Жаҳон иқтисодий ва ижтимоий географияси

Braziliya Federativ Respublikasi.

Braziliya nafaqat Janubiy Amerikadagi balki yer sharidagi eng ulkan tropik mamlakat. U maydonining kattaligiga (8557 ming km² ) ko’ra ham, aholisining soniga (187 mln 2006 y) ko’ra ham dunyoda 5- o’rinda turadi. Braziliya Janubiy Amerika materigining sharqiy va markaziy qismini egallagan. Braziliya Janubiy Amerika materigi maydonining 47 % ini o’z ichiga olgan bo’lib, quruqlik orqali materikning 10 davlati bilan chegaradosh. Iqtisodiy geografik o’rnining qulayligi:

• 
  dengiz bo’yida joylashganligi;
  
• 
  Janubiy Amerikaning barcha davlatlari bilan chegaradoshligi (Ekvador, Chilidan tashqari.)
  
• 
  AQSH ga yaqinligi, Venesuella va Argentina bilan chegaradoshligi.
  

Braziliya hududida 50 dan ortiq mineral resurslar uchraydi. Ulardan masalan; temir rudasi qazib olish bo’yicha dunyoda 1-o’rinda (yiliga 160 mln t.). Marganes qazib olishda 5-o’rinda
Xrom qazib olishda 8- o’rinda
Boksit qazib olishda 5- o’rinda turadi. Ulardan tashqari uran, qalayi, nikel, olmos kabilarni qazib olishda dunyoda yuqori o’rinlarda turadi.
Mamlakat xududi ekvatorial, subekvatorial va tropik iqlim mintaqalarida joylashgan. Iqlimi sernam bo’lganligi uchun mamlakatda o’rmonlar (selva, kampos, kaatinga) katta maydonlarni egallagan. Amazoniya o’rmonlarida 25 000 dan ortiq o’simlik turi uchraydi, shundan 4000 turi daraxtlardir. Bu o’rmonlar hayvonot dunyosiga ham boy. Braziliya hududining 2/3 qismini o’rmonlar egallagan. Mamlakat jahonda suv resurslari, agroiqlim resurslari bilan ta’minlanganlik darajasiga ko’ra dunyoda oldingi o’rinlarda turadi. Bularning hammasi Braziliyani ulkan iqtisodiy salohiyatga ega ekanligini ko’rsatib turadi.
Aholisi. Mamlakat aholisi demografik portlashda. Aholisi 176,5 mln (2003y), 187 mln (2006 y) kishi. Tug’ilish koeffisienti 20 ‰, o’lim 7 ‰ . 15 yoshgacha bo’lganlar jami aholining 30 % ini, 64 yoshdan o’tganlar 6 % ini tashkil etadi. O’rtacha umr 65-73 yosh. 1 ayolga 2,2 bola to’g’ri keladi. YAMD 7070 $ (2001y). Aholisining o’rtacha zichligi 1 km² ga 21 kishi. Aholisining 90% i mamlakat hududining 2/5 qismida yashaydi, ya’ni mamlakatning janubi-sharqida okean sohillarida yashaydi. Mamlakatning ichki, g’arbiy rayonlarida (Amazoniyada) butun aholining 5 % i yashaydi. Aholining bunday notekis joylashganligiga avvalo tarixiy va iqtisodiy sabablar ta’sir etgan. Aholi Braziliyada yiliga 1,7 % ga o’smoqda. Aholisining etnik tarkibi (80 dan ortiq millat va elat) juda murakkab. Yevropaliklarning ajdodlari (portugal, ispan, italyan, nemis) mamlakat aholisining 55 % ini, oraliq emigrant guruhlar (metis, mulat, sambo) 38 % ini, negrlar esa 6 % ini tashkil etadi. Tub joy aholisi Amazoniyada, negrlar esa mamlakatning shimoli-sharqiy rayonlarida ko’p tarqalgan.
Braziliyani 1500-1501 yillar portugal sayyohi Pedru Kobral kashf etgan. O’sha davrdan boshlab Braziliyaga evropaliklar ko’chib kela boshlagan.
Urbanizasiya darajasi 80 %. Millioner shaharlari 11 ta: San-Paulu (9,4 mln kishi), Rio-de-Janeyro (5,5 mln kishi), Salvador, Belu-Orizonti, Resifi, Portu-Algeri, Brazilia, Kuritiba, Belen, Manaus, Fortaleza. Agar shahar aglomerasiyalarini qo’shib hisoblasak, San-Pauluda 26 mln, Rio-de- Janeyroda 19 mln ikshi. Aholisining 89 %i katolik, qolganlari: iuda, protestant. Davlat tili portugal tili.
Braziliya federativ respublika bo’lib, u 26 shtat va 1 ta poytaxt federal okrugidan tashkil topgan.
Qonun chiqaruvchi organi – Milliy Kongress.
Asosiy siyosiy partiyalari : 1.Sosial – Demokratlar partiyasi
2. Demokratik harakatdagi partiya
3. Mehnatkashlar partiyasi
4. Liberal front partiyasi
5. Milliy tiklanish partiyasi.
Braziliya 1500-yildan XIX asrgacha Portugaliya mustamlakasi bo’lib kelgan. 1888- yil qullik bekor qilingan. 1891-yil Braziliya qo’shma shtatlari tashkil topdi. Braziliya ADT (OAG) BMT, LAIX, LAES va Amazoniya paktiga a’zo.
Sanoati . braziliya sanoati ishlab chiqarish xajmiga ko’ra dunyoda 1-o’nlik mamlakatlari qatoriga kiradi. U rivojlanayotgan mamlakatlarning eng etakchisi, peshqadami, nihoyat tayanchidir.
Braziliya industrial- agrar mamlakatdir. Eng rivojlangan sanoat tarmoqlari: avtomobilsozlik (yiliga 1 mln avto ishlab chiqaradi); samolyotsozlik (“Embraer”dunyo bo’yicha 17% 3-o’rin); EHM, mikro va mini kompyuterlar (dunyoda AQSH, Yaponiya va Germaniyadan keyin 4- o’rinda);
Qora metallurgiya (yiliga 26 mln t. dunyo bo’yicha 7- o’rin);
Ximiya sanoati (yiliga 30 mln t. neft qazib oladi, chetdan 100 mln t. keltiradi.); kemasozlik, aerokosmika, o’rmon, engil sanoat tarmoqlari rivojlangan. Oziq-ovqat sanoati tarmoqlaridan: kofe sanoati, qand-shakar sanoati, konditer, sitrus, kakao, soya yog’i olish, tamaki sanoati kabilar.
Braziliyada yirik harbiy sanoat barpo etilgan. Hozirda fantalab sanoat tarmoqlari tez rivojlanmoqda. Dunyodagi eng yirik GES lar (Chitayku, Tukurui, Ksinda) shu mamlakatda qurilgan.
Braziliyada qishloq xo’jaligi yuksak rivojlangan bo’lib, qishloq xo’jalik mahsulotlarini eksport qilish xajmi bo’yicha u dunyoda 3- o’rinni egallaydi. Braziliya dunyoda shakarqamish etishtirish bo’yicha (yiliga 250 mln t.), kofe etishtirish bo’yicha, banan etishtirish bo’yicha 1-o’rinda, soya va apelsin etishtirish bo’yicha AQSH dan keyin 2- o’rinda turadi. Paxta tolasi etishtirish bo’yicha Braziliya dunyoda 6- o’rinda (yiliga 800 ming t.) turadi. Sholi etishtirish bo’yicha esa butun Amerika qit’asida 1- o’rinda (yiliga 10 mln t.) turadi. Braziliyada chorvachilik ham yaxshi rivojlangan. Mamlakatda 125 mln qoramol, 32 mln cho’chqa, 28 mln qo’y va echkilar bor. Mamlakatdagi qishloq xo’jaligi erlarining 80% i latifundistlar qo’lida.
Braziliyada aholi va xo’jalikning joylashuvida okean bo’yi tipi yaqqol ko’zga tashlanadi. Eni 300-350 km li okean bo’yi mintaqasida, ya’ni tashqi Braziliyada butun mamlakat ishlab chiqarishi va aholisining 90% i to’plangan. Mamlakatning sanoat uchburchagi hisoblangan San-Paulu , Rio- de- Janeyro va Belu-Orizonti shaharlari tashqi Braziliyada joylashgan.
San-Paulu shahri Braziliyaning iqtisodiy poytaxti bo’lib, Lotin Amerikasining qolaversa, butun Janubiy yarim sharning bosh sanoat rayonidir. “Osmono’par binolar” ko’pligi uchun uni “Lotin Amerikasining Nyu -Yorki” deb atashadi. San-Paulu XIX asrning o’rtalarigacha kichkina viloyat markazi bo’lgan, so’ngra Yevropa va Yaponiyaliklarning ommaviy ko’chib kelishi natijasida shahar juda tez o’sdi.
Rio-de-Janeyro mamlakatning eng yirik port, bankir va turizm shaharidir. U 1960-yilgacha mamlakat poytaxti bo’lib kelgan. Shaharda Isus Xristosning 40 metrli haykali va dunyodagi eng katta “Mrakana” futbol stadioni joylashgan. XX asrning 2-yarmidan boshlab Braziliyada Amazoniyani o’zlashtirishga qaratilgan regional siyosat yuritilinmoqda. Mazkur siyosat bo’yicha mamlakat poytaxti Rio-de –Janeyrodan Braziliaga ko’chirildi va Transamazoniya avtomobil yo’li (5,5 ming km) qurilib ishga tushirildi.
Transporti. Asosiy transporti avtotransport bo’lib, mamlakatda avtoyo’llarning umumiy uzunligi 1,3 mln km ga teng. Temir yo’llarining umumiy uzunligi 30 ming km. Dengiz transporti yaxshi rivojlangan. Eng yirik dengie portlari: Rio-de- Janeyro, Santus, Itaki, ular universal portlar. Eng yirik ruda eksport qiluvchi porti – Tubaran. Bulardan tashqari: Forta- Leza, Salvador, Port – Alegri kabilar mavjud.
Asosiy eksporti: po’lat, temir, alyuminiy, qalayi, transport jihozlari, kofe, soya, apelsin, shakar, tamaki, teri, go’sht, to’qimachilik buyumlari.
Asosiy importi: mashina va jihozlar, neft, ko’mir, mineral o’g’itlar, bug’doy, oziq-ovqat, ximiya sanoati mahsulotlari.
Asosiy savdo sheriklari: AQSH, Lotin Amerikasi davlatlari, EI (ES), Osiyo davlatlari. Pul birligi – real.