Жаҳон журналистикаси назарияси, амалиёти ва тарихи” кафедраси жаҳон журналистикаси тарихи

2- мавзу: Журналистика пайдо бўлишининг ижтимоий-сиёсий сабаблари


Режа:
а) Журналистиканинг илк кўринишлари
б) «Журналистика» ва «Публицистика» ўртасидаги фарқлар.
в) Биринчи «Энциклопедия»да журналистика ҳақида билдирилган фикр.
Юқорида таъкидлаганимиздек, публицистиканинг ижтимоий муносабат сифатида пайдо бўлиши инсон жамияти, шаҳар давлатларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши тарихи билан чамбарчас боғлиқдир. Оммани ишонтиришга интилиш, ҳамкорликдаги (меҳнат, ҳарбий, савдо, ҳўжалик-иқтисодий ва ҳ.к) ҳаракатни ташкиллаштириш кабилар оғзаки чиқиш, нутқ сатъатини ривожлантиришга туртки бўлиб хизмат қилган. Журналистика ўзининг илк босқичида бир мунча бошқа мақсадларни назарда тутган. Бу ерда энг асосийси жамиятда, давлатларда инсон фаолиятининг турли соҳаларидаги иқтисодда, маданият да, сиёсатда, санъатда, илм-фандаги ишларнинг аҳволи ҳақидаги ахборотларга бўлган эҳтиёж ўса бошлади. ХVIII асрда яшаган файласуф Ш.Монтескье журналистика билан биринчи шуғулланганлар ҳақида баъзи истеҳзо билан шундай ёзади. «Ушбу хатда мен сен билан хабарчилар деб аталмиш бир қавм ҳақида гаплашмоқчиман: улар ўзларининг байрамона кайфиятини нишонлаш учун ажойиб бир боғда тўпланадилар. Улар эллик йил давомида гапирганларида ҳам бундан мамлакатга ҳеч қандай фойдаси тегмайди, аксинча улар шунча вақт жим турганларида фойдаси кўпроқ бўларди. Лекин улар ўзларига юксак баҳо берадилар, чунки улар улкан лойиҳалар ҳақида суҳбатлашадилар ва муҳим нарсалар ҳақида фикр алмашадилар.»
Хабарларни тарқатиш бўйича пайдо бўлган фаолиятнинг ушбу янги тури 15-16 асрда журналистика сифатида шакллана бошлади. Ушбу илк босқичларда «Журналистика» ва «Публицистика» тушунчаларининг фарқи аниқ сезилиб туради. Ҳозирги пайтда уларнинг тўлиқ қўшилиб кетганлиги мазкур ходисаларнинг келиб чиқишини аралаштириб юбормаслиги керак. Публицистик фаолият оғзаки сўз санъатининг ривожланиши орқасидан ва унинг омма ҳаракатини ижтимоий-сиёсий бошқариш мақсадида фойдаланиши туфайли шаклланди. Журналист касби эса илк даврда техник воситачи, хабар етказувчи, «алоқа канали ходими» сифатида хабарларни тарқатувчи вазифа шаклида пайдо бўлган. Замонавий журналистларнинг авлодлари чопарлар ва почта хизматларидир. Улар худди биринчи хабар сотиш марказлари каби қўлларида бўлган янгиликлар ёрдамида аудиторияни бошқариш вазифасини қўймаган эдилар. Илк босқичларда журналистик фаолия савдо маҳсулоти сифатида ривожланади. Янгиликлар, хабарлар, бу ўзига хос махсулотлар ҳисобланган. Тўғри,. Мазкур иш билан тарқатувчиларнинг ўзлари ҳам унинг ўзига хос хусусиятини англаб улгурмаган эдилар. Ушбу «махсулот»харидорларни бошида асосан ҳўжалик, савдо, маданий оқартув мақсадидаги эҳтиёжларига хизмат қилиб келди, кейинчалик эса у сиёсий мақсадларда фаол фойдаланила бошлади. «Публицистиканинг гнесеологик муаммалари» китоби муаллифи В.В. Ученованинг таъкидлашича янгиликларни «тарқатувчи»ларнинг фаоллашуви жамоатчилик тартибини сақловчилар учун катта ҳавфга айлана бошлаган. Мисол учун 1572 йилда уларга қарши поплар томонидан ишлаб чиқарилган низомлар нашр эттирилади, унда узатиш учун бериладиган хатлар ёзиш таъқиқ этилган, уни бузувчилар эса тош кўтаришга сургун қилинган. Ёки 1521 йилда католик черковининг машҳур арбоби Кохмус Франкфуртдан Римга папа Александрга жўнатган хатида кузги кўргазмадаги китоб бозори попга қарши варақалар билан тўлиб кетганлигини ёзади.
Публицист - нотиқ (антик ва ўрта асрлардаги)ни иқтисоднинг капиталистик ривожланиш давридаги журналист – ишбилармон фаолиятидан фарқлаш зарур. Масалан Дидро ва Д. Аламбер «Энциклопедиясида» журналистикага қўйидагича таъриф берилади: журналист бу адабий фанлар ва санъат асарлари ҳақида парча ва фикрлар нашр эттирувчи муаллиф. Шундан кўриниб турибдики ХVIII асрда журналист функцияси ва унинг фаолият майдони анча кенгайган. Журналистика аста- секинлик билан профессионал таълим, ижтимоий-сиёсий фаолиятнинг ўзига хос соҳаси сифатида мустақил шакллана бошлади.Бошида воситачи, ходим сифатида пайдо бўлган журналистика кейинчаси ўзига ижтимоий таъсирнинг бошқа кўринишларини ҳам қўшиб ола бошлади. Масалан савдо рекламасини олиб боради, янги адабиётларни тарғибот қилади, ҳукумат ҳужжатларини кўпайтьиради. Жамиятдаги ижтимоий – иқтисодий тузилмаларининг мураккаблашуви, ишлаб чиқариш соҳаларининг ва уларнинг ўзаро алоқасининг чуқурлашуви, аҳолининг таълимий ва маданий онги ўсиши билан журналистика ҳам жамиятнинг улкан ижтимоий – сиёсий кучига айланиб боради. Аввалги кундалик матбуот асосида, кейинчалик радио ва телевидение ёрдамида нафақат оммани тезкор янгиликлар билан таъминлаш учун, балки жамоатчилик фикрини шакллантириш учун ҳам хизмат қилмоқда. Ҳозирги кунда унга мўътадил жамият қуриш, илғор давлат ва миллий ривожланиш, дунёдаги миллион одамларнинг тинч ҳаёт фаолиятини таъминлаш каби вазифалар қўйилмоқда. Журналистиканинг пайдо бўлишига техник, иқтисодий ва ижтимоий – сиёсий сабаблар асос бўлган.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
1.Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ1 аср бўсағасида. Тошкент, Ўзбекистон, 1999 й.
2.Лихачев Д.С. Развитие русское литературы Х –Х VII веков. Эпохи и стили. Л., 1973.
3.Ученова В.В. - Исторические истоки современный публицистики. М., 1972.
4.Ученова В.В. – У истоков публицистики. М., 1989.
5.Тоғаев О. – Ўзбек бадиий публицистикаси. Т., Фан. 1973.
6.Ворошилов В.В. –Журналистика. Учебник. С. Петербург. 1999.
7.Материалы к курсу «История мировой журналистики». Сост. Муминова Ф.Т., 1994.

Мавзу бўйича саволлар:

а) Журналистика қандай эҳтиёжлар туфайли пайдо бўлган?
б) Ш.Монтеське журналистика билан шуғулланганлар ҳақида нима деган ?
в) Янгиликларни тарқатиш бўйича марказлар қаерларда ва қачон пайдо бўлган?
г) «Журналистика» ва «Публицистика»тушунчалари ўртасидаги фарқ нималардан иборат?
д) Дидро ва Д. Аламбер «Энциклопедиясида» журналистикага қандай таъриф берилган?