|
Iqtisodiy hayot
Jamiyatning turli shakllari va tarixning barcha bosqichlarida ham ayniqsa, Xorazm
dehqonchiligida barcha bosqichlarida ham,ayniqsa Xorazm dehqonchiligida 4-4.5
ming yillik tarixi davomida yaratilgan handa moddiy-ma’naviy boyliklarining bosh
manbai yer hisoblangan yerdan foydalanishning ko’p yillik tajribalari sharoitida
yer egaligi va uning shakllari ,feodal va kattalashib borgan.Yer bilan band bo’lgan
bu ijtimoyi,iqtisodiy siyosat munosabatlar ming yillar davomida shakllanib borgan.
XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib Xiva xonligining umumiy yer maydoni 5mln
659ming 910 desyatina (1 desyatina -1.09 gektarga teng) bo’lgan.Shundan
ma’daniy yerlar 2mln 4 ming 520 desyatina,ekin ekiladigan yerlar 324 ming
desyatinani tashkilk qilar edi.Yana tarixiy ma’lumotlarga qaraganda,Xiva
xonligida1900-yilda 519 ming 430 kishi yashagan.Uning 488 ming 922 kishisi
ya’ni 94.1 % o’troq (o’zbeklar) zamina 515 ya’ni 5.9% ko’chmanchi aholi
bo’lib,aholining 94.5% qishloqda va 5.1% shaharda yashar edi.V.Lobachevskiy
ma’lumotlariga ko’ra 1910-yilda Xiva xonligida 646 ming kishi yashab ularning
61.4% o’zbeklar,28.5% turkmanlar,5.1% qoraqalpoqlar va 3.5% qozoq va
qirg’izlardan iborat edi. Xiva xonligi Rossiya tomonidan bosib olingan keyin ham
yerga egalik munosabatlarida keskin o’zgarishlar bo’lmasdan yerga egaligning
asosan 3 ta shakli saqlanib qolgan:davlat yerlari (xonlik va podshohlik yerlari) deb
yuritilgan.Mulkiy yerlar va vaqf yerlari xonlik yerlariga ekin maydonlaridan
tashqari to’qaylar,qumlar va boshqa yerlar ham kiragan.Yerni yer egalarini o’zlari
………………. mardikorlar ishlab bergan.
XIX asrda va XX asr boshida xonlik hududlarida davlat homiyligi va rus
mutaxasislari yordamida yer tuzish,loyihalash ,yerlarning meliorativ holatini
yaxshilash,yangi navlarini joriy qilish sohasida qator tadbirlar amalga
oshirildi.Qadimdan Xorazm o’zini takrorlanmas dehqonchilik maktabi va uning
ibratli saboqlari bilan butun dunyoga mashhur bo’lgan.Xorazmda bir qarich yer
ham be’kor qolmagan va yiliga 1.5-2 marta hosil undirib olingan.Yerlarning
sho’rini yuvish,yerga eski devor kesaklari,mahalliy o’g’it(dori),yon ariqdan
chiqqan roshlar,qum va chirindi o’g’itlar kabi o’g’itlar to’kish tajribasi ekinlardan
mo’l hosil olish yo’llari sifatida qadrlanib kelingan.Bu borada tumanimizdagi
Boshqirshiyx qishlog’ida aka-uka Xudoybergan va Ollobergan boylar ………..
Ma’lumki Xorazmda to 1883-yilda chorizm askarlari kelmaguncha menozit
nemislari vohada yashay boshlaguncha kartoshka,pomidor ekilmagan va iste’mol
qilinmagan.Hatto 1930 yillarning boshlarigacha bu ekinlarni ekish ommalashib
ketmagandi Xudaybergan 1930 yillardan Ro’za hayitida elga nahor oshi bergan
vaqtida qo’y so’yib,kartoshka solib qovurdoq pishirtirgan.O’shanda eldoshlari
“boyligiga qaramay ovqatga qayerdagi narsani solibdi” deya gap qilishgan
ekan.Mana bugungi kunga kelib kartoshka,pomidor va boshqa sabzavot ekinlari
ommalashib ketgan.Bundan tashqari u hatto 1920-yillarda Yangibozorda paxta
tozalash zavodini qurishni rejalashtirgan.Shu niyatda Rossiyadan boshiga
shapka,egniga charm kurtka kiygan 2 rus kishisini zavodni loyihalashtirish uchun
chaqirtirgan.Afsuski kollektivlashtirish,quloqlashtirish va qatag’on siyosati uni
rejasini buzgan.
Xiva xonligida asosan Xiva va Urganch shaharlari savdo markazlari ularni ro’yxati
berilgan.Bu bozorlarni karvon saroylarni rus savdogarini omborlari Rossiya-Osiyo
banki bo’limlari joylashgan edi.Xonlikda 35 ta bozordan 24 tasi podsholik va
iq’tosi yakka shaxslarning xususiy bozori hisoblangan.Katta bozorlari tumandagi
guruhlarga bo’lingan.Paxta(g’avacha) chigit bozori ,sholi,g’alla bozori,tamaki
bozori,qo’y bozori,tilla bozori,o’t yem-xashak tovuq,temirchi o’t yem-
xashak,sabzi,zargar bozori,chilam tayyor kiyim,qaydalet va boshqalarga bo’linar
edi.Bozorlarda turli tomoshalar
ko’rsatilib,akdichlar,dozidchilar,ko’zboylag’ichlar,hayvon
o’rgatuvchilar,nayrashbozlar,sozanda-
ganandalar,dorbozlar,nayranbozlar,darveshlar va boshqalar tomosha ko’rsatib,pul
yig’ar edilar.Shuning uchun ham yurtni bilmoqchi bo’lsang uning bozoriga bor
derdilar.Mustamlakachilik yillarida Xorazm shaharlari va qishloqlari o’z holicha
qoldi.Bozorlar shahar yoki qal’aning nafaqat ijtimoiy va siyosiy ,balki ishlab
chiqarish markazi ham edi.Shahar markazining bozorga yaqin qismida boy va
savdogarlar,ruhoniylar,hunarmandlar yashagan.Bozor maydoni (Chorsu) markaz
hisoblanar edi.Xon mulkida o’sha davrda 25 turdan ortiq turli soliqlar mavjud edi
ularni aksariyat qismi qishloq xo’jaligiga doir edi.
Mulk yer egalari “Shox somish” deb ataladigan soliq to’lab,uning miqdori har bir mulk xonadoni yerning suvga yaqinligi,unumdorligi,oyoq suvi chig’ir suvi bilan tashilishiga qarab belgilanar edi.Har yili o’tkaziladigan qazuv 12 kunga belgilangan bo’lib,ko’p hollarda u 20-30kunga cho’zilar edi.Xonlikning asosiy sanoat korxonalari Xiva,Urganch,Xonqa,Xazorasp,Gurlan va boshqa shaharlarda
Joylashgan bo’lib,
Do'stlaringiz bilan baham: |
