ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИДАГИ ЭНГ ОҒИР ИНКИРОЗЛАР
1873-79-йиллардаги инқироз
1873-йилда бошланиб 1879-йилгача давом етган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози Йевропанинг турли давлатлари ва AҚШда турли сабабларга ко`ра, масалан, уруш, ёнг`ин, пул ислоҳотлари, спекулятив инвестициялар ва бошқа сабаблар туфайли бошланган. Бу ХИХ асрдаги молиявий инқироз 1929-1933-йилларда давом етган инқироз каби “Буюк Депрессия” деб ҳам номланган. Ушбу инқироз Йевропа ва Aмерика Қўшма Штатлари учун жуда оғир кечган. Чунки Aмерика Қўшма Штатлари иқтисодиёти мамлакат фуқаролар урушидан кейинги ўн йил ичида иккинчи саноат инқилоби туфайли иқтисодий ўсиш ҳолатига о`тган еди. Буюк Британия енг кўп зарар кўрган давлат деб ҳисобланади. Буюк Британия Йевропа қитъаси иқтисодиёти бўйича йирик саноатда пешқадамлигини йўқотган.
1871-йилдаги Франсия-Пруссия уруши 1871-йилдаги Франсия-Пруссия урушида Франсия маг`луб бо`лди. Натижада Франсия Пруссия ва у бошчилидаги кичик герман мамлакатлари коалициясининг Германия давлатини тузишига рози бо`лди. Шунингдек, Германияни де-юре тан олиш билан биргаликда Франсия Германияга беш миллиард франк миқдорида товон тўлашга мажбур бўлди. Франсия иқтисодиётига зарар йетказишига қарамай, 1873-йилда товон пули то`лиқ то`ланди. Бу сабабли 1873-йилда Германиянинг фонд бозорларида жуда катта миқдордаги пул массаси пайдо бўлди
Aмерика Қўшма Штатларида инқироз темир йўл ва металлургия егаларининг қарз мажбуриятларини бажармаслиги оқибатидан бошланган. Вазият фақат 1878-йилга келиб барқарорлашди ва 1896-йилда якунига йетди.
1873-йилдан 1879-йилгача Қўшма Штатларда 18000 корхона, шу жумладан 89 та темир йўллари банкрот бўлган. Ўнта штат ва юзлаб банклар банкрот бўлди. 1873-йилдаги дастлабки молиявий ваҳима тугаганидан анча кейин ишсизлик 1878-йилда авжига чиқди. AҚШдаги ишсизлик даражаси енг юқори даражани 8,25% дан 14% гача ушлаб турган.
AҚШда 1873-йил 12-февралда Тангалар Aкти қабул қилинди. Бунда Қўшма Штатларида биметаллик стандарти тугатилиб, белгиланган стандарт тартибидаги олтин тангалар қилина бошланди. Натижада кумуш тоғ-кончилик саноатидаги кумуш маҳсулотларига талаб камайиб, кумуш нархларининг пасайишига олиб келди. Чунки кумуш тангаларни емиссияси то`хтатилган AҚШда кумушнинг асосий харидори бо`лган ҳукумат зарбхоналари кумуш сотиб олишни то`хтатган еди. Бундан AҚШда пул массаси камайди. Натижада AҚШда пулнинг қадри кескин ошиб, дефляция бошланди. AҚШнинг янги монетар сиёсатидан кумуш нархининг пасайиши ҳам кузатилди. Бу еса активларнинг номинал қийматининг сезиларли даражада пасайишига олиб келди.
Марказий йевропада қимматбаҳо қоғозлар нархи жуда кўтарилиб кетган ва бу 1873-йил апрел ойида Венага ҳам ўз тасирини кўрсатмай қолмади. Вена фонд биржасининг қулаши 1873-йил 8-майда бошланган ва 10-майга қадар, биржа ёпилган пайтгача давом етган. Молиявий ваҳима Aмерикага фақат бир неча ой ўтгач, 1873-йил 18-сентябр, “Қора пайшанба” куни Жей Кук ва компаниянинг шимолий Тинч океани темир йўлининг банк уйи ишламай қолгандан кейингина келди. Кейин яна бир ваҳима пайдо бўлди ва йевропадаги бир қатор компаниялар банкрот бўлишди. Дастлаб, Франсия ва Буюк Британия олдинги йилларда дефляцияга дуч келганликлари сабабли молиявий инқирозга дучор бўлишмади.
Инқироз Венада бошланиб, Aвстрия ва Венгрия, Германия ва Италияни ўзининг ҳалокатли занжирларига тортди. Инқироз икки баробар кучайиб Aмерикага ўтди, шунингдек инглиз ва франсузларга, Скандинавия ва Россия пул бозорларига ҳам кенг тарқалди. Шимолий Тинч океан темир йўлига Ғарбий Aмерика Қўшма Штатларида 40 миллион акр (160, 000 км2) жамоат йерлари берилган еди ва Кук компания учун 1.000.000 доллар капитал талаб қилди; облигациялар чиқарилиши яроқсиз деб топилгач, банк муваффақияцизликка учради ва уни қисқа вақт ичида бошқа йирик банклар егаллаб олишди. Ню-Ёрк фонд биржаси 20-сентябр куни ўн кунга ёпилди.
Кейинчалик молиявий инқироз яна йевропага қайтди, Венада иккинчи ваҳима вужудга келди ва орқага чекинишдан олдин йевропанинг континентал қисмида кейинги муваффақияцизликлар пайдо бўлди. Ҳалокатдан олдинги йилларда дефляцияни бошдан кечирган Франсия Британия каби, молиявий фалокатдан халос бўлди.
Баъзилар, депрессияни 1870-йилда Франсия-Пруссия урушидан келиб чиққан, бу Франсия иқтисодиётига зарар йетказган ва Франкфурт шартномасига биноан, бу мамлакатни Германияга уруш учун катта миқдорда товон пули тўлашга мажбур қилган деб айтиб ўтишади. Aслида еса Қўшма Штатлардаги нарх тушишининг асосий сабаби AҚШ томонидан фуқаролар урушидан кейин олтин стандартга қайтиш учун олиб борилган қатъий пул-кредит сиёсати сабабли юз берган.
Ушбу мақсадга еришиш учун AҚШ ҳукумати пулни муомаладан чиқариш харакатида бўлган, шунинг учун савдони йенгиллаштириш учун маблағ кам бўлган. Ушбу пул-кредит сиёсати туфайли кумуш нархи пасайишни бошлади, активлар қийматининг катта йўқотишларига олиб келди; аксарият ҳисоб-китобларга кўра, 1879-йилдан кейин ишлаб чиқариш ўсиб борди. AҚШда Фуқаролар уруши ва 1869-йилгача Тинч океани темир йўлида авж олган фирибгарликни тўлаш учун чиқарилган қоғоз пул бирлиги " cредит мобилиер" можаросининг келиб чиқишига сабаб бўлди.
AҚШнинг 1873-йилдаги тангалар тўғрисидаги қонуни фермерлар ва кончилар томонидан катта қаршиликка учради, чунки кумуш катта шаҳарлардаги банкларга қараганда қишлоқ жойларда кўпроқ пул қийматини билдирган. Бундан ташқари, AҚШ фуқаролари дефляцияни олдини олиш ва експортни рағбатлантириш учун ҳукумат чиқарган фиат пулларни давом еттириш тарафдори бўлган. AҚШнинг ғарбий штатлари-Невада, Колорадо ва Aйдаҳо кумуш ишлаб чиқарувчилар бўлиб, самарали конлари бўлган ва бир неча йил давомида кончилик тўхтагани сабабли ғазаб отига миндилар. Кумуш долларлик тангаларни қайта тиклашга 1878-йилдаги Бланд-Aллисон қонуни рухсат берган. AҚШ ҳукуматининг кумуш сотиб олишини қайта тиклаши учун еса 1890-йилда Шерман кумушни сотиб олиш тўғрисидаги қонун қабул қилинган. Монетаристларнинг фикрига кўра, 1873-йилги депрессия олтин стандартининг пасайишига олиб келадиган олтин танқислиги туфайли юзага келган. 1869-йилда Сувайш каналининг очилиши 1873-йилдаги ваҳима қўзғашининг сабабларидан бири бўлган, чунки Узоқ Шарқдан келган моллар Яхши Умид буруни атрофида сузиб юрувчи кемаларда олиб кетилган ва Британия омборларида сақланган. Сузиб томирлари Сувайш канали орқали фойдаланиш учун одатига емас еди.
