parıqlanadı. Jańa tuwılǵan bala súyek-muskul sistemasınıń tez ósiwi menen úlkenlerden keskin parıq etedi. Olardıń muskul hám muskul toqımaları júdá bos boladı. Muskullar áste-aqırın qata baslaydı. Aldın moyın muskulları (bala basın tuta baslaydı), keyin dene muskulları (bala otıra aladı), onnan keyin bolsa ayaq hám qol muskulları jetilisedi, predmetler menen háreket qılıw imkaniyatı payda boladı, bala júre baslaydı.

Jańa tuwılǵan balanıń súyeginde mineral hám basqa duzlar kem bolıp, ol tiykarınan qalıń toqımalardan ibarat. Bas súyekler bala 2-3 aylıq bolǵanda ǵana bir-biri menen tutasıp ketedi. Bas súyeginiń mańlay hám tóbe bólimlerinde úlken gilkildep turatuǵın eńbek dep atalatuǵın aralıq bolıp, ol qalıń perde hám teri menen qaplanǵan boladı. Bul aralıq bir-bir yarım jıldan keyin ǵana súyek penen qaplanıp ketedi.

Jańa tuwılǵan balanıń nerv sistemasınıń joqarı bólimi — bas miy yarım sharlarınıń sırtqı kórinisinen ǵana úlkenler miyine uqsaydı. Tiykarınan, náresteniń bası úlken bolıp kórinse de (miy awırlıǵı pútin deneniń segizden birin, úlkenlerde bolsa qırıqtan birin quraydı), ele rawajlanbaǵan boladı. Denesiniń ulıwma awırlıǵı 3-4 kilogramm bolǵan halda, miydiń awırlıǵı 300 grammnan asadı. Náreste miyindegi nerv kletkaları, «saylar» hám «izler»diń sanı úlken adamlardıń miyinen parıq qılmaydı, biraq bala miyi dúzilisi jaǵınan bir formada bolıp, «izler» anıq kórinbeydi, nerv kletkaları tarmaqlarınıń muǵdarı kem boladı.

Nerv talshıqlarınıń bir-birinen jeterli dárejede ajıralmaǵanlıǵınan sırtqı álemnen kelip atırǵan ózgerisler basqa nerv oraylarına da tásir etedi, bas miy yarım sharlarında hesh qanday anıq hám turaqlı ózgerisli orınlar payda bolmaydı. Onıń ushın náreste sırtqı qozǵawshılar tásirine qol, ayaq hám basın tártipsiz háreketi menen juwap beredi. Miydiń eń «eski» bólimleri dem alıw, qan aylanıwı, emiw, jutınıw sıyaqlı processlerin támiyinleydi. Bul nerv talshıqları balanıń jasawı ushın jeterli muǵdarda (nerv talshıqları) mielen qabıǵı menen qaplanǵan.

Náreste bizge eń ázzi zattay túyiledi. Soǵan qaramastan, áyne usı jastıń da kúshli tárepi bolıp, bul tárepi menen bóbekler úlkenlerden ústin turadı - dep atap ótedi professor E.A.Arkin. Onıń pikirinshe, balanıń kúshi onıń ósiw energiyasında kórinedi. Bala denesiniń awırlıǵı ómiriniń birinshi jılında úsh ese kóbeyedi, boyına salıstırǵanda jeti aylıq bala júdá tez ósedi hám segiz aylıq bolǵanında boyı eki ese artadı, otız ayǵa jetkeninde tórt márte artadı. Balalar hár ayda 2 santimetr ósedi. Onıń miyiniń awırlıǵı hár kúni 1,5 grammnan kóbeyedi. Miydiń rawajlanıwı barısı haqqında aytqanda sonı itibarǵa alıw kerek, jeti aylıq balanıń miyi 2 márte kóbeyse, 2-3 jasqa kelip, onıń awırlıǵı úsh márte artadı. Miydiń úlkenligi derlik 20 jıl dawamında artıp baradı, úlken yarım sharlardıń ústińgi «izleri» quramalasıp baradı. Balalardıń ósiwindegi bul sıyaqlı úlken jedellik vegetativ nerv sistemasına, bir qatar ishki sekreciya bezleri (buǵaq bezi hám basqalarǵa) baylanıslı.

Ishki sekreciya bezleri islep shıǵaratuǵın arnawlı garmonlar qanǵa ótip, organizmniń ósiwi hám rawajlanıwına úlken tásir kórsetedi. Bóbeklerdiń usı dárejede tez ósiwi usı dáwirdiń ózine tán tárepin belgilep kórsetedi. Sonıń ushın bul dáwirde balanıń ósiwine hám rawajlanıwına tásir etetuǵın barlıq nárseler jaqsı bolıwı, sıpatlı awqat, sap hawa, quyash nurı jeterli muǵdarda bolıwı kerek.

Balanıń nerv iskerligi eki túrli tásirde óz kórinisine iye boladı. Bulardıń birinshisine shártsiz yamasa tuwma refleksler, ekinshisine bolsa shártli refleksler kiredi. Shártsiz refleksler balanıń tuwılıw payıtına kelgende, ádewir jetilgen boladı, bunıń nátiyjesinde qan aylanıw, dem alıw hám awqat sińiriw sıyaqlı eń zárúr vegetativ funkciyalar ámelge asırıladı. Mısalı, qarnı ash bolǵan náresteniń ernine bir nárse tiyiwi menen, onda emiwdi bildiretuǵın háreketler payda boladı, bul awqatlanıw refleksi, yaǵnıy shártsiz refleks.

Joqarıda atap ótkendey, tuwılıw dáwirinde bas miy úlken yarım sharlarınıń awırlıǵı, kólemi hám funkciyası tárepinen rawajlanǵan dárejede bolmasa da, bas miy bar bolǵan shártsiz refleksler tásirinde jańa tuwılǵan bala menen sırtqı ortalıq ortasında eń zárúr baylanıslar ornatıw imkaniyatın beretuǵın elementar shártli refleksler payda ete aladı.

Bala ómiriniń birinshi kúnlerinen baslap individual ómir keshiriw procesinde sırtqı ortalıq penen baylanıs júzege keledi. Bala ómiriniń ekinshi ayında onda barlıq sezim organlarına tán shártli refleksler payda boladı. Lekin izertlewshilerdiń kórsetiwinshe, bala ómiriniń bul dáwirdegi refleksler ázzi súwretlengen hám turaqsız boladı.

Balanıń ósiwi hám rawajlanıwı procesinde iyelep atırǵan reakciyaları turaqsız bola beredi, tez payda boladı hám ádewir differenciyalasadı.

Demek, balada shártli refleksler ómiriniń birinshi aylarında payda bolar eken, bala tárbiyasın hám ómiriniń birinshi aylarınan baslap tuwrı shólkemlestiriw lazım. Bul bolsa balanıń rawajlanıwı hám minez-qulqında unamsız ózgeshelikler kelip shıqpawınıń aldın aladı, balanıń rawajlanıwınıń normal bolıwın támiyinleydi. Oraylıq nerv sistemasınıń ruwxıy bólimleri roliniń artıp barıwınıń tiykarǵı nerv processleri — qozǵalıw hám tormozlanıwdıń súwretleniwinde anıǵıraq kóriw múmkin boladı. Ádette, tormozlanıw eki túrde: ishki hám sırtqı túrge ajıratıladı. Ishki tormozlanıwdıń eń jarqın belgisi uyqı. Tormozlanıwdıń sırtqı kelbeti balanı tárbiyalaw sebepli ǵana payda boladı. Bunıń ushın tiykarǵı azıqlıq (máselen, sút) penen birge, balaǵa jáne basqa qosımsha (barqulla sút ishtiretuǵın shiysheni almastırıp qoyıw) da tásir etedi. Náreste tuwılǵannan baslap onıń átirapındaǵıları hár tárepleme qollap – quwatlaydı. Olar bala organizmin fizikalıq kútiw menen támiyinleydi, úyretedi, tárbiyalaydı, Insanıy psixologiyalıq hám ádep-ikramlıq táreplerin ózlestiriwge, jámiyette jasaw sharayatlarına iykemlesiwge járdem beredi. Balanı ata-analar hám úlkenler tárepinen qollap-quwatlaw, tuwılıwdan baslap, tap bala úlken bolıp, erkin ómir tárizin keshire alıwǵa shekem dawam etedi. Náreste tuwılǵannan-aq ámelde qollanıwǵa tayar bolǵan sensor hám háreket uqıp instinktlerine iye boladı, bul onıń álemge iykemlesip alıp óz rawajlanıwına tez ósip ketiwine járdem beredi. Nárestede tuwılǵanınan baslap-aq, máselen, kóplegen quramalı háreketler, tiykarınan organizmdi jetilisiw procesinde genetikalıq berilgen dástúr negizinde, sonday-aq, reflektor, yaǵnıy bul háreketler dástúriniń gilti túrinde kodlanǵan ózine tán ishki hám sırtqı tásirler arqalı turmıstıń birinshi saatlarınan keyin arnawlı tayarlıqsız, dárhal júzege keledi. Bóbeklik dáwiri insan turmısındaǵı organikalıq zárúrliklerdi (kislorodqa, awqatqa, ıssı hám suwıqqa) qandırıwǵa baǵdarlanǵan is-háreketlerdiń tuwma, instinktiv formaları sap halda baqlanatuǵın ayrıqsha dáwir bolıp esaplanadı. Insanǵa tán bolǵan is-háreketlerdi hám jańa tájiriybelerdi iyelew ushın teńsiz imkaniyatlardıń bar ekenligi bóbek jasındaǵı balalardıń tiykarǵı ózgesheliklerinen. Organikalıq zárúrliklerdiń jeterli dárejede qanaaatlandırılıp barılıwı, durıs shólkemlestirilgen kún tártibi, rejim hám durıs tárbiya nátiyjesinde bala psixikalıq rawajlanıwı ushın tiykar bolatuǵın tolqıwlarǵa iye bolıwına, háreketke, pikirlesiwge salıstırǵanda jańa túrdegi zárúrlikler toplamı júzege keliwine sebep boladı. Bala tuwılǵanınan birinshi háptesinen-aq, onıń kóriw hám esitiw sezimleri jedel túrde rawajlanadı.

Tuwıwxanalarda balalar ómiriniń birinshi kúnlerinen kúndizgi jaqtılıq túsip turǵan tereze tárepke júzi menen instinktiv burıladı.

Ótkerilgen izertlewlerden sol nárse anıqlanadı, tuwılǵanına bir yarım sutka bolǵan bala miyinde kóriw organına reńli qozǵatıwshılar tásirine juwap potentsialların kóriw múmkin. Bul waqıtqa kelip miyde shártli refleksler qáliplesiwi júzege keledi.

Iyis biliw eń zárúr sezim organı sıpatında ol tuwılǵannan keyin dárriw isley baslaydı. Sonday ózine tánlikke ápiwayı kóriw, háreket hám esitiw de iye. Bala ómiriniń baslanǵısh eki ayında awızdıń shetine qandaydur predmet penen tiygende, oǵan juwap retinde reflektor burılıp qaraw qábiletin kórsetedi, barmaqlarınıń ústine túrtkende, olardı qattı qısımlap aladı, qolları, ayaqları, bası menen ulıwma koordinatlaspaǵan háreketlerdi ámelge asıradı. Onda jáne háreketlenip atırǵan obektlerdi kózi menen baqlaw, olar tárepke basın burıp qaraw qábileti de bar boladı.

Náreste zatlardıń dámin ajırata aladı. Ol basqa nárselerdiń mazasına qaraǵanda shiyrin suyıqlıqtı jaqsı kóredi hám hátteki mazalılıq dárejesin de anıqlay aladı. Náreste iyisti sezedi, olarǵa basın burıw, júrek urıwı ham dem alıw jiyiliginiń ózgeriwi menen juwap beredi. Jáne bala organizmine ózin saqlaw hám rawajlanıwına járdem beretuǵın processler toparı tuwma ráwishte beriliwin óz aldına aytıp ótiw kerek. Olar awqat sińiriw, qan aylanıs, dem alıw, dene temperaturası, zat almasıwı sıyaqlı processleri hám basqalardı basqarıw menen baylanıslı. Sózsiz túrde, sorıw, qorǵanıw, baǵdar alıw, uslap alıwshı, tayanısh háreketi hám bir qatar basqa refleksler tuwma bolıp esaplanadı, bulardıń barlıǵı balanıń ómiriniń ekinshi ayında anıq kórinedi.

Ótkir jaqtılıqtan bala «tikkeley» tásirlenedi, yaǵnıy ótkir jaqtılıqqa qaray almay, onnan kózin jumadı. Predmetlerdi kóz benen ańlay almaydı, sebebi olarda mexanizmi ele ósip jetilispegen boladı, bul mexanizmler úlkenirek jasta payda boladı. Jeti –toǵız kúnlik bala geyde áste háreketlenip atırǵan predmetke qarap qaladı, biraq uzaq waqıt qaray almaydı. Kózin bir noqatqa qaratıw psixikalıq rawajlanıwında belgili áhmiyetke iye. Bala eki-úsh aylıq bolǵanında, qasındaǵı predmetlerdi eki kózi menen baqlay aladı, onda tiykarǵı reń hám formalardı parıqlay alıw qábileti payda boladı. Altı aylıǵında ol reńlerge baylanıslı óz múnásibetin de bildire baslaydı, unaytuǵın reńine talpınsa, jaqpaǵanın iyteredi, onnan betin buradı. Jańa tuwılǵan balanıń esitiwi tómenirek boladı, soǵan kóre ol ele ózi esitip, ádetlenip qalmaǵan júdá kúshli qozǵawshılarǵa juwap beredi, biraq dawıstıń qaysı tárepten kelip atırǵanlıǵın ajırata almaydı. Bala ekinshi ayınıń aqırlarına barǵanında esitip atırǵan dawısına itibar bere baslaydı, dawıstıń qay jerden kelip atırǵanlıǵın izlep ol jaq, bul jaqqa qaraydı. Dawıs deregin tabıwdı úyrengen úsh aylıq bala sóylep atırǵan adamdı óz kózleri menen tez tawıp aladı, sol tárepke qarap, sóylep atırǵan adamǵa óz múnásibetin bildiredi. Áne sol waqıttan baslap, onıń dógerek –átirapqa bolǵan múnásibeti ádewir keńeyip baradı.

Balanıń ádewir dıqqat penen esitip hám kórip barıwı onıń ulıwma rawajlanıwı ushın úlken áhmiyetke iye. Biraq kóriw, esitiw hám basqa analizatorlar tek balanıń dógerek –átirap penen óz ara múnásibetinde bolıwı nátiyjesinde jetilisedi. Balanıń óz kózi menen kóre alıwı belgili turmıs tájiriybesiniń nátiyjesi. Balanıń esitiw arqalı ańlaw hám aldınnan dawıslardı ajıratıwǵa hám olardı sintez qılıwǵa úyrenip baradı. Balanıń esitip bilip alıwı shártli baylanısıwlardıń sıpatına qatnaslı. Jańa tuwılǵan balada dıqqat qılıw qábileti bolmaydı. Onda túrli qozǵawshılar tásirinde áste-aqırın ıqtıyarsız dıqqat rawajlanıp baradı. Balanıń tásirleniw sheńberi qansha qısqa bolsa, onıń ózi ushın tanıs hám jańa bolǵan predmetke salıstırǵanda dıqqatı da sonsha intensiv hám dawamlı boladı. Dıqqattıń psixikalıq tásiri belgili, ol sezim kompleksin ańlawǵa aylandırıp, psixikalıq processlerdiń ótiwin kúsheytiredi hám kóz aldına keltiriwlerdiń este bekkem saqlanıwına járdem beredi.

Bala organizmine ózin saqlaw hám rawajlanıwına járdem beretuǵın processler toparı tuwma túrde beriliwin ayrıqsha atap ótiw orınlı. Olar awqat sińiriw, qan aylanıw, dem alıw, dene temperaturası, zat almasıw processleri hám basqalardı basqarıw menen baylanıslı. Sózsiz túrde, sorıw, qorǵanıw, baǵdar alıwshı, uslap alıwshı, tayanısh háreketi hám bir qatar basqa refleksler tuwma bolıp esaplanadı, bulardıń barlıǵı bala ómiriniń ekinshi ayında anıq kórinedi.

Tuwılǵanınan baslap balanıń tek sezim organları islewge tayarlıǵı málim bolmay, bálkim bas miy de jedel isley baslaydı. Analar náresteniń tek ǵana psixika hám minez-qulqınıń tuwma formasın ǵana bilip qoymay, bálkim organizmniń tábiyiy rawajlanıw procesin de biliwi kerek. Ómiriniń birinshi aylarında háreketlerdiń rawajlanıwı óz aldına áhmiyetke iye.

Náreste motorikası tuwılǵanınan baslap jeterli dárejede shólkemlestiriwshilikke iye, ol halatlardı basqarıwǵa baǵdarlanǵan kóplegen mexanizmlerdi óz ishine aladı. Nárestede kóbinese ayaq-qollarınıń joqarı háreketsheńlik jedelligi payda boladı, bul keleshekte koordinatlasqan háreketlerdiń quramalı toplamı qáliplesiwinde unamlı áhmiyetke iye. Náreste balalarda qol-ayaqları búgilip, barmaqları mush bolıp turadı.

Ómiriniń birinshi aylarında bala tınıshsızlanǵan payıtlarında, qol hám ayaqlarınıń háreketi júdá biytártip, bir-birine úylespegen, ıqtıyarsız halda boladı. Keyin háreketler áste-aqırın «sanalı»lasıp baradı hám bul háreketler jańa seziniwlerdiń deregi bolıp xızmet qıladı, bul quramalıraq háreketlerge ótiwge tayarlaydı. 3-3,5 aylıq bala, onda ele anıq koordinaciyalasqan háreket bolmasa da, qolların oyınshıqlarǵa sozadı. Anıq koordinaciyalasqan háreket 4 aylıq balada jaqsı kórinedi. Bala oyınshıqtı biymálel qolına ala aladı. Onı uslap alıp, ol jaq bul jaǵına qaraydı, awzına tiydirip kóredi hám sol jol menen kóplep hár qıylı tásirler aladı. Eki aylıq bala, qarnı menen jatqarıp qoyılsa, basın kótere baslaydı. Úsh aylıǵında jatqan halda tirsegine tirenip turadı hám arqayın ol jaq bul jaǵına qaray aladı. Sonıń menen birge, qoltıǵınan uslap turılsa, ayaǵı menen tura aladı. 8-
8,5 aylıǵında basqalardıń járdemisiz otıra aladı, embekleydi hám qanday da nársege súyenip ayaǵında tura aladı. 12-13 aylıǵında otırıp tura aladı, birewdiń járdemisiz qadem qoya aladı, demek, bala júre baslaydı. Balanıń waqtında júrip ketpewine salamatlıǵınıń hálsizligi, balanıń kóp awırǵanlıǵı hám ulıwmalıq háreket, seziw organlarınıń kesh rawajlanıwı sebep boladı.

Balanıń háreketleriniń rawajlanıwı ómiriniń birinshi jılında oǵada tez túrde keshedi, on eki ay ishinde erisetuǵın ósiw hayran qalarlıq.

Sheklengen qol-ayaq, bastıń tuwma ulıwmalıq elementar háreketler toplamınan ibarat imkaniyatına iye bolǵan, ámelde járdemge mútáj jannan bala kishkene adamǵa aylanadı, ol tek eki ayaqta ańsat turıp qoymastan, al ortalıqta azat hám erkin háreketlenetuǵın ayaqlar háreketi menen bir waqıtta lokomociyalardan azat keńislikte (háreketti támiyinlewshi funkciyalar) qol menen quramalı basqarıw háreketlerin hám átiraptaǵı álemdi ańlawǵa baǵdarlanǵan háreketlerdi ámelge asıra aladı. Jańa tuwılǵan balada dıqqat etiw qábileti bolmaydı. Onda túrli qozǵawshılar tásirinde áste-aqırın ıqtıyarsız dıqqat rawajlanıp baradı. Balanıń pikirlew sheńberi qansha qısqa bolsa, onıń ózi ushın tanıs hám jańa bolǵan predmetke salıstırǵanda dıqqatı sonshelli intensiv hám dawamlı boladı. Dıqqattıń psixikalıq tásiri belgili, ol sezim kompleksin ańlawǵa aylandırıp, psixikalıq processlerdiń ótiwin kúsheytedi hám qıyal etiwdiń yadta bekkem saqlanıwına járdem beredi.