Jаmiyatning ijtimоiy hаyoti

partiyalari);
dehqonlar partiyalariga bo‘linadi.
Siyosiy faoliyat vositalariga kura:parlament va noparlament partiyalarga.
Mavjud ijt imoiy tuzumga nisbatan munosabatlariga ko‘ra:inqilobiy, reformistik, liberal, konservativ partiyalarga bo‘linadi.
Tarkibiy tuzilishiga ko‘ra:kadrlar partiyalariga va ommaviy partiyalarga.
Jamiyatning siyosiy tizimida egallagan o‘riniga ko‘ra:
hukmron va kam ta’sirli partiyalarga, so‘l, markaz, o‘ngpartiyalarga xamda muxolif partiyalarga bo‘linadi.
O‘zbekistonda Milliy mustaqillik e’lon qilingach, mustaqil davlat tuzilmalarining shakllanishi, O‘zbekistonda sobiq sho‘ro mafkurasiga xizmat qiluvchi yakkahokim kommunistik partiya tashkilotlarining butunlay tugatilishi natijasida fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratildi. Mamlakatda xalq manfaatlari va siyosiy irodalarini erkin ifoda etish uchun huquqiy asoslar va erkin siyosiy muhit yaratilishiga hamohang tarzda siyosiy partiyalar ham tuzila boshlandi.
Hozirgi davrda jahondagi demokratiyaning asosiy mezonlaridan biri — saylovlarning ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkazilishidir. 1991 yilning noyabridayoq “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi Qonunda saylovning ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkazilishi huquqiy jihatdan e’tirof etildi. Mazkur Qonunda siyosiy partiyalar mamlakat Prezidentligiga nomzodlar ko‘rsatish huquqiga ega ekanligi aniq va ravshan ifodalandi.
1991 yil 14 fevralda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g‘risida”gi Qonun mamlakatda ko‘ppartiyaviylik tizimi shakllanishining huquqiy jihatlarini ta’minlab berishi natijasida mamlakatda yangi siyosiy partiyalarning shakllanish jarayoni boshlandi. Milliy mustaqillik davrida tashkil topgan siyosiy partiyalardan biri, bu — O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi. Partiyaga 1991 yilning 1 noyabrida bo‘lib o‘tgan ta’sis qurultoyida asos solindi.
O‘zbekiston XDP tarkibida ziyolilar, tadbirkorlar, yoshlar soni yil sayin ko‘payib bordi. Uning tarkibida ishchi va dehqonlar salmog‘ining 52,6 (1992 yil 1 yanvarga) foizdan 39,3 foizgacha (2006 yil 1 yanvarga) pasayishi esa partiya a’zolari orasida xizmatchilar salmog‘ining muttasil oshib borishi (41,1 foizdan 46,5 foizgacha) bilan izohlandi. Mamlakatda aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchi ijtimoiy qatlam va guruhlar manfaatini ifoda etuvchi qator siyosiy partiyalarning tuzilishiga qaramay, XDP safiga ziyolilar kirishi ortib bordi.
O‘zbekiston XDPning “O‘zbekiston ovozi”, “Golos Uzbekistana” gazetalari va “Muloqot” jurnali qisqa davr ichida mamlakatdagi ommaviy axborot vositalari o‘rtasida katta mavqega ega bo‘lgan markaziy matbuot nashri sifatida faoliyat ko‘rsata boshladilar⁴⁶.
O‘zbekiston “Vatan taraqqiyoti” partiyasi (VTP) 1992 yilning 24 mayida tashkil topdi. Partiya a’zolarining soni qariyb 35 mingga etdi. Partiyaning markaziy matbuot nashri — “Vatan” ijtimoiy-siyosiy haftalik gazetasi 2000 yil apreliga qadar faoliyat ko‘rsatdi.
Mamlakatda O‘zbekiston Xalq demokratik va “Vatan taraqqiyoti” partiyalarining tashkil topishi bilan bir partiyaviylik tizimga butunlay barham berildi. SHuningdek, jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlarning qonun chiqaruvchi hokimiyatdagi manfaatlarini ifoda etadigan siyosiy oqimlar va tashkilotlar shakllandi. O‘zbekiston Konstitutsiyasidagi demokratik tamoyillar, shuningdek, amalga oshirilgan huquqiy va siyosiy islohotlar mamlakatda yangi partiyalarning tuzilishiga keng imkoniyatlar yaratib berdi.
O‘zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi (SDP) 1995 yil 18 fevral, O‘zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi (MTDP) 1995 yil 3 iyunida tashkil topdi. SHuningdek, “Fidokorlar” Milliy Demokratik partiyasi (FMDP) 1998 yil 28 dekabrdagi ta’sis qurultoyida tashkil topib, 1999 yilning 3 yanvarida Adliya vazirligi ro‘yxatidan o‘tdi.
O‘zbekistondagi ko‘ppartiyaviylik tizimidagi muhim yangiliklardan biri — siyosiy partiyalarning davr talabi, ijtimoiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib, bir-birlari bilan birlashishlari kabi siyosiy voqeliklar ham ro‘y bera boshladi. 2000 yil aprel oyida “Fidokorlar” Milliy Demokratik partiyasi va “Vatan taraqqiyoti” partiyasi vakillaridan iborat qo‘shma qurultoy qarori bilan ikkala partiya birlashib, partiyaning nomi “Fidokorlar” Milliy Demokratik partiyasi, deb ataldi. Albatta, bu birlashuvda har ikkala partiyaning dasturiy maqsadlaridagi mushtaraklik, har ikki partiyaning tayanuvchi ijtimoiy tabaqalari tadbirkorlar va ishbilarmonlar ekanligi muhim o‘rin tutdi. SHu bilan birga, qo‘shma partiyaviy anjuman FMDP shakllanishida muhim ijobiy jihatlarni ko‘rsatish bilan birga, partiya faoliyatida shoshma-shosharlik, pala-partishlik kabi holatlar kuzatilganligini ta’kidlab o‘tdi.
O‘zbekistonda qisqa davr ichida siyosiy partiyalarning siyosiy tizim sub’ektlari sifatida faoliyat ko‘rsatishlari, ularning siyosiy tizimga ta’sir eta olish qobiliyatlarining shakllanishi natijasida demokratik tamoyillardagi ko‘ppartiyaviylik tizimi shakllandi. Siyosiy partiyalar jamiyatning instituti sifatida har bir partiya o‘zi tayangan ijtimoiy qatlamlar va guruhlar manfaatini birlashtirish hamda ifodalash, shuningdek, fuqarolar siyosiy madaniyatini oshirish, ularning ijtimoiy-siyosiy faolliklarini yuksaltirish sohasida katta ishlarni amalga oshira boshladilar.
Mamlakatda parlament islohotlarining boshlanishi, ikki palatali parlamentni shakllantirish uchun huquqiy asoslarning ishlab chiqilishi munosabati bilan siyosiy partiyalarning jamiyat va davlat qurilishidagi o‘rni yanada yuksaldi. 2004 yil dekabrdagi parlament va mahalliy vakillik organlariga bo‘lgan saylovlarda parlamentning quyi palatasi — Qonunchilik Palatasi deputatligiga nomzodlar ko‘rsatish huquqining siyosiy partiyalarga berilishi, mahalliy vakillik organlaridan parlament deputatligiga nomzod ko‘rsatish huquqining bekor qilinishi munosabati bilan partiyalarning qonun chiqaruvchi hokimiyatni shakllantirish sohasidagi yangi davri boshlandi.
Siyosiy partiyalarga yangi vakolatlarning berilishi bilan o‘z-o‘zidan ularning jamiyat oldidagi mas’ulligi kuchaydi. Umuman, siyosiy partiyalar vakolatlari kengaytirilishi jamiyat siyosiy sohasini erkinlashtirishning yangi bosqichini boshlab berdi. “Kuchli davlatdan — kuchli fuqarolik jamiyati sari” siyosiy konseptual dasturning asl maqsadi ham asosan ana shu yo‘nalishga qaratildi.
2003 yil 15 noyabrda O‘zbekiston siyosiy tizimida yana bir siyosiy partiya — Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati — O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi tashkil topdi. Partiyani tuzish tashabbuskorlari, asosan, mamlakatdagi o‘rta qatlam — tadbirkorlar va ishbilarmonlarning ilg‘or vakillari bo‘ldi.
Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati — O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasining (O‘zLiDeP) tashkil etilishi bilan mamlakatda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish islohotlarining chuqurlashib borish jarayonlari tarixiy zaruriyat sifatida kun tartibiga qo‘yildi.
XX asr oxiriga kelib, mamlakatda 260 mingdan ko‘proq o‘rta va kichik tadbirkorlar, 85 mingdan ortiq fermerlar biznes faoliyatini yuritmoqda edi. O‘rta va kichik mulkdorlarning o‘rta ijtimoiy qatlam sifatida shakllanish zaruriyati va ehtiyojlari ularning siyosiy kuch sifatida birlashishlari, iqtisodiy jihatdan rivojlanish uchun o‘z siyosiy manfaatlarini ifoda eta oladigan siyosiy tashkilotga ega bo‘lishlarini taqozo etmoqda edi. O‘zLiDeP o‘rta ijtimoiy qatlam g‘oyalari va manfaatlari ifodachisi sifatida siyosiy maydonga chiqdi. SHuningdek, partiya o‘z siyosiy mafkurasining liberal g‘oyalar va qadriyatlarga asoslanishini e’lon qildi.
2008 yil iyun oyida “Fidokorlar” Milliy Demokratik partiyasi bilan O‘zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasining bir partiyaga birlashishiga doir tayyorgarlik ishlari amalga oshirildi. Mazkur ikki partiya qurultoylari saylovlar davrida va parlament faoliyatida o‘z ta’sirlarini oshirish, elektoratning ko‘proq qismini jalb etish maqsadida yagona partiyaga birlashdilar. Tuzilgan yangi partiyaning nomini O‘zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi deb atashga qaror qilindi. Partiyaning markaziy, mintaqaviy va boshlang‘ich tashkilotlari har ikki partiya vakillaridan iborat holda qaytadan tashkil etildi. Partiya dasturi endi ko‘proq jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlar va guruhlar manfaatlarini ifoda eta boshladi.
Mamlakatda mustaqillik yillarida siyosiy partiyalarning davlat hokimiyati organlaridan mustaqil ravishda rivojlanishi va keng faoliyat ko‘rsatishi uchun ijtimoiy-siyosiy kengliklar yaratildi. SHu bilan birga, Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi «hududiy, bir mandatli saylov okruglari bo‘yicha ko‘ppartiyaviylik asosida besh yil muddatga saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iborat»⁴⁷ bo‘lishi bu qoidani O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida»gi Qonunda mustahkamlab qo‘yilishi siyosiy partiyalarning mamlakat qonun chiqaruvchi hokimiyatini shakllantirishdagi rolini oshirdi.
Mamlakatda Milliy mustaqillikning ilk davrida davlat tomonidan amalga oshirilgan islohotlar natijasi o‘laroq, fuqarolik jamiyatining muhim instituti bo‘lgan siyosiy partiyalarning demokratik qadriyatlar asosida faoliyat yuritishlari uchun huquqiy asoslar yaratildi. Qisqa davr ichida mamlakatda beshta siyosiy partiya tashkil etilib, ko‘ppartiyaviylik tizimi siyosiy hayotga kirib keldi. Parlament, Prezidentlik saylovlari va mahalliy vakillik organlariga saylovlar asosan ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkazilishi an’anaga aylandi.
O‘zbekistonda siyosiy partiyalarning fuqarolik jamiyati instituti sifatidagi faoliyatini erkinlashtirish, ko‘ppartiyaviylik tizimini takomillashtirish islohotlarini chuqurlashtirishga doir muammolarni bartaraf etishda Prezident I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan kuchli fuqarolik jamiyati qurish g‘oyasi muhim ahamiyat kasb etdi. Unda e’tirof etilishicha, jamiyatda «...islohotlar jarayonida respublikada yangi demokratik siyosiy tuzumning asoslari yaratildi, deb xulosa chiqarish mumkin. Bu tuzum siyosiy tashkilotlarning, mafkura va fikrlarning turli-tumanligi asosiga qurilgan bo‘lib, davlat va jamiyatni boshqarishda fuqarolarning keng ishtirokini ta’minlaydi»⁴⁸.
O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining qaror topishida 1996 yil 25 dekabrida Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan «Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi Qonun muhim o‘rin tutdi. Qonun 17 ta moddadan iborat bo‘lib, unda siyosiy partiyalarning demokratik qoidalar asosida faoliyat yuritishlari uchun rivojlangan mamlakatlar mezonlari talablariga xos bo‘lgan huquqiy asoslar yaratildi. Qonunning 5-moddasiga binoan, «davlat siyosiy partiyalar huquqlari va qonuniy manfaatlari muhofaza etilishini kafolatlaydi, ustavda belgilangan o‘z maqsadlari va vazifalarini bajarishlari uchun ularga teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi»⁴⁹. SHuningdek, siyosiy hayotda birinchi marta Qonunning 12-moddasida siyosiy partiyalarning huquqlari aniq va ravshan ko‘rsatib berildi⁵⁰.
Fuqarolik jamiyatining muhim belgilaridan biri, bu — siyosiy institutlar va siyosiy jarayonlarda turli xil fikrlarning erkin ifoda qilinishiga huquqiy asoslar yaratib berish, shuningdek, huquqiy davlat fuqarolari — plyuralistik fikrlashga qobil bo‘lgan shaxslarni shakllantirishdir.
SHuningdek, qonunda siyosiy partiyalarning demokratik tamoyillar asosida faoliyat ko‘rsatishi uchun zarur bo‘lgan huquqiy asoslar o‘z ifodasini topdi. Jumladan, qonunda siyosiy partiyalarni tuzish, ularning faoliyat ko‘rsatish prinsiplari, partiyaga a’zolik, siyosiy partiya faoliyatining kafolatlari, ustavi, ro‘yxatga olish, partiyalarning mulkiy munosabatlariga doir barcha huquqiy maqomlarning mujassamlashgani O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimini qaror toptirishning kafolatlaridan biriga aylandi.
Siyosiy partiyalar faoliyatini faqat huquqiy jihatdangina kafolatlashning o‘zi ularning keng qirrali faoliyati yo‘nalishini amalga oshirish uchun etarli emas ekanligini hayotning o‘zi ko‘rsatdi. Siyosiy partiyalarning jamiyatdagi va siyosiy munosabatlardagi funksiyalarini to‘la bajara olish qobiliyatini shakllantirish uchun ular faoliyatini moliyaviy jihatdan ham kafolatlash tajribasi O‘zbekistonga ham kirib keldi. 2004 yil 30 aprelda ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisining XIV sessiyasida “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi.
Ko‘pchilik fuqarolik jamiyati institutlari rivojlangan mamlakatlar siyosatshunos olimlari partiyalarni davlat tomonidan moliyalashtirishni demokratiya muammolari bilan ham bog‘laydilar. Jumladan, taniqli olim J.Maslouning ko‘rsatishicha, birlashma va uyushmalarning konstitutsiyaviy erkinligi nafaqat partiyalar tashkil topishining erkinligini taqozo etadi, balki ular tomonidan o‘z funksiyalarini amalga oshirish imkoniyatlariga kafolatlar berilishini ham talab etadi. Ba’zi bir holatlarda davlat tomonidan berilayotgan yordamlar siyosiy demokratiyani real mazmunlar bilan to‘ldirishning sharti bo‘lib ham xizmat qilishi mumkin⁵¹.
Xususan, siyosiy partiyalarga moliyaviy yordam berish partiyalarning siyosiy raqobatdagi imkoniyatlari notengligini kamaytiradi, ularning alohida jismoniy yoki huquqiy shaxslar guruhlariga nisbatan qaramligini yo‘qotadi. Natijada siyosiy partiyalar korrupsiyaga qarshi kurashning ta’sirchan vositasiga aylanadi.
Mazkur qonunga binoan siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasi va davlat hokimiyatining boshqa vakillik organlariga saylovda ishtirok etishi, shuningdek, Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiya fraksiyalarining faoliyati ham davlat tomonidan moliyalashtiriladi. Albatta, siyosiy partiyalar faoliyatini davlat tomonidan moliyalashtirishni amalga oshirish saylovlarni demokratik tamoyillar asosida kechishini har tomonlama kafolatlaydi. Partiyalarning markaziy va mahalliy organlari saylovchilar bilan har tomonlama aloqa bog‘lash, o‘z faoliyatlarini saylovchilar xohish-irodalari asosida kechishini amalga oshirish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Muhimi, partiyalarning dasturiy maqsad va vazifalarini amalga oshirishning moliyaviy asoslari yaratildi.
Mamlakatda ikki palatali parlamentni shakllantirish bilan bog‘liq islohotlarni amalga oshirish natijasida siyosiy partiyalarning jamiyat instituti sifatida keng faoliyat ko‘rsatishi uchun barcha huquqiy, siyosiy va moliyaviy asoslar yaratildi. Albatta, mustaqillik davrida fuqarolik jamiyati talablariga javob bera oladigan siyosiy partiyalarning shakllanish jarayoni hali ham davom etayotganligining ob’ektiv sabablari ham mavjud. Jumladan, siyosiy partiyalar millat mentalitetiga endigina kirib kelmoqda; sobiq sho‘ro davridagi bir partiyaviylik tizim asoratlari hali ham o‘zini ko‘rsatmoqda; eski tuzumdan meros bo‘lib qolgan ijtimoiy loqaydlik, siyosiy passivlik, iqtisodiy boqimandalik va mutelik ruhiyati hamon ba’zi partiya rahbarlari va xodimlari faoliyatida, afsuski, sezilmoqda.
Mustaqillikning o‘tgan davri ichida oldingi hayot tarzimizda hali sinab qo‘rilmagan butunlay yangi milliy davlat barpo etildi. Eng zamonaviy talablardagi ikki palatali professional parlament shakllantirildi. Mamlakatda bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot rivojlanib bormoqda. Xorijiy va xalqaro tashkilotlar tajribasi ham fuqarolar dunyoqarashiga singib bormoqda. Biroq shuni qayd etish lozimki, hozirgi davrga qadar mamlakatda zamonaviy siyosiy partiyalarning shakllanish jarayoni davom etmoqda.
Rivojlangan mamlakatlarda siyosiy partiyalarning yuksalishi, ularning davlat bilan jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni ta’minlashdagi o‘rnining yuksalib borayotganligiga asosiy sabablardan biri — ularning davlat hokimiyatini shakllantirishdagi o‘rni bilan izohlanadi. Hali insoniyat tarixida partiyalarsiz siyosiy elitani adolatli tarzda shakllantirishning biron-bir vositasi ixtiro qilinmagan. Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish amaliyoti shuni ko‘rsatdiki, faqat siyosiy partiyalar vositasida shakllangan siyosiy elita ham davlat, ham jamiyat manfaatlari asosida faoliyat ko‘rsata olishga qodirdir.
Siyosiy partiyaning tashkilot sifatidagi nufuzini ta’minlab berish manbai, bu uning quyi tashkilotlari va a’zolarining faolligidir. Partiya a’zolarini faollashtiruvchi omil esa partiyaning amaliy faoliyati va uning dasturiy hujjatlarida oddiy a’zolarning manfaatlari nechog‘lik inobatga olinganligi bilan o‘lchanadi.
Partiyalarning eng asosiy funksiyalaridan biri bu nafaqat o‘z a’zolari va tayanch bazasi bo‘lgan ijtimoiy qatlam manfaatlarini ifodalash, balki ularning o‘z manfaatlarini anglash darajasiga erishishiga ham ko‘maklashishdir. Hech bir shaxsda siyosiy manfaatlar o‘z-o‘zidan shakllanmaydi. Buning uchun shaxs bilan partiya o‘rtasida domiy tarzda muloqot va munosabat bo‘lishi, shaxsning jamoat tashkilotlaridagi ishtiroki, shaxs faolligi uchun ijtimoiy-siyosiy kengliklar yaratilishi talab etiladi. Har bir shaxsning partiya tashkilotlari faoliyatida ishtirok etishi uchun mazkur tashkilotlarda uning o‘z manfaatlari ifodalanishi va amalga oshishiga ishonch ruhiyati shakllanishi talab etiladi.
Boshqacha aytganda, har bir partiyaning quyi tashkilotlari saylov okruglari, mahallalarda, mehnat jamoalari va yoshlar o‘rtasida uzluksiz hamda muttasil ravishda saylovchilar manfaatlari va orzu-istaklariga uyg‘un bo‘lgan dasturiy vazifalarini keng targ‘ib-tashviq qilish va ro‘yobga chiqarish natijasidagina saylovchilar e’tiborini o‘ziga jalb eta olishi mumkin.
Hali demokratik jamiyatda yashab ko‘rmagan, uzoqdavrlar totalitar tuzum zulmi ostida bo‘lgan xalqlar ongida milliy, iqtisodiy va siyosiy manfaatlar namoyon bo‘lishi mumkin, ammo siyosiy ijtimoiylashuv jarayonlarisiz ularni integratsiya qilish jarayonlari qiyin kechadi. Buning asosiy sababi shundaki, inson siyosiy ongi va qarashlari faqat uning guruhiy tashkilotlardagi faol ishtiroki natijasi o‘laroqshakllanishi mumkin. Hali siyosiy ongi etarli darajada shakllanmagan insonda biron-bir partiyada ishtirok etish uchun hech qanday ehtiyojning o‘zi yo‘qdir.
SHuningdek, partiya ijtimoiy qatlamlarning qanday manfaat va qarashlarini ifodalashga erishganligi, partiya tomonidan jamiyat va davlatchilik rivojlanishining konstruktiv va muqobil yo‘llarini ishlab chiqqanligi, partiyalar o‘rtasidagi haqiqiy ma’nodagi muxolifiy munosabatlarning shakllanishi kabi yo‘nalishlarda partiya faoliyatining mavjudligi uning mustaqil institut sifatida e’tirof etilishini ta’minlaydi.
2004 yil dekabrdagi saylov kampaniyalarida O‘zbekiston XDP rahbariyati tomonidan o‘z partiyasi g‘oyasining “so‘l” oqimga mansubligini e’lon qilinishi, O’zLiDePni esa O‘zbekiston XDPga muxolifatda ekanligini e’lon qilinishi ko‘pchilik saylovchilarning e’tiborini o‘ziga qaratdi.
Har bir siyosiy partiya mustaqil siyosiy institut sifatida o‘z ijtimoiy bazasi bo‘lgan ijtimoiy qatlamlar manfaatlari, dunyoqarashi asosida harakat dasturlariga ega bo‘lishi, siyosiy plyuralizmni shakllantirib, turlicha qarashlar raqobati va musobaqasi asosida fuqarolik jamiyati shakllanishi uchun zamin tayyorlaydi. SHuningdek, bu kabi demokratik tamoyillar mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarga ijobiy ta’sir etadi.
Prezident I.A.Karimov o‘zining Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida (2005 yil 28 yanvar) jamiyat siyosiy sohasini erkinlashtirishning eng muhim yo‘nalishi sifatida “siyosiy partiyalar va fuqarolik institutlarining davlat ahamiyatiga molik eng muhim qarorlarni qabul qilishdagi roli va ta’sirini tubdan kuchaytirish”⁵² vazifasini ilgari surdi. SHuningdek, Prezident mamlakatdagi siyosiy partiyalarning fuqarolik jamiyatining haqiqiy institutiga aylanishi uchun “partiyalar aholi o‘rtasida obro‘-e’tibor qozonish maqsadida izchil ish olib borishi, siyosiy tajriba orttirishi, siyosiy etuklikka intilishi va eng muhimi, moliyaviy mustaqillikka erishish, jamiyatda o‘z o‘rnini topish va o‘zining doimiy saylovchilariga tayanish uchun faol harakat qilishi kerak”⁵³, degan fikrni bildirdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan 2006 yil 9 noyabrda qonunchilik tashabbusi bilan parlamentga kiritilgan «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida»gi Konstitutsiyaviy Qonunning qabul qilinishi mamlakatda fuqarolik jamiyati institutlarini yanada rivojlantirish uchun huquqiy asoslarni mustahkamlab, siyosiy partiyalar demokratik tamoyillar asosida faoliyat yuritishlari uchun imkoniyatlar yaratadi.
Mazkur Konstitutsiyaviy Qonunning 4-moddasida O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiyalar fraksiyalarining har biri va saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan saylangan deputatlar bilan maslahatlashuvlar o‘tkazilgandan so‘ng Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Senati tasdiqlashi uchun kiritilishi qoidasini o‘rnatilishi, shuningdek, mazkur Qonunning 6-moddasiga binoan viloyat va Toshkent shahar hokimi nomzodlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlaridagi partiya guruhlarining har biri bilan maslahatlashuvlar o‘tkazilgandan so‘ng, tegishli xalq deputatlari Kengashlariga tasdiqlash uchun taqdim etilishi qoidasining qabul qilinishi, siyosiy partiyalarga mahalliy hokimiyat organlari faoliyati ustidan nazorat etishni huquqiy jihatdan mustahkamlab qo‘yilishi⁵⁴ kabi yangi o‘zgarishlar siyosiy partiyalarning davlat hokimiyatini shakllantirish va davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan siyosiy qarorlarni qabul qilishdagi ishtiroklari uchun keng shart-sharoitlar yaratadi. Albatta, mazkur Qonunning eng asosiy maqsadi — xalq irodasini davlat hokimiyatini shakllantirishda ifodalanishiga erishishdan, davlat boshqaruvini xalq nazorati ostida amalga oshirishni yo‘lga qo‘yishdan iborat bo‘ldi.
Mamlakatdagi siyosiy partiyalar faoliyatini erkinlashtirishga doir islohotlar natijasida ularning jamiyatdagi o‘rni ancha oshib bormoqda. Siyosiy partiyalarning demokratik tamoyillar asosida faoliyat ko‘rsatishlarini ta’minlash maqsadida ularning qonunchilik asoslari yanada rivojlantirildi. Mamlakatda ikki palatali parlamentni shakllantirish islohotlarini amalga oshirish bilan bog‘liq holda siyosiy partiyalar Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi deputatlari va mahalliy vakillik organlari deputatlari nomzodlarini tanlash va ko‘rsatish, saylov kampaniyalarini o‘tkazishda asosiy siyosiy institut funksiyasini bajarishga o‘tdilar.
2008 yilning 25 dekabrida O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylov to‘g‘risida”gi Qonunga o‘zgartishlar kiritilib, unga muvofiq Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar ko‘rsatish huquqi faqat siyosiy partiyalarga (20-modda) berildi. Ilgari amal qilgan qoidalardan biri — saylovchilar tashabbuskor guruhlari tomonidan deputatlikka nomzod ko‘rsatish huquqi (23-modda) bekor qilindi. SHuningdek, 2009 yil dekabrdagi saylovlar asosida shakllanadigan Qonunchilik palatasi deputatlarining soni 120 tadan 150 taga ko‘paytirildi. Mazkur deputatlarning 15 tasi O‘zbekiston ekologik harakatidan saylanishi qonunning 1-moddasida belgilab qo‘yildi⁵⁵.
Albatta, saylovlar qonunchiligiga kiritilgan mazkur o‘zgartishlar siyosiy partiyalarning jamiyatdagi o‘rnini oshirishdan, tashqari ularning davlat hokimiyatini shakllantirishdagi mas’ulligini ham oshiradi. SHunindek, bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida ko‘plab xususiy va xorijiy korxonalar va transport vositalari ko‘payib borishi va boshqa sabablarga binoan atrof-muhitni ekologik holati buzilishini oldini olish maqsadida bu sohadagi qonunchilik asoslarini mustahkamlashga zaruriyat paydo bo‘ldi. SHuning uchun ham Qonunchilik palatasi deputatlarining bir qismini O‘zbekiston ekologik harakatidan saylanishi milliy manfaatlarni o‘zida ifodalashdan tashqari, rivojlangan mamlakatlar tajribasiga ham muvofiq keladi. Ko‘rinib turibdiki, 2009 yil dekabrda Qonunchilik palatasi va mahalliy vakillik organlariga o‘tkaziladigan saylovlar siyosiy partiyalarning jamiyat va davlat boshqaruvidagi o‘rnini demokratik qadriyatlar asosida oshirish amaliyoti asosida o‘tkazilishi mamlakatda kuchli jamiyat qurish islohotlarining tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.
Ko‘rinib turibdiki, XXI asr boshlarida mamlakatda jamiyat siyosiy sohasini erkinlashtirish uchun, avvalo, jamiyatda ko‘ppartiyaviylik tizimini yanada demokratlashtirish vazifasi siyosiy islohotlarning muhim jihatlarini tashkil etadi. “Kuchli davlatdan — kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyilini amalga oshirish mamlakatning “O‘zbek modeli” asosida fuqarolik jamiyati sari intilayotganligini ifodalaydi.
Mamlakatda siyosiy partiyalarning muhim davlat qarorlarini qabul qilishdagi o‘rnini oshirishdan asosiy maqsad — mamlakat taraqqiyotida fuqarolarning faol ishtirokini ta’minlash, davlat siyosatini xalq irodasi asosida yuritish amaliyotini o‘rnatish, qabul qilinayotgan qonunlarda aholi umummanfaatlari kengroq ifodalanishiga erishish, jamiyatdagi ijtimoiy qatlam va guruhlarning manfaatlarini mutanosiblashtirish va kelishtirish, hokimiyat organlariga yangi va sog‘lom kuchlarning kirib kelishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, aholining siyosiy ongi va madaniyatini yuksaltirish va nihoyat, fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat asoslarini shakllantirishdir.
O‘tgan yillar davomida mamlakatimizda tadrijiy tarzda takomillashgan ko‘ppartiyaviylik tamoyilining ayni paytdagi siyosiy voqelikka xos holati xalqimiz va jamiyatimizga mos qiyofasini ham aks ettirmoqda. Zero, butun dunyoda e’tirof etilayotgan taraqqiyot modelining hayotiyligi jamiyatimizning barcha sohalari qatori siyosiy partiyalar faoliyati va partiyalararo munosabat madaniyatining o‘ziga xos tamoyil va mezonlari shakllanishining ham muhim omiliga aylandi. SHu ma’noda ko‘ppartiyaviylik jamiyat siyosiy maydonidagi g‘oyalar, mafkuralar, fikrlar, qarashlar xilma-xilligini ham o‘zida aks ettiradi.
Jamiyatning siyosiy tizimida jamoat tashkilotlari xam muxim o‘rin tutadi. Jamoat tashkilotlariga kasaba uyushmalari, yoshlar, ijodiy, madaniy, ilmiy va boshqa tashkilotlar kiradi. Ularning davlat va siyosiy partiyalardan farqlari quyidagilarda ko‘rinadi:
-davlat maqomiga ega emaslar, siyosiy xokimiyat uchun kurash olib bormaydilar;
-mamlakat axolisining barcha kismlarini o‘zlarida birlashtiradilar;
- ularning qaror va xujjatlari barcha axoli uchun majburiy emas;
-ular siyosiy maqsadlarni emas, balki ma’lum guruhlarning moddiy, madaniy, ijodiy va ilmiy soxadagi manfaatlarini qondirishni maqsad qilib qo‘yadilar.
Demak jamoat tashkilotlari bevosita siyosiy bo‘lmagan jamiyat birlashmalari bo‘lib, jamiyat siyosiy hayotida manfaatlar uyg‘unligini ta’minlovchi asosiy institutlardan hisoblanadi.
Jamiyatni modernizasiyalash va ijtimoiy demokratik taraqqiyot.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik islohotlar yangilanishlar hamda modernizatsiya jarayonlari jamiyat hayotining barcha jabhalaridagi muhim ahamiyatga molik masalalardan biri hisoblanadi.
Modernizatsiya nazariyasi tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak ushbu jarayon XX asrning 50-60 yillarida shakllana boshlagan.
“Modernizatsiya” so‘zi o‘zi nima?
Modernizatsiya, modernizatsiyalash (fransuzcha modericatio, moderne – yangi, zamonaviy) – jamiyatni zamonaviy talablarga muvofiq takomillashtirish maqsadida xilma-xil o‘zgarishlarni amalga oshirishdan iborat ijtimoiy-tarixiy jarayonni ifodalovchi tushuncha^1.
Modernizatsiya tushunchasi jamiyatni nazariy-metodoligik tadqiq etishda ishlatiladi va bu g‘oya evolyusionizm va funksionalizm ta’sirida vujudga kelgan.
Dastlabki modernizatsiya dasturlari XX asr o‘rtalarida Yevropa mustamlakachilik imperiyasining inqirozi naijasida Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasidagi mamlakatlarga AQSH va Yevropa olim hamda siyosatchilari tomonidan kommunistik rivojanish yo‘liga qarama-qarshi jamiyatning rivojlanish yo‘li sifatida taqdim etilgan. Unda modernizatsiya bozor qonuniyatlariga asoslangan iqtisodiyotni va fuqarolik jamiyatini shakllantirishga qaratilgan jarayon sifatida ifodalangan. Modernizatsiya nazariyasining shakllanishida U.Rostouning “Iqtisodiy o‘sish bosqichlari” asari va T.Parsons, E.SHilza kabi olimlarning izlanishlari nazariy asos bo‘lib xizmat qildi. Modernizatsiya nazariyasi jahon ijtimoiy taraqqiyoti bilan birga doimiy evolyusion rivojlanishdagi ta’limot hisoblanadi. SHu sababli modernizatsiya paradigmasi doirasida ko‘plab nazariy-metodoligik yondashuv va ijtimoiy taraqqiyotni turli tomonlarini ifodalovchi modellar vujudga kelgan. Bunday modellarning asosiylari sifatida mutaxassislar lineor (U.Rostou, A.Organskiy, M.Levi, D.Lerner, S.Blek, N.Smelzer, SH.Eyzenshtadt va b.), ko‘pchiziqli (E.Tiriakoyana, P.SHtampki, R.Robertson, U.Bek, K.Myuller, V.Sapfa, A.Turin), aktor (T.Piraynen, T.Parsons, N.Lukman), strkturaviy (G.Terborn) modellarini e’tirof etdilar.
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasida, “Modernizatsiya – biron narsani yangilash, unga zamonaviy talablarga muvofiq o‘zlashtirish” deb ta’rif berilgan.
Modernizatsiyada mashina, apparat, turli texnologik qurilmalar, muhim kashfiyotlar texnika taraqqiyoti talablariga muvofiq qayta ishlanadi.¹
“Modernizatsiya” tushunchasining negizida “hozir”, “hozirda”, “darhol” ma’nolarini anglatuvchi lotincha “mado” degan so‘z yotadi . XX asr o‘rtalarida “modrenity” – “taraqqiy topgan jamiyat” tushunchasi yuzaga kelgan bo‘lib, u ijtimoiy tizimning zamonaviy yo‘nalishga o‘tish holatini anglatadi. Demak, modernizatsiya u zamonaviy talablar va didga javob beradigan o‘zgartirish, takomillashtirishni bildiradi. O‘zining tarixiy rivojlanish jarayonida modernizatsiya nazariyasi XX asrning 50-60 yillari va 70-90 yillaridan iborat ikki bosqichni bosib o‘tdi:²
birinchi bosqichda modernizatsiya “vesternizatsiya”, ya’ni turmushning barcha sohalarida G‘arbga xos asoslardan nusxa ko‘chirish sifatida tasavvur qilingan. Modernizatsiyaga nisbatan bunday tarzda yondashuv hamda Afrika, Osiyo, Lotin Amerikasi va bir qator boshqa mamlakatlar tomonidan hokimiyatni tashkil etishning G‘arbga xos qadriyatlari va standartlarini davlat va fuqaroning o‘z milliy xususiyatlarini hisobga olmagan holda izchil o‘zlashtirish turmush sinovidan o‘tolmadi, bu esa modernizatsiya qilish konsepsiyasini yanada takomillashtirish zaruriyatini taqozo etadi.
Ikkinchi bosqichda modernizatsiya nazariyasi rivojlanishida esa har tomonlama puxta o‘ylangan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish amallarini o‘zida qamrab olgan talqinlarning yuzaga kelganligi xosdir.
Mazkur nazariyalarning asosiy yutug‘i jamiyatning zamonaviy turmushi bilan an’anaviylikni uyg‘unlikda olib borishdir.
Bu YAponiyaning modernizatsiyani amalga oshirish borasidagi tajribasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. “YAponiya mo‘jizasi” sifatida dunyoga mashhur bo‘lgan ushbu jarayon, bir tomondan, demokratik qadriyatlar, bozor iqtisodiyoti prinsiplarini qabul qilganligi, ikkinchidan, yaponiyaliklarning an’anaviy milliy qadriyatlarini saqlab qolganligi va mstahkamlaganligi bilan tavsiflanadi. Guruh ichida qat’iyat bilan rozilikka erishish, halollik, korporativ ruh va shunga o‘xshash boshqa an’anaviy unsurlar modernizatsiya jarayonining samarasini oshirishga ko‘maklashib, iqtisodiyot sohasida misli ko‘rilmagan muvaffaqiyatlarga olib keldi.
So‘nggi yillarda nazariyotchilar o‘rtasida keng tarqalgan tasnifga muvofiq modernizatsiya qilish jarayonlari ikkita asosiy turga bo‘linadi:
Birinchi tur – “organik” yoki “birlamchi” (misol tariqasida G‘arbiy Yevropa). U tabiiy-tarixiy xarakterga ea bo‘lib, modernizatsiya qilinayotgan jamiyatning o‘z madaniy, an’anaviy va milliy qadriyatlariga tayangan holda evolyusion yo‘l bilan amalga oshiriladi.
Ikkinchi tur – “noorganik” yoki “ikkilamchi”, “ergashuvchi” bo‘lib, taraqqiyotdan orqada qolgan mamlakatlarning industrial markazlar bilan ijtimoiy-madaniy aloqalarida ko‘zga tashlanadi.
YAna bir manbada keltirilishicha modernizatsiya – (ing modernization – o‘zgarish, yangilanish, zamonaviylashtirish) – 1. Industriallash, sanoatlashtirish davrida agrar, tarixiy va zamonaviy jamiyatlar taraqqiyotining yangi bosqichga ko‘tarilishini ifoda etuvchi ijtimoiy jarayon^{1. U jamiyat hayotining barcha jabhalari: iqtisodiyot,} siyosat, ijtimoiy va ma’naviy – ma’rifiy sohaning modernizatsiya qilinishini taqozo etadi.
Modernizatsiyani fransuz olimi E.Dyurkgeym ijtimoiy differensiyalashuv, nemis sosiologi M.Veber esa ratsionallashuv jarayoni sifatida talqin etadi.
2. Amerika funksionalizm maktabi vakillari tomonidan 1950-60-yillarda taklif etilgan ijtimoiy taraqqiyot modeli. Unga ko‘ra, modernizatsiya jarayonining mazmun-mohiyatini ifodalovchi asosiy omil – ijtimoiy taraqqiyot, iqtisodiy rivojlanishga to‘sqinlik qilayotgan an’anaviy qadriyatlar o‘rniga zamonaviy yondashuvlarning vujudga kelishidir.
G‘arb ilmiy adabiyotida jahondagi bir qancha rivojlangan mamlakatlar mazkur yondashuvlarga tayanib, modernizatsiya bosqichidan keyingi – past modernizatsiyalashgan jamiyatga qadam qo‘ygani, unga xos xususiyatlar, muammo va ziddiyatlar atroflicha tadqiq va tahlil etilmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyatida esa jamiyat hayotining barcha sohalarini modernizatsiya qilish modellariga asoslangan holda, o‘ziga xos taraqqiyot yo‘llari izlanmoqda va amaliyotga tatbiq qilinmoqda. XX asrning 60-yillarida modernizatsiya nazariyasini o‘rgangan g‘arb olimlari “barqaror” siyosiy rivojlanish, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning shartidir, degan g‘oyalarni ilgari surishadi. Ular barqarorlikni saqlashning turli nazariyalarini ishlab chiqishadi. O‘sha davrlardagi modernizatsiya nazariyasiga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlarda “barqarorlik omili nima?”, degan savollarga “konservativ” va “liberal” yo‘nalish vakillari o‘zlarining siyosiy qarashlariga asoslangan ilmiy xulosalarni berishadi:¹
“Konservativ” yo‘nalish vakillari (S.Xantington, J.Nelson, X.Lins) aholining safarbarligi, siyosiy hayotga jalb etilganligi bilan institusionalizasiya, aholining manfaatlarini himoya qilish va ro‘yobga chiqarish uchun zarur tuzilmalar va mexanizmlarning mavjudligi o‘rtasidagi ziddiyat modernizatsiyaning asosiy muammosidir, deb hisoblashgan. SHu bilan bir vaqtda, hokimiyat institutlaridan foydalanishga ommaning tayyor emasligi, siyosiy tuzimning beqarorlashishiga olib keladi. O‘zgaruvchan sharoitlarga siyosiy institutlarning moslashuvchanligi siyosiy modernizatsiyaning asosiy vazifasidir,^{2 deb ta’kidlashgan.}
“Liberal” – yo‘nalish tarafdorlari (R.Dal, G.Almond, L.Pay) esa ijtimoiy safarbarlikni jadallashtirish va aholini siyosiy jamiyatga irlashtirish yo‘li bilan ochiq ijtimoiy va siyosiy tizimni barpo etishni modernizatsiyaning asosiy mazmuni deb tushunganlar.
“Modernizatsiyaning xususiyati va rivojlanishi erkin elitalarning ochiq raqobatiga va oddiy fuqarolarning siyosiy jarayonga jalb etilganligi darajasiga bog‘liqdir”^{1, deb e’tirof etilgan.}
Qator etuk olimlarning fikricha, modernizatsiya tamadduniy, ijtimoiy-madaniy xususiyatlarga ega bo‘lib, u ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalarini qamrab oladi. Masalan, B.S. Starostin shunday yozadi: “Modernizatsiyaning maqsadi va ma’nosi faqat iqtisodiy o‘sishda emas, balki texnologik madaniyat, boshqaruv madaniyati, siyosiy va tamadduniy madaniyatlarni o‘z ichiga oluvchi ijtimoiy madaniyat taraqqiyotining ma’lum darajasiga erishishdan iborat”.²
Demak, mazkur talqinlarning mushtarak tomoni ularning barchasida jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy madaniy sohalarini takomillashtirish uchun xilma-xil o‘zgarishlar qilish asosida taraqqiyotga erishish g‘oyasining mavjudligidir.
Modernizatsiyaning klassik va zamonaviy modernizatsiya nazariyalarini farqlash mumkin.
Agar klassik modernizatsiya jarayonlarining maqsadi ham rivojlangan, ham rivojlanmagan devlatlarda kapitalistik munosabatlarga asoslangan iqtisodiyot va fuqarolik jamiyatini shakllantirish bo‘lsa, zamonaviy modernizatsiya nazariyalarining asosida har bir jamiyat rivojlanishida an’analarning muhim ahamiyatga ega ekanligi, kapitalistik mnosabatlar tizimini miqdoriy rivojlantirishdan sifatiy rivojlantirishga o‘tish yotadi. Bunda modernizatsiya jarayonlari jamiyatning barcha sohalarini qamrab oladi va industrlashtirish, urbanizasiya, savodxonlikning o‘sishi, jamiyatdagi farovonlik va ijtimoiy ta’minot, shuningdek, murakkab va ko‘p tomonlama kasbiy tuzilmalarni o‘z ichiga oladi.³
Xulosa qilib aytganda, modernizatsiya tushunchasining mazmun, mohiyati (o‘zida) jamiyatni zamon talablariga muvofiq takomillashtirish, yangilash, zamonaviylashtirishni jamiyat hayotining barcha jabhalariga tatbiq etishda namoyon bo‘ladi.
SHu o‘rinda ta’kidlash lozimki, davlat miqyosida amalga oshirilayotgan islohotlarning samaradorligi barcha sohalarda o‘zgarishlarni nazarda tutgan kompleks yondashuv orqali belgilanadi. SHu jihatdan olganda “jamiyatni modernizatsiya qilish” – turli sohalarda amalga oshirilayotgan ilg‘or o‘zgarishlar majmuidir.
Demak, modernizatsiya zamonaviy talablar va didga javob beradigan o‘zgartirish, takomillashtirishni bildiradi.
Modernizatsiya umuminsoniy tafakkurning yutuqlari hamda milliy madaniyat an’analari asosida quriladi, xalqning o‘z kuch-qudratiga va imkoniyatlariga bo‘lgan ishonchiga tayanadi.
Modernizatsiya inson ongida ishbilarmonlikni, samarali xo‘jalik yuritish usullarini hamda fuqarolarning siyosiy faolliklari va madaniyatning yuksalishiga xizmat qiladi.
O‘zbekistonda keng ko‘lamli modernizatsiya islohotlarini amalga oshirish imkoniyati davlat mustaqilligi e’lon qilinib, ijtimoiy jihatdan bozor iqtisodiyotiga yo‘naltirilgan huquqiy demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish yo‘li tanlab olinganidan keyin vujudga keldi. Aytish zarurki, xorijiy mamlakatlarning hozirgi zamon demokratik fuqarolik jamiyatiga o‘tish borasidagi ijobiy tajribasidan foydalanish bilan bir vaqtda milliy o‘ziga xoslikka tayanish mustaqillikning dastlabki kunlarida bo‘lgani kabi, hozirda ham yurtimizda amalga ashirilayotgan modernizatsiya jarayonining muhim belgilaridan hisoblanadi.
Prezidentimiz ta’kidlaganidek: “... Mamlakatimizni isloh etish va yangilashga qaratilgan dasturiy vazifalarni bajarishda biz milliy qadriyatlarimiz, urf-odat va an’analarimizni saqlashga, xalqimizning asrlar davomida shakllangan mentalitetiga hurmat bilan munosabatda bo‘lishga katta e’tibor qaratdik”.
O‘zbekistonning jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarini bosqichma-bosqich modernizatsiya qilish sohasidagi tajribasi o‘ziga xos va betakror bo‘lib, “kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari” prinsipini amalga oshirishda o‘z ifodasini topmoqda.
Modernizatsiya turli mamlakatlarda turlicha kechadi.
Ikkinchi jahon urishining tugashi, ikkita ijtimoiy tizimning bir-biriga qarshi qo‘yilishi, ozod bo‘lgan mamlakatlar – “uchunchi dunyo”ning paydo bo‘lishi va “rivojlanish yo‘li”ni tanlash imkoniyati to‘g‘risidagi aldanishlar yagona tarixiy va ijtimoiy falsafiy paradigmalarning shakllanish sharoitlari hamda eng muhim masalalarni aniqlab berdi. Modernizatsiya konsepsiyasi siyosiy qarama-qarshilik sharoitida tug‘ildi. Ammo klassik variantdagi bu konsepsiya AQSH ma’muriyati qo‘lida Sobiq Ittifoqi bilan kurashda “uchinchi dunyo” uchun o‘ziga xos siyosiy qurol bo‘lib xizmat qildi, degan fikrga ikkilanmasdan e’tiroz bildirish mumkin.
XX asrning 70 yillarida shakllangan yo‘nalishni shartli ravishda “amaliy” deb belgilaymiz. Bu erda gap SHarq va Lotin Amerikasining rivojlanayotgan mamlakatlarida liberal bozor islohotlarini o‘tkazish orqali naziryaning asosiy holatlarini qo‘llash to‘g‘risida bormoqda. Aynan shu jihat uni klassik variantda modernizatsiya nazariyasining inqiroziga asosiy sabab bo‘ldi. Misol uchun erondagi Islom inqilobi jarayonlarining yuksak pog‘onasi va bu erda Amerika diplomatiyasining mag‘lubiyati bo‘ldi. Boshqacha aytganda modernizatsiya g‘oyasining amaliyotda madaniy to‘qnashuv va zo‘rlik bilan tiqishtirish mumkin emasligi namoyon bo‘ldi. Jamiyatni rivojlantirishda madaniy omilni mensimaslik va urf-odatlar, an’analarni jadallashtirish ikkinchi e’tiroz hisoblanadi.^{1 Demak,} modernizatsiya jarayoni doirasida har bir mamlakatda ko‘plab tub o‘zgarishlar yuz beradi, jumladan:
Ijtimoiy munosabatlarning butun tizimini takomillashtirish va turmush tarzini o‘zgartirish konfliktini tartibga moluvchi va ijtimoiymunosabatlarni hal etuvchi yangi mehanizmlarning paydo bo‘lishi;
Iqtisodiyot sohasida: tovar-pul munosabatlarining eng ko‘p darajada tarqalishi, ya’ni ilg‘or texnologiyalarning paydo bo‘lishi, menejerlar yoki yollanma xodimlar kasbiy ixtisoslashuvining yuqori darajaga etishi va hokazo.
Modernizatsiya jarayoni turli mamlakatlarda turlicha kechib, milliy madaniyat va etika ana’nalariga tayanadi. SHuning uchun “YApon mo‘jizasi” yoki “koreys mo‘jizasi” haqida gap ketganda, taniqli ekspert va mutaxassislar ham birinchi galda “yapon xarakteri”, “koreys tabiati” degan iboralarni tilga oladi, - deb takidlaydi yurtboshimiz Islom Karimov. Tabiiyki, ular bu o‘rinda, avvalo mazkur xalqlarga mansub ma’naviy fazilatlarni nazarda tutadi. YA’ni, bu xalqlarning ichki dunyosi va irodasi ma’naviyat negizida yanada toplangan, kamolga etgani.¹
Bu esa ma’naviy modernizatsiya ko‘rinishi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. G‘arb davlatlarida standart holat kuzatilsa, SHarqda milliy urf-odatlar, an’analar asosida bu murakkab siyosiy jarayon amalga oshiriladi.
Modernizatsiya jarayonlari quyidagi yo‘nalishlarda namoyon bo‘ladi.
Iqtisodiy sohada, ishlab chiqarishda kapital, bozor munosabatlari va texnika yutuqlari samarali foydalanishga asoslangan industrial texnologiyalarning o‘rin egallashi, iqtisodiyotning rivojlangan sanoat sektorini barpo etish va xizmatlar ko‘rsatish sohasini shakllantirish;
Ijtimoiy sohada, ijtimoiy munosabatlarda tabaqalanish ko‘rinishlariga barham berish, ya’ni tenglikni qaror toptirish, ayrim individlar ongi va mustaqilligining o‘sishi, yuksak ijtimoiy moslashuvchanlik va ijtimoiy raqobatga asoslangan rivojlanuvchi jamiyatga o‘tish;²
Siyosiy sohada, sertarmoq siyosiy tizim va uning funksional ixtisoslashgan institutlarini barpo etish; fuqarolarni siyosatga jalb etishni muntazam ravishda kengaytirib borish; huquqiy davlatga xos jihatlarni va fuqarolik jamiyatining tuzilmalarini qaror toptirish:
Ijtimoiy-siyosiy barqarorlik siyosiy yangilanish, modernizatsiya va jamiyatni isloh etilishining asosi va kafolati hisoblanadi. Bu esa O‘zbekistonda keyingi barqaror siyosiy rivojlanish va taraqqiyotning ta’minlanishini ko‘rsatadi. Jamiyatdagi siyosiy barqarorlik va davlat siyosatining oydinligi O‘zbekiston Respublikasining mustaqil davlat sifatidagi o‘ziga xos xislati, miyosiy modernizatsiya va yirik miqyosdagi demokratik qayta yangilanishlarni hamda keng investisiya faoliyatini amalga oshirish uchun asos hisoblanadi. Siyosiy modernizatsiya sharoitlarida fuqarolik jamiyatining umumiy tan olingan prinsiplari O‘zbekistonda ketma ket va tobora izchillik bilan amalga oshirilmoqda.¹
Ma’naviyat sohasida, ta’lim va ilmiy muassasalar tizimini rivojlantirish; g‘oyaviy serqirralikni qaror toptirish; ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish kabilar.
“O‘zbekistonda demokratik jamiyat” tushunchasi “O‘zbek modeli” tushunchasi orqali o‘zining yanada boy va konkret mazmuniga ega bo‘ldi, aniqrog‘i “demokratiya mamlakatimiz miqyosida nazariyadan amaliyotga yoki mavhumlikdan “O‘zbek modeli”ga aylandi”⁵⁶. Uning ijtimoiy-falsafiy tahlilida nazariya va amaliyot birligi qonuni yotadi.
O‘zbekistonda demokratik jamiyatni shakllantirish g‘oyasi asosida yaratilgan taraqqiyotning o‘zbek modelida jahon hamjamiyati amaliy tajribasiga ham tayaniladi. Bunda mavjud ijtimoiy tartiblar va nazariy loyihalar o‘rtasidagi integratsiya qonuni namoyon bo‘ladi.
Taraqqiyotning o‘zbek modelida shunday g‘oya yotadiki, shakllanayotgan demokratik jamiyatda, avvalo, siyosiy tizim va uning elementlari tubdan tadrijiy o‘zgarib, takomillashib boradi. O‘zbekiston fuqarolari amalda qonunchilik asosida halq hokimiyatini boshqarishda bevosita yoki bilvosita faol ishtirok etadi va “keng halq ommasi davlat uchun” degan shior ostida emas, balki “demokratik davlat halq uchun hizmat qiladi” (sotsialistik jamiyatda buning aksi edi) degan tamoyilning ustuvorligi asosida ijtimoiy boshqaruv amalga oshiriladi.
Ma’lumki, demokratik jamiyatga o‘tish har doim ham silliq kechavermaydi. CHunki demokratik jamiyatga o‘tishda siyosiy, huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy sohalardagi iste’molda bo‘lgan boshqaruv mexanizmlari barham topib, ularning o‘rniga shakllanayotgan demokratik jamiyat fuqarolarining manfaatlari, huquqi va erkinligiga mos keladigan, ularni to‘la-to‘kis ta’minlay oladigan taraqqiyotning o‘zbek modeliga asoslangan kuchli ijtimoiy-siyosiy mexanizmlar shakllantirib boriladi. Xususan,
Birinchidan, iqtisodiy faoliyat ijtimoiy xayotning birlamchi asosi ekanligidan kelib chiqib, birinchi navbatda, davlat siyosatini emas, xalq manfaatlarini xisobga olgan xolda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash nazarda tutiladi. Iqtisodiy taraqqiyotning talab va taklif qonunlari siyosatdan holi ravishda jamiyat mafaatlariga yo‘naltiriladi.
Ikkinchidan, milliy taraqqiyotimizda shoshma-shosharlikka yo‘l qo‘ymaslik maqsadida, ertangi kunda katta ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni xal etishda davlat bosh islohotchi sifatida, halqimiz va Vatanimiz asriy tajribalarini o‘zida mujassamlashtirgan, shuningdek, umumjahon taraqqiyoti ijobiy xususiyatlarini nazarda tutgan holda faoliyat olib borishida ko‘rinadi. Bunda jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy barqarorlikni ta’minlovchi ijtimoiy-siyosiy tizimga bo‘lgan extiyoj qonuni yotadi.
Uchinchidan, demokratik jamiyat barpo etishning o‘ziga xos hususiyati –bozor iqtisodiyotini qonunchilik asosida tashkil etishdir. SHu manoda fuqarolarning xuquq va manfaatlarini ximoya qilish xamda xalqimiz faravonligini oshirishning muhim omili bo‘lgan qonun ustuvorligiga erishish ko‘zda tutiladi. Bunda jamiyatning o‘zini-o‘zi boshqarish qonuni o‘z ifodasini topgan bo‘lib, boshqaruvchi tizimning boshqariluvchi tizim manfaatlarini ifodalashi va ximoya qilishiga xuquqiy qonun jihatidan asoslanadi.
To‘rtinchidan, milliy siyosat olib borishda ko‘p millatchilik, yagona Vatan tuyg‘usi, xamjixatlik g‘oyalarini, maqsadlar birligini inobatga olgan holda millati, diniy etiqodi, ijtimoiy kelib chiqishidan qatiy nazar mamlakatimiz xar bir fuqarosining manfaatlarini ximoya qiladigan kuchli ijtimoiy siyosat olib borishda namoyon bo‘ladi. Bunda jamiyatning manfaatlar uyg‘unligi va ijtimoiy gravitatsiya (jipslashuv) qonunlari namoyon bo‘ladi. Zero, Prezidentimiz I. A. Karimov bu masalaga alohida e’tibor qaratib shunday degan edi: “Butun jamiyatning murakkab rivojlanish davrida manfaatlar o‘rtasidagi nizolarga e’tibor bermaslik havfli ijtimoiy xolatlarga olib kelishi mumkin”⁵⁷.
Beshinchidan, bozor munosabatlariga o‘tishda respublikaning o‘ziga xos shart-sharoitlarini, xalqimiz turmush tarzi, urf-odati, ananalarini har tomonlama xisobga olish, bozor iqtisodiyotiga shoshma-shosharliksiz, bosqichma-bosqich o‘tish, xar bir bosqichda kishilar ongini tayyorlab, olib borilayotgan islohotlarning nechog‘lik to‘g‘ri ekanligiga ishontirish va amaliy faoliyatini ta’minlashda ko‘rinadi. Bunda jamiyat taraqqiyotining vorisiylik, tadrijiylik, moddiylik va ma’naviylik uyg‘unligi qonunlari namoyon bo‘ladi.
O‘zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish va modernizatsiyalash (yangilash)da quyidagi shart-sharoitlarni yaratish muhim vazifa sifatida belgilandi:
Birinchidan, qonun ustivorligi, fuqarolarning qonunlarga so‘zsiz itoat etishi;
Ikkinchidan: boy milliy-ma’naviy merosimizga tayanish;
Uchinchidan, jamiyat iqtisodiy hayotini erkinlashtirish va demokratlashtirish;
To‘rtinchidan, kishilarning erkinligi va manfaatlarini ximoya qilish;
Beshinchidan, demokratik jamiyat shakllanishi jarayonida nodavlat, notijorat tashkilotlarning, jamoat birlashmalarining rolini oshirib borish;
Oltinchidan, demokratik jamiyat barpo etishda mahalla ijtimoiy institutining rolini oshirib borish;
Ettinchidan, demokratik jamiyat shakllanishi jarayonida axolini kuchli ijtimoiy ximoyalash va adolat tamoyilining qaror topishi.
SHunga asoslanib mustaqillik yillarida jamiyatni demok-ratlashtirish, modirnizatsiyalash yo‘lida quyidagi eng asosiy amaliy ishlar amalga oshirildi:
Siyosiy-xuquqiy sohada, umumxalq referendumi asosida (boshqariluvchi tizim roziligi bilan) O‘zbekiston Respublikasi Parlamenti ikki palatali Parlamentga aylantirildi, Prezident va Vazirlar Maxkamasi vakolatlarining ayrimlari Parlamentga o‘tkazildi; sud xuquq tizimi islox qilindi: sud tizimi vakolatlari kengaytirildi (sanksiya berish xuquqi prokuraturadan sudga o‘tkazildi), o‘lim jazosini berish bekor qilindi; siyosiy partiyalarning faolligi kuchaytirildi, mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish tizimi faoliyati erkinlashtirildi;
Iqtisodiy sohada, xususiy mulkchilik ximoyasi kuchaytirildi, xususiy tadbirkorlik davlat tomonidan har tomonlama qo‘llab-quvvatlandi: mahalliy banklar tomonidan imtiyozli kreditlar berish yo‘lga qo‘yildi, texnik-texnologik modernizatsiyalash amalga oshirildi;
Ma’naviy sohada, ma’naviyatni rivojlantirish davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari sifatida belgilandi, ma’naviyatni yuksaltirish borasida bir qator xuquqiy hujjatlar: 1994 yil 23 aprelda “Ma’naviyat va ma’rifat jamoatchilik markazini tashkil etish to‘g‘risida”, 1996 yil 9 sentyabrda “Ma’naviyat va ma’rifat markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to‘g‘risida”, 1999 yil 3 sentyabrda “Respublika ma’naviyat va ma’rifat kengashini qo‘llab quvvatlash to‘g‘risida”gi farmonlar chiqarildi.
Bu kabi faoliyatlar jamiyat ob’ektiv taraqqiyotining nazariy va amaliy faoliyat o‘rtasidagi uyg‘unlik qonuni, moddiylik va ma’naviylik birligi, jamiyatning turli sohalarini mutanosib ravishda takomillashib borishi qonunlari asosida yuzaga kelmoqda va bu jamiyatimizning ob’ektiv ijtimoiy progress qonunlari asosida taraqqiy etib borayotganligini ko‘rsatadi. Jamiyat taraqqiyotining bu kabi qonuniyatlar asosiga qurilishi va ularning barqaror faolligini taminlaydigan ijtimoiy shart-sharoitlarning yaratilishi taraqqiyotimiz garovi bo‘lib xizmat qiladi.

Nazorat uchun savollar

Jamiyatning siyosiy hayoti deganda nimani tushunasiz?.

Siyosiy tizim nima va uning qanday turlari mavjud?
Siyosiy rejim nima va uning qanday ko‘rinishlari mavjud?
Demokratiyaning mohiyatini tushuntiring.
Demokratiyaning shakllanishi uchun qanday shart-sharitlar zarur?
Davlatning mohiyatini tushuntiring.
Davlat qanday ijtimoiy funksiyalarni bajaradi?
Siyosiy partiyalarning siyosiy tizimdagi o‘rni qanday?
Siyosiy partiyalar qanday ijtimoiy funksiyalarni bajaradi?
Siyosiy partiyalarning qanday turlari mavjud?
Jamoat tashkilotlariga qanday tashkilotlar kiradi?
Jamoat tashkilotlarining o‘ziga hos xususiyatlarini ko‘rsating.

Adabiyotlar

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.:O‘zbekiston, 2003.

O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylov to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) Qonuni.-T., 2009.
O‘zbekiston Respublikasining “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy Qonuni //O‘zbekistonda siyosiy partiyalar.-T.: Mintaqaviy siyosat jamg‘armasi, 2007.
O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi tahriri).//O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, № 9-10 (1329-1330), 2003.
O‘zbekiston Respublikasining “Siyosiy partiyalar to‘g‘risida”gi Qonuni. //O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, № 2 (1250), 1997.
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. --Toshkent:. Ma’naviyat, 2008
Karimov I. A. O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi. T. 13. -T., 2005.
Karimov I.A. Biz tanlagan yo‘l – demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan hamkorlik yo‘li. T.11. – T.: O‘zbekiston, 2003.
Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., O‘zbekiston, 2000.
Karimov I.A. Hozirgi bosqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari.//YAngicha fikrlash va ishlash - davr talabi.T.5. -T.: O‘zbekiston, 1997.
Nazarqosimov S. Siyosiy barqarorlik. -Toshkent:. Istiqlol, 2011.
Falsafa ensiklopedik lug’at:. Toshkent:. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2010.
Mo’minov E. Jamiyatni modernizasiya qilish konsepsiyasi:. / Jamiyat va boshqaruv, 2010 yil, 1-son.
Amonov B. Jamiyatning siyosiy modernizasiyasi va mohiyati masalalari. / Falsafa va huquq, 2010 yil, maxsus soni.
Odilkoriev X. T., Razzokov D..X. Siyosatshunoslik.. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. -T., O‘qituvchi, 2008.
Qo’ng’irov I. O’zbekistonda siyosiy modernizasiya jarayonlari:. / Ta’lim tizimida ijtimoiy gumanitar fanlar. 2008 yil, 4-son.
Milliy g’oya: targ’ibot texnologiyalari va atamalar lug’ati:. – -Toshkent:. Akademiya, 2007.
O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti. T., Navro‘z, 2005.
KomarovS.A. Obshaya teoriya gosudarstva i prava: Uchebnik. 7-e izd. –SPb.: 2004.
O’zbekiston milliy ensiklopediyasi:. 6-jild, - Toshkent:. 2003.
Demokratik ko‘ppartiyaviylik va parlamentarizm tamoyillarini rivojlantirish masalalari. //O‘zbekiston: fuqarolik jamiyati sari.-T.:SHarq, 2003.
Alekseev P.V. Sotsialnaya filosofiya: Uchebnoe posobie. - M.: OOO "TK Velbi", 2003.
Dyui D. Obщestvo i ego problemы. M., 2002.
Gobozov A. Filosofiya politiki. M., 2002.
Davlat va huquq nazariyasi / Mas’ul muharrirlar H. B. Boboev, H. T. Odilqoriev. – T., 2000.
Islomov Z.M.Davlat va huquq: umumnazariy masalalar. –T., Adolat, 2000.
Barulin V. S. Sotsialnaya filosofiya. M., 2000.
Fedoseev A. A. Osnovnыe elementы sovremennoy politicheskoy sistemы // Osnovы sovremennoy filosofii. SPb., 1999.
Saidov A., Tadjixanov U. Davlat va huquq asoslari. – T., 1999.
Degtyarev A.A. Osnovы politicheskoy teorii.-M.: Vыssh. shk., 1998.
Krapivenskiy S.E. Sotsialnaya filosofiya. Uchebnik dlya vuzov.- Moskva, Gumanitarno-izdatelskiy sentr “VLADOS”, 1998.
Teoriya gosudarstva i prava / Pod. red. N. I. Matuzova, A. V. Malko. – M., 1997.
V.M. Sыrыx. Teoriya gosudarstva i prava. Bыlina, 1998.
Starostin B.S. Modernizatsiya va nasionalnaya kultura. – M., 1995
Ilin I.A. Sobr. soch. V 10 t. T. 2. Kn. 1. M., 1993.
Aron R. K. F. Demokratiya i totalitarizm. M., 1993.
Hantington S. Political Order in Changing Societies. – New Haven, 1970.
Almond G., Paull D. Comporative Politology.Approach from the position of Development conception. – Princeton, 1996.

JAMIYAT MA’NAVIY HAYOTI

1-mashg‘ulot

Reja:
1.Jamiyatning ma’naviy hayoti: vorislik va yangilanish
2. Ijtimoiy ong – jamiyat ma’naviy hayotining asosi
3. Ijtimoiy ong strukturasi

Tayanch tushunchalar

Ma’naviyat, ma’naviy hayot, ma’naviy ehtiyoj, ma’naviy faoliyat, ma’naviy munosabat, ma’naviy o‘zlashtirish, ma’naviy vorislik, ma’naviy integratsiya, ma’naviy meros, ma’naviy mahdudlik, ijtimoiy ong, individual ong, ijtimoiy mafkura, ijtimoiy ruhiyat, ijtimoiy ong shakllari.

Jamiyatning ma’naviy hayoti: vorislik va yangilanish. Jamiyat ko‘p o‘lchamli tizim bo‘lib, uning mavjudligi va taraqqiy etishi nafaqat moddiy asosga, shu bilan birga ma’naviy shart-sharoitlar yaratish bilan ham uzviy bog‘liqdir.

Avvalo, jamiyatning ma’naviy hayotideganda kishilarning ma’naviy ishlab chiqarish faoliyatlari, uning natijalari hamda ma’naviy ishlab chiqarish jarayonida shakllanadigan aloqa va munosabatlar nazarda tutiladi.
Ma’lumki ishlab chiqarishsiz jamiyatning o‘zi bo‘lishi mumkin emas, zotan ishlab chiqarish kishilarning ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan. Ishlab chiqarish faoliyati ikki ko‘rinishda namoyon bo‘ladi:
1) moddiy ishlab chiqarish
2) ma’naviy ishlab chiqarish
Ma’naviy ishlab chiqarish deb siyosiy va huquqiy mafkura, axloq, san’at, fan, falsafa, din sohasida ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarishga aytiladi. Uning o‘ziga xos tarixiy xususiyatlari bor. Ma’naviy ishlab chiqarish muayyan ma’naviy ehtiyojlarni qondirish uchun, muayyan ma’naviy maqsadlar uchun amalga oshiriladi. Ijtimoiy ong ham ma’naviy ishlab chiqarish bilan uzviy bog‘langan. CHunonchi, ijtimoiy qarashlar, g‘oyalar, nazariyalar ham ma’naviy ishlab chiqarish mahsulidir.Demak, jamiyatning ma’naviy hayoti deganda unda ishlab chiqarilgan xilma-xil qarashlar, g‘oyalar nazarda tutiladi.
Jamiyatning ma’naviy hayoti o‘ziga xos tarkibiy tuzilishga ega. Uning asosiy elementlari deganda:
a) ma’naviy faoliyat
b) ma’naviy ehtiyoj
v) ma’naviy o‘zlashtirish
g) ma’naviy munosabatlar nazarda tutiladi.
Ma’naviy faoliyat yoki ma’naviy ishlab chiqarish inson faoliyatining muhim ko‘rinishi bo‘lib, kishilarning ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan narsalarni yaratishini nazarda tutadi. Ma’naviy ishlab chiqarish insonning olamga foal munosabatini ifodalaydi. Ayni vaqtda ma’naviy ishlab chiqarish o‘zining bir qator jihatlari bilan moddiy ishlab chiqarishdan farqlanadi.
a) Agar moddiy ishlab chiqarish natijalari narsalar dunyosini ishlab chiqarishga, moddiy qadriyatlarni yaratishga qaratilgan bo‘lsa, ma’naviy faoliyat natijalari g‘oyalar bilimlar, ma’naviy qadriyatlarning shakllanishiga olib keladi.
b) Moddiy ishlab chiqarish kishilar hayotiga bevosita zarur narsalarni yaratishga yo‘naltirilgani holda ma’naviy ishlab chiqarish jamiyat hayoti uchun oqibat natijada muhim ahamiyat kasb etadi.
v) Moddiy ishlab chiqarish natijalari bo‘lmish mahsulotlar predmetli xarakterga ega bo‘lsa, ma’naviy ishlab chiqarish natijalari bilim, axborotlar shaklida namoyon bo‘ladi.
g) Ma’naviy ishlab chiqarish jamiyat hayotining boshqa barcha sohalari (iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy) ning yanada takomillashib borishiga xizmat qiladi.
d) Ma’naviy ishlab chiqarish turli shakl va ko‘rinishlardan iborat bilimlarning shakllanishi va taraqqiyotiga xizmat qiladi.
e) Ma’naviy ishlab chiqarish ijtimoiy fikrning shakllanishiga xizmat qiladi. Bunda g‘oya, g‘oyaviylik muhim o‘rin tutadi.
j) Ma’naviy ishlab chiqarish olamni nazariy, ratsional bilish asosida quriladi.
z) Ma’naviy ishlab chiqarishda ijodning ustivorligi kuzatiladi.
y) Ma’naviy ishlab chiqarish deganda ishlab chiqilgan g‘oyalarni jamiyat hayotiga yoyish ham nazarda tutiladi.
Ma’naviy ishlab chiqarish jarayoni insonni, uning ongini o‘stiradi, boyitadi. Ayni vaqtda odamlarning ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bilimlar, g‘oyalar, nazariyalar, badiiy obrazlar va boshqa ma’naviy qadriyatlarni ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Ma’naviy va moddiy ishlab chiqarishni aslo bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Bu yaxlit ishlab chiqarish jarayonining o‘zaro uzviy bog‘liq ikki tomonini tashkil etadi.
Ma’naviy ishlab chiqarish jarayonining o‘zi muttasil rivojlanib boradi. Dastlab ma’naviy ishlab chiqarish xalq ijodiyotida o‘z ifodasini topgan.
Aqliy mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqishi ma’naviy ishlab chiqarish sohalarining shakllanishi va taraqqiyotiga xizmat qilgan. SHu asosda ma’naviy ishlab chiqarish ixtisoslashib borgan.
Ma’naviy ishlab chiqarish jarayoni, uning natijasida yaratilgan jamiki narsalar: adabiyot, axloq, til, san’at, fan jamiyat ma’naviy hayotining shakllanishi va rivojlanishiga sababchi bo‘ladi.
Ma’naviy ishlab chiqarish keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, uning jarayonida:
a) obrazlar, g‘oyalar, nazariyalar yaratiladi.
b) insonning o‘zi va jamiyat takomillashib boradi.
Jamiyatning ma’naviy hayoti uzviy bir-biriga bog‘liq jarayonlardan tizimidan iborat. Bu tizimni ma’naviy ehtiyoj-ma’naviy faoliyat-ma’naviy o‘zlashtirish tarzida ifodalash lozim.
SHu nuqtai nazardan qaraganda, jamiyatning ma’naviy hayoti ma’naviy ehtiyojlarni qondirishga yo‘naltirilgan, deb hisoblash lozim. Ma’naviy ehtiyoj deganda, ma’naviy qadriyatlarni yaratish va o‘zlashtirish ehtiyoji nazarda tutiladi. Inson o‘z tabiatiga ko‘ra faqat “qorin g‘ami”, “tirikchilik tashvishi” bilangina yashay olmaydi. Unda moddiy ehtiyojdan kam ahamiyatga ega bo‘lmagan ma’naviy ehtiyoj ham bor. Bu ehtiyoj “ruh ehtiyoji” deb ham yuritiladi. Inson aqliy etuklikka, axloqiy barkamollikka intiladi. U o‘z tabiatiga ko‘ra olamni tobora ko‘proq bila boradi, doimo go‘zallikka intiladi. Bularning hammasi ma’naviy ehtiyojga taalluqli.
Insoniyat jamiyati taraqqiyotining quyi bosqichlarida ma’naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlardan ajralmagan va kishilarning kundalik hayoti va faoliyati bilan taqozolangan. Moddiy ishlab chiqarish taraqqiyoti ma’naviy ehtiyojlar uchun dastlabki imkoniyatlarni yaratgan davridan boshlab ma’naviy ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish orqali ma’naviy ehtiyojlarni qondirish imkoni yaratilgan.
Tarixan ma’naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlardan keyin shakllangan, lekin bundan ma’naviy ehtiyoj moddiy ehtiyojlardan kelib chiqadi, degan xulosaga kelish xatodir.
Ma’naviy o‘zlashtirish, deganda ma’naviy qadriyatlar: bilim, til, adabiyot, san’at, ahloq normalari kabilarni iste’mol qilish nazarda tutiladi.
Ma’naviy ishlab chiqarish natijalari (bilimlar, badiiy va xokazo ijod namunalarining jamiyat hayotiga kirib borishi-ma’naviy o‘zlashtirishdir.
Jamiyat o‘zaro bir-biri bilan aloqa – munosabatga kirishgan kishilar jamoasidir. Jamiyat a’zolari orasida ob’ektiv tarzda yuzaga keladigan aloqa va munosabatlar ijtimoiy munosabatlar, deb yuritiladi. Kishilar orasidagi aloqa va munosabatlar qanchalik xima-xil bo‘lmasin, ular ikki asosiy ko‘rinishga ega:
a) Moddiy, iqtisodiy munosabatlar
b) Ma’naviy munosabatlar
Ma’naviy munosabatlarga axloqiy, siyosiy, huquqiy, diniy munosabatlarni kiritish mumkin.
Moddiy, iqtisodiy munosabatlar inson ongidan tashqarida sodir bo‘lsa-da, ammo unga bog‘liqholda shakllanadi. Ma’naviy munosabatlar ong orqali amalga oshadi va bunda jamiyatdagi g‘oyalar, ma’naviy qadriyatlar ma’naviy munosabatlarga hal qiluvchi darajada ta’sir ko‘rsatadi.
Ma’naviy munosabatlarning o‘ziga xos ko‘rinishi – shaxslararo munosabatlardir.
Jamiyat ma’naviy hayoti ma’naviyat tushunchasida o‘z ifodasini topadi.
Insoniyat yaratilibdiki u mukammallikka intilib keladi. Albatta bu o‘rinda ma’naviyatning, bilim va tarbiyaning o‘rni beqiyosdir. CHunki inson bolasi bilim va tarbiya vositasida ulg‘ayadi. Agar u bilim olmasa, yaxshi tarbiya topmasa hayotda o‘z o‘rnini topishi dargumon. Demak, olingan bilim va tarbiyaning inson ongida uyg‘unlashib uning turmush tarziga aylanishi inson ma’naviyatini yuzaga keltiradi.
Ma’naviyat deganda har qanday tabiiy, axloqiy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy bilimlarning inson tafakkurida mujassamlashuvi va bu bilimlarning ko‘nikma, malaka va hayot tarzlariga aylanib ketishi tushuniladi. YOki bo‘lmasa, ma’naviyat – insonning ruhiyatini, o‘z-o‘zini anglash, didi, farosati, adolat bilan razillikni, yaxshilik bilan yomonlikni, go‘zallik bilan xunuklikni, vazminlik bilan johillikni ajrata bilish qobiliyatini, aql-zakovatini, maqsad va g‘oyalarni qo‘ya bilish, ularni amalga oshirish uchun harakat qilish va intilish salohiyatidir.
Ma’naviyat - odamning ruhiy va aqliy olamining majmuidir, ya’ni insonning taffakuri shakllanishidan boshlab, o‘z "men"ligini anglashiga qadar borliqdagi hodisa va jarayonlarga munosabat bildirishi asosida takomillashgan insoniy munosabatlar hosilasidir. SHuningdek, ma’naviyat jamiyatning, millatning yoki ayrim bir kishining ichki hayoti, ruhiy kechinmalari, aqliy qobiliyati, idrokini mujassamlantiruvchi tushunchadir⁵⁸.
“Ma’naviyatga mazmun jihatidan yaqin keladigan ma’rifat, madaniyat, axloq, tamaddun (sivilizatsiya) tushunchalari mavjud. Ma’naviyat ular orasida umumiyroq mazmun-mohiyatga ega. Garchi bu tushunchalarning har biri ma’naviyat iborasidan ozmi-ko‘pmi farq qiladigan muayyan ma’noni anglatsa ham, kengroq nuqtai nazardan qaraganda, ular ma’naviyat tushunchasi doirasiga kiradi.”⁵⁹
SHunday qilib ma’naviyat (arabcha, ma’nolar majmui) kishilarning falsafiy, siyosiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvurlari va tushunchalari majmuini tashkil etib, “insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir”⁶⁰. SHu jihatdan olib qaraganda, I.A.Karimovning “ma’naviyat haqida gap ketar ekan, men avvalo, insonni ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon-irodasini, e’tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg‘otadigan qudratli botiniy kuchni tasavvur qilaman”, degan fikrlari muhim ahamiyatga egadir.
Ma’naviyat insonning ongi, tuyg‘usi, hissiyoti, bilimi va e’tiqodida mujassamlashgan ruhiy sifat bo‘lib, u shaxs kamoloti va barkamolligini belgilab beruvchi asosiy mezonlardan biri hisoblanadi. CHunki fuqarolari ma’naviy barkamol jamiyatgina ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan yuksak cho‘qqilarga ko‘tariladi.
Jamiyat rivoji va barqarorligining asosiy omili sifatida mustaqillik yillari Prezidentimiz ma’naviyatning erkin fuqaro, ozod shaxs, barkamol insonni kamol toptirishdagi ahamiyati haqida gapirib, quyidagi to‘rt jihatga e’tiborni qaratgan edi, ya’ni har bir fuqaro:
- o‘z haq-huququni taniydigan bo‘lsin, buning uchun kurashsin;
- o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bo‘lsin, imkoniyatlarini ishga solib, samarasini ko‘rsin;
- atrofida sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bildira olsin;
- shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uyg‘un holda ko‘rib, faoliyat yuritsin⁶¹.
Darhaqiqat, ma’naviyat inson ijtimoiy qiyofasini shakllantirish orqali jamiyat taraqqiyotining asosiy kuchiga aylanadi.
Ma’naviyat ham muayyan ijtimoiy tushuncha asosida taraqqiy etib boradi. Insonning ma’naviy olami ijtimoiy taraqqiyotga ta’sir ko‘rsatadigan omil hamdir. Odamlarda ahloq, odob, iymon, vijdon, halollik, mehnatsevarlik, baynalmilalchilik, insonparvarlik, e’tiqod, vatanparvarlik, milliy va insoniy tuyg‘usi, burch va mas’ulyatni his qilish imkoniyati qanchalik kuchli bo‘lsa, jamiyat taraqqiyotining zaminlari ham kengayadi,tinchlik-osoyishtalik, hamjihatlik barqaror bo‘ladi. Jamiyat taraqqiyotining har bir yangi bosqichi kishilarning ma’naviy kamolotida yangi davrni yuzaga kelishidir.
Har bir tuzum, davr muayyan maqsadlar, talab va ehtiyojlar asosida ijtimoiy taraqqiyotga yo‘nalish berib turadi. SHunga asosan inson tarbiyasining biror tizimi, usullari va shakli kelib chiqadi. Taraqqiyotning har bir bosqichida inson ma’naviyati qay darajada ekanligini aniqlash, qanday bo‘lish kerakligini belgilash, anglash muhim ahamiyatga egadir⁶².
Ma’naviyat ayniqsa inson va jamiyat hayotida turli muammolar yuzaga kelgan vaziyatda uni oqilona hal qilish imkonini beruvchi omilga aylanadi. Zero, YUrtboshimiz ta’kidlaganlaridek: “Bugungi shiddatli davrda chinakam ma’naviyatli va ma’rifatli odamgina inson qadrini bilishi, o‘z milliy qadriyatlarini, milliy o‘zligini anglashi, erkin va ozod jamiyatda yashash, mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o‘ziga munosib o‘rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurasha olishi mumkin”⁶³.
Ma’naviyat o‘z navbatida tarbiya jarayoni bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ma’naviy o‘zlashtirish tarbiyasiz sodir bo‘lmaydi. Tarbiya orqali inson ma’naviy ehtiyojlarini qondirishi mumkin. Tarbiya orqali chinakkam jamiyat taraqqiyoti uchun jon kuydiradigan shaxslarni shakllantirish va shu yo‘l bilan jamiyat o‘z oldiga qo‘ygan ulkan ezgu maqsadlarga erishishi mumkin bo‘ladi. Ana shuni nazarda tutib: “Agar biz o‘z kuchi, salohiyatiga ishonadigan, boqimandalikni or deb biladigan, eng rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or kishilari bilan teppa-teng muomala qila oladigan, oqni qoradan, yaxshini yomondan ajrata biladigan, bu murakkab, beshafqat hayotning pastu baland, tangu tor ko‘chalaridan Alloh bergan aql-zakovati bilan to‘g‘ri yo‘lni adashmay topa olishga qodir bo‘lgan barkamol avlodni tarbiyalab etishtirsak, o‘ylaymanki, o‘z maqsadimizga to‘la erishgan bo‘lamiz”,⁶⁴degan edi YUrtboshimiz.
SHuningdek, ma’naviyat va u bilan bog‘liq bo‘lgan jamiyatning ma’naviy hayoti o‘z-o‘zidan stixiyali tarzda rivojlanmaydi. Uning taraqqiyoti muayyan qonuniyatlar asosida sodir bo‘ladi. Bu qonuniyatlarni ikki turga bo‘lishimiz maqsadga muvofiq:
Integratsiya yoki o‘zaro ta’sirlanish qonuni;
Vorislik qonuni.
Birinchi qonun ma’naviy hayot taraqqiyotining makonga bog‘liq xususiyatlarini ifodalaydi. Bu qonunga ko‘ra ma’naviy hayot turli shaxslar, guruhlar, xalqlar ongining o‘zaro tasirlanib, bir-birini ijobiy jihatlari bilan boyitib borishi natijasida taraqqiy etadi. Zero, ma’naviy hayot ochiq sistema sifatida faoliyat yuritadi. Agar bu qonuniyat sun’iy ravishda buziladigan bo‘lsa, ma’naviy hayot yopiq sistemaga aylanadi va rivojlanishdan to‘xtaydi. CHunki, hech bir jamiyat yo‘qki, u faqat o‘z salohiyatidan kelib chiqib ma’naviy taraqqiyotga erishgan bo‘lsin. Musta’bid tuzum davrida bu qonun buzildi, natijada jamiyat yopiq sistema sifatida ma’naviy mahdudlikka yuz tutdi. Boshqa xalqlarning ma’naviy yutuqlari “burjua” ko‘rinishda deb hisoblanib, o‘zlashtirilmadi.
Ikkinchi qonun ma’naviy hayotning zamon bo‘ylab tarqqiy etib borishini ifodalaydi. Har qanday ma’naviy yuksalish jarayonida ma’naviy boyliklarning avloddan avlodga o‘zatilish mexanizmi muhim rol o‘ynaydi. Bunda avlodlar o‘rtasidagi muloqot meros mexanizmi asosida vorislikni ta’minlaydi. Agar bu qonuniyat buzilsa, har bir avlod faqat o‘z salohiyatiga tayanishi, ma’naviy boyliklarni har safar yo‘q joydan yaratishi lozim bo‘lar edi. Bunday holda ma’naviy taraqqiyot haqida so‘z ham bo‘lishi mumkin emas. Vorislikning muhim jihati shundaki, ma’naviy meros qanday bo‘lsa shunday qabul qilinmaydi, chunki bir davrda mavjud bo‘lgan ma’naviy ehtiyojlar vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib boradi. SHuning uchun meros tariqasida olingan ma’naviy boyliklar o‘zgartirilib, yangilanib borishga zarurat sezadi. SHu ma’noda har bir avlod bu merosni zamon sharoitidan kelib chiqib sayqal beradi va keyingi avlodga uzatadi (Gegelning xalqlar tarixiy taraqqiyotida “estafeta tayoqchasi”ni boshqa xalqqa uzatishi borasidagi fikrlarini eslang). Ma’naviy hayotning ibtidoiy davrdan to hozirgi kungacha taraqqiy etib kelganligini shu qonun asosida tushunish mumkin.
Kishilarning ma’naviy madaniyati hech narcha yo‘q erga yangidan barpo etilmaydi. Kishilarning hozirgi vaqtda mavjud bo‘lgan tasavvurlari va qarashlari, ularning hamma g‘oyalari ilgari yaratilgan tafakkur xazinasi asosida vujudga keladi. Har qanday kishi muayyan sohada o‘zidan ilgari yaratilgan barcha bilimlarni chuqur o‘rganish asosidagina olim bo‘la oladi, yangi kashfiyot qila oladi. Eynshteyn vorisiylikni o‘rganish asosidagina nisbiylik nazariyasini kashf etdi.
Qarashlar, g‘oyalar, nazariyalarning taraqqiyotidagi vorislik ijtimoiy hayotda, taraqqiyotda g‘oyat katta ahamiyatga ega. Agar kishilar ilgari yashagan ajdodlarning ma’naviy madaniyatidan foydalanmaganda edi, hamma narsani boshqatdan qilishga to‘g‘ri kelardi. Ilgari ochilgan qonunlarni yana kashf qilishiga kerakli mashinalar, mexanizmlarini yaratishning ilgari topilgan yo‘llarini qaytadan topishga to‘g‘ri kelardi. Vorisiylik tufayli bunday bo‘lmaydi. Vorisiylik kishilarga o‘tgan avlodning g‘oyat katta mehnatini takrorlamasdan, o‘z ajdodlarining ishini davom ettirishga, ularning yutuqlarini rivojlantirishga, takomillashtirishga, yuqori pog‘onaga ko‘tarishga imkon beradi. Insonlar tomonilan asrlar davomida vujudga keltiriladigan qimmatli ma’naviy boyliklardan foydalanganligi tufayli kishilar o‘z hayotining hamma tomonlarini, shu jumladan ijtimoiy ongni ham, uning shakllari bo‘lgan falsafa, fan, san’at va boshqalarni ham rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
YUqorida ko‘rib o‘tgan ma’naviy hayotning taraqqiyot qonunlari o‘zaro aloqadorlikda amal qiladi. Ular hamkorlikda jamiyat taraqqiyotining ma’naviy asoslarini belgilab beradi. SHu sababli mustaqillik yillarida mamlakatimiz Prezidenti jamiyat ma’naviyatini rivojlantirishda integratsion aloqalarga hamda tarixiy vorislikka qayta-qayta e’tibor qaratayotganligini tushunishimiz mumkin. Hususan, Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan demokratik huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyatini qurish konsepsiyasining muhim tomonini jamiyat ma’naviyatiga dahldor muammolar tashkil etadi. U “O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li” asarida O‘zbekistonni rivojlantirishning ma’naviy axloqiy negizlari ustida to‘xtalib, “O‘zbekistonni yangilash va rivojlantirish to‘rtta negizga asoslanadi. Bular:
- umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;
- xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
- insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilish;
- vatanparvarlik”⁶⁵ekanligini asoslab bergan edi.
Ayni bu fikrlarda ma’naviy taraqqiyotning yuqorida aytilgan qonuniyatlar asosida kechishi o‘z aksini topgan.
Ma’naviyat va jamiyat tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog‘langandir. Jamiyat ma’lum ma’naviy kamolot darajasiga etib, umumiy maqsadlar, manfaatlar asosida uyushgan kishilarning birligidir.
Jamiyat taraqqiyoti va kishilarning ma’naviy kamoloti bir-biri bilan bog‘langan.
Jamiyat taraqqiyoti haqidagi g‘oyalar avvalo kishilarning ongida etiladi. Davlatning kuchi va qudratini ma’naviy jihatdan barkamol bo‘lgan kishilargina belgilaydi. Ma’naviyatga e’tibor bermagan mamlakatda katta iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy fojealar sodir bo‘ladi. Jamiyat hayotidagi barcha buxronlarning tomiri ham kishilarning ma’naviy kamoloti darajasi va xolatiga borib taqaladi. Xalqi ma’naviy jihatdan qashshoq bo‘lgan mamlakat, tabiiy boyliklari behisob bo‘lsa ham, hech qachon buyuk davlat bo‘lolmaydi.
Jamiyatda barcha sog‘lom kishilar tafakkuri salohiyatiga ega. Bu – insonning tabiatidagi barcha jonzotlardan afzalligi, keng amaliy imkoniyatlarini ko‘rsatuvchi sifatdir. Lekin insonga xos aqliy tafakkurning har qanday shakli, ular bilan belgilangan faoliyat hamma vaqt ma’naviy mezonlariga to‘la mos kelavermaydi. Har qanday yovuzlik, jirkanch ishlar, umumiy qirg‘inlar, axloqiy tubanlashish jamiyat manfaatlariga qarshi qaratilgan xarakatlar inson tafakkuri asosida xosil bo‘ladi, uning ongiga singadi, faoliyatiga yo‘nalish beradi. Bunday salbiy xislatlar inson ongiga va faoliyatida o‘rin olsada uni ma’naviyat deb bo‘lmaydi. Aqliy saloxiyat u bilan belgilangan faoliyat jamiyat taraqqiyoti talablari, ehtiyojlariga mos keladigan ma’naviyat darajasi ko‘tariladi.
Jamiyat ma’naviy kamoloti o‘z – o‘zidan amalga oshmaydi.
Ma’naviy kamolot ham o‘ziga xos boshqariladigan jarayondir. Har bir davrning ma’naviy kamoloti etukligi, mavjud sharoit, ehtiyoj va imkoniyatlaridan taraqqiyot yo‘lida qay darajaa foydalana olishda namoyon bo‘ladi.
Vatanga sadoqat, kelajakka ishonch, xalollik, iymonlik, insoflilik, tadbirkorlik, etuk bilimlilik, axloq va odoblilik singari ma’naviy fazilatlar ham o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, balki jamoada, ma’rifiy, tarbiyaviy ishlar zaminida shakllanadi. Ta’lim- tarbiyaning asosiy maqsadi insondagi aqliy saloxiyat imkoniyatlari, ong va u bilan bog‘langan faoliyatni ma’naviy darajasiga ko‘tarishdir. Komil insonlik- etuk ma’naviyat shohi degan ma’noni bildiradi.
Ma’naviy kamolotning qonunlari ham jamiyat taraqqiyotidagi ichki zaruriy bog‘lanishlarning tarkibiy qismidir. Jamiyat taraqqiyoti va inson ma’naviy kamolotining mushtarakligi bu masalada ham yaqqol kuzga tashlanib turadi. Bu o‘rinda ularning qaysidir birlamchi, qaysidir ikkilamchi deb savol qo‘yish ham o‘rinsizdir.
Ma’naviy hayot asosan jamiyat moddiy hayotini aks ettiradi va shu asosida shakllangan barcha ma’naviy boyliklarning yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. Ular o‘rtasida salbiy-oqibatiy aloqalar ikki tomonlamadir. Ma’naviy hayot o‘zining keltirib chiqargan moddiy munosabatlariga ham faol ta’sir ko‘rsatadi. Demak, ma’naviyat kishilar ijtimoiy borlig‘ini muxim tomonlaridandir. U insoniyat faoliyati paydo bo‘lishi bilan vujudga kelgan, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy jarayonlarning ma’naviy elementi sifatida namoyon bo‘lgan. Tarixiy taraqqiyotning borishi bilan ma’naviyat nisbiy mustaqillika ham ega bo‘lib, uning turli shakllari qaror topa boshladi. Aqliy mexnatni jismoniy, moddiy va ma’naviy hayoti tushunchalari ijtimoiy borliq va ijtimoiy ong kategoriyalaridan farq qilib, ularning o‘zaro munosabatlarini ifodalaydi. Ular faqat ma’naviyani moddiy hayotga bog‘liqligini ko‘rsatibgina qolmasdan, kishilarning mohiyatini, hayotiy faoliyatlarining asosiy shakllarini ham ifodalaydi.
Jamiyatning ma’naviy hayoti o‘z mohiyatiga ko‘ra, kishilar faoliyati, o‘zaro munosabatlaridagi real jarayonlardir, ijtimoiy hayot faoliyatining muayyan usulidir: ongli ravishda ijimoiy ishlab chiqarishning kengayishi va kishilarning ma’naviy ehtiyojlarining qondirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan nisbatan mustaqil sohadir.
Jamiyat taraqqiyoti iqtisodiyot bilan ma’naviyatning bir-biri bilan bog‘langan murakkab jarayonidir. Iqtisodiyot va ma’naviyat har qanday jamiyat hayoti va taraqqiyotining o‘zaro ajralmas sohasi, muhim tomonlaridir.
Ijtimoiy ong – jamiyat ma’naviy hayotining asosi. Jamiyatning ma’naviy hayoti asosini ijtimoiy ong tashkil etadi. Ijtimoiy ongning mohiyatini to‘g‘ri tushunish uchun avvalo ong hodisasini anglab olmoq maqsadga muvofiq. Zero, ong ma’naviy-ruhiy hodisa bo‘lib, inson va jamiyat hayotida muhim o‘rin tutadi.
Ong – ko‘plab fanlar o‘z predmeti nuqtai nazaridan tadqiq qiluvchi ham tabiiy, ham gumanitar fanlar e’tiboridagi ob’ektdir. CHunonchi, tibbiyot–biologiya fanlari vakillarini, birinchi navbatda, ong organi bo‘lgan miya: uning tuzilishi, ishlashining o‘ziga xos xususiyatlari qiziqtiradi. Biroq insonning fikrlash faoliyati xususiyatlari ong to‘g‘risidagi birmuncha umumiy, universal tasavvurlar asosida qabul qilinishi mumkin. Bunday umumiy bilimni falsafa beradi. Ming yillar davomida mavjud bo‘lgan falsafa o‘z davri bilimlari asosida ongning kelib chiqishi muammosini muttasil diqqat markaziga qo‘yib keldi, ongning mazmuni va mohiyati, uning xususiyatlari to‘g‘risidagi, ongning jamiyat va har bir kishi hayotidagi ahamiyati to‘g‘risidagi masalalarga javob berishga intildi. Bu masalalar olamning kelib chiqishi, rivojlanishi va mavjudligi, odamning kelib chiqishi va evolyusiyasi, insonning o‘zini o‘zi bilishi muammolari bilan uzluksiz bog‘liq edi.
Ongni tadqiq qilishning ikki yo‘li antik falsafadayoq ajralib chiqqan edi. Ulardan biri Suqrotga borib bog‘lansa, boshqasi uning shogirdi Aflotun nomi bilan bog‘liq. Suqrotning nuqtai nazariga ko‘ra, odamning ongi narsalarning moddiy borlig‘iga monand emas, shuningdek ong, o‘ziga xos dialektika asosida, o‘rganilayotgan narsalar haqida ziddiyatli tasavvur hosil qilishi mumkin. SHuning uchun “O‘zingni bilib ol!” da’vati Suqrot uchun “Hech nimani bilmasligimni bilaman”, degan gapidan keyin, aynan esa: “Delf bitiklariga muvofiq, men hali hech qanaqasiga o‘zimni o‘zim bilib ololmayman”, degan gapidan keyingi shior bo‘lib qoldi⁶⁶.
Suqrotning shogirdi bo‘lgan Aflotun esa narsalar olamidan tashqari alohida g‘oyalar olami ham mavjud bo‘lib⁶⁷, uni tanasiz aql harakatlantiradi, har bir kishining qalbida esa aql o‘zini o‘zi mushohada etadi va bu bilan kishi hayotiga faol ta’sir ko‘rsatadi. Ruh barhayot bo‘lib, erga qaytgach, inson tanasiga kirishi, “u erda nimalarni ko‘rganini eslashi mumkin deb, tug‘ilish o‘lim sharbatini totadigan mavjudotga tushirilgan abadiylik va mangulikning bir qismidir”⁶⁸, deb ta’kidlaydi.
Ayni mahalda Aflotun odam aqlini yuqori darajada qadrlagan va “barcha narsalar o‘lchovi – odam”⁶⁹, degan.
Aflotunning shogirdi Aristotel Aflotunning aql, jon va tanga nisbatan mazkur pozitsiyasiga amal qilib, odam aqlini Aflotun kabi juda yuqori baholagan, masalan, donishmandlik “tabiatan eng qimmatli narsalarga aql etishidan iborat”⁷⁰, degan va “odam birinchi navbatda aqldir”⁷¹, deb ta’kidlagan.
Hozirgi adabiyotlarda, yuqoridagilardan kelib chiqib, “Suqrot, uning ortidan esa Aflotun ham, moddiy hodisalar bilan aslida ideal hodisani farqlashmoqda. Aflotun Yevropa falsafiy an’anasida ideal ibtidoni ajratibgina qolmay, uni moddiy ibtido asosiga ham qo‘ygan birinchi kishi bo‘lgan edi. Aflotun ruhiy hodisalarni tuyg‘ular – sezgi va idrok hamda aql olamiga bo‘lgan edi, bunda u aql va idrokni alohida ajratgan edi. SHu bilan birga, sof g‘oyalar bilan ish ko‘radigan aql-tafakkurning formal usullari bilan, masalan, matematikadagidek, bog‘langan idrokka nisbatan yuqoriroq darajadagi hodisadir”⁷².
SHunday qilib, ong qaerdan kelib chiqqan, u konkret odamning mulki bo‘lgani holda unga taalluqlimi yoki odam ongi olamiy ongning bir qismimi, degan savol antik davrdayoq qo‘yilgan edi.
O‘rta asrlardagi SHarqning buyuk mutafakkirlari al-­Kindiy, Zakariyo ar-­Roziy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Faxriddin Roziy, Jaloliddin Davoniy, Abu Ali ibn Sino va boshqa ko‘plab mutafakkirlar fanning turli tarmoqlariga, shu jumladan “ong” tushunchasining mazmunini, materiya bilan ongning nisbatini, hissiylik va ratsionallikning nisbatini tushunishga, ma’naviyat elementlarini rivojlantirishga, bilish nazariyasiga o‘z davrlari fani rivojlanishi darajasidan kelib chiqqan holda, katta hissa qo‘shdilar⁷³.
Masalan, Forobiy (870-950) o‘z asarlarida odam miyasiga besh hissiy organ orqali tuyg‘u vositasida atrof tashqi olam bilan aloqada bo‘lib, shu olamni in’ikos ettiradigan ong organi sifatida katta e’tibor bergan. “Tashqi hissiyotlar ortidan (qalb kuchi) keladi, u xuddi (baliqchining) to‘rdek (ulardan kelayotgan) obrazlarni tutib oladi. SHu bois bu kuchni obrazlarni saqlovchi kuch, deyishadi. Bu kuch miyaning old qismida joylashgan bo‘lib, tashqi buyumlar obrazlarini, ular hatto shu onda bevosita his etilmasa-da, saqlab qoladi”⁷⁴,– deydi. Demak, Forobiy ongning, xotiraning, tasavvurning tabiatiga katta ahamiyat beribgina qolmay, murakkab psixologik jarayonlar bo‘lib o‘tadigan fiziologik organni aniqlashga ham harakat qiladi.
Ilk SHarq Uyg‘onish davrining qomusiy allomasi Abu Rayhon Beruniy (973-1048) o‘z asarlarida ong va aql masalalariga katta e’tibor bergan. U odam miyasi va besh hissiy organini o‘zaro bog‘langan, deb hisoblab, ularga katta diqqat bilan qaradi. Beruniy fikricha, har bir tuyg‘u muayyan qo‘zg‘atuvchilar turiga munosabat bildirishga mo‘ljallangan. “Ko‘rishni qo‘zg‘atuvchi yorug‘likdir... Eshitishni qo‘zg‘atuvchi tovush bo‘lib, uni havo unga etkazadi... Hid bilishning qo‘zg‘atuvchisi hid bo‘lib, uni burunga havo olib boradi... ta’m bilish hissini qo‘zg‘atuvchi (har xil) ta’m (taom)dir... Beshinchi tuyg‘u – sezgi bo‘lib, butun tanani qamrab oladi, u barcha a’zolar hamda organlarga xos”⁷⁵, – deydi u. So‘ng, “agar kishi ulardan fikrlash va hukm chiqarish yordamida foydalansa, ushbu sezgilar orqali idrok etiladigan narsalarni (o‘rganishda) katta muvaffaqiyatlarga erishishi mumkin”⁷⁶, deb ta’kidlaydi. Umuman, Beruniy inson tomonidan ilmiy bilimlarga erishish yo‘lini umumlashtirib: “Bu hissiy idrok qilish ma’lumotlaridan foydalangan aqlning yutug‘idir”⁷⁷ – deb qayd etadi.
Markaziy Osiyolik buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sino (980-1037) ham ong muammosiga katta e’tibor bergan. “Miya (idrok qilish) tuyg‘ular ibtidosidir”⁷⁸,— deb asosli ravishda qayd etadi. So‘ng u “aqlning kuchi cheksiz va u fikrlaydigan narsa ham cheksizdir. Aql hamma narsani idrok etishi mumkin. Binobarin, fikrlanadigan narsa jismdan alohida, mustaqildir”⁷⁹, deb qayd etadi. Bunda Abu Ali ibn Sino o‘z davrining ilmiy oqimlari bo‘lgan nominalizm va realizmni engib o‘tib, ularni bir, deb hisoblaydi: “Umumiy tushuncha, umumiy bo‘lgani va aqldan tashqarida mavjud bo‘lmasligi uchun ham shundaydir. Biroq uning mohiyati aqlda ham, aqldan tashqarida ham mavjud, chunki insoniylik va jaholat ongda ham, ongdan tashqarida, narsalarda ham mavjud bo‘ladi”⁸⁰.
Nasroniy dinida ong — Xudo bo‘lib, u azaldan (hamma narsadan oldin) mavjud bo‘lib, so‘ng butun olamni va odamni yaratgan Zotdir. Avgustin Blajenniy (354-430) nuqtai nazariga ko‘ra, olam to‘g‘risidagi barcha bilimlar qalbga joylashtirilgan. Biroq inson hayotidagi asosiy narsa — uning Xudo bilan birlashib ketishi, uning fikricha, har qanday bilimdan yuksak bo‘lgan sof e’tiqoddir⁸¹.
Yevropa Uyg‘onish davri inson va uning ongiga qiziqish uyg‘otdi hamda ularni ilmiy tushunishga o‘tish asosini yaratdi. YAngi davr falsafasi esa R.Dekart (1596-1650), F.Bekon (1561-1626), J.Lokk (1632-1704), I.Kant (1724-1804), G.Gegel (1770-1831) tadqiqotlarida ong va bilimning umumiy muammolari bilan bog‘liq bo‘lgan bir qator fundamental masalalarni qo‘ydi.
Ong va, ayniqsa, bilish muammolarini tushunishda I.Kant (1724-1804) asarlari muhim ahamiyat kasb etdi. Bu asarlarda inson tomonidan olamni bilish xususiyatlari tadqiq qilindi, bilish sub’ekti bo‘lgan insonning bilish qobiliyati (uning sof aqli, amaliy aqli, fikrlash va hukm chiqarish qobiliyati) tanqidi berildi. Kant nuqtai nazaricha, bilishning uch asosiy qobiliyati — hissiylik, idrok va aql insonga haqiqatni bildirolmaydi, chunki insonning o‘zini o‘rab turgan buyumlar olami bilan o‘zaro munosabati buyumning o‘zini emas, faqat hodisani tushunish imkonini beradi. Ayni mahalda, bizningcha, I.Kant asarlarida ratsional mag‘iz bor: bu – hissiylik bilan idroklilikning chambarchas aloqadaligidir. Masalan, I.Kant “Sof aql tanqidi” asarida: “Bizning tabiatimiz shundayki, mushohada faqat sezgilar orqali bo‘lishi mumkin, ya’ni predmetlar bizga ta’sir ko‘rsatadigan usulnigina o‘z ichiga olishi mumkin. Hissiy mushohada predmetini fikrlash qobiliyati esa idrokdir. Bu qobiliyatlardan birortasini ham ustun qo‘yib bo‘lmaydi. Hissiyliksiz bizga birorta ham predmet berilmagan bo‘lardi, idroksiz esa birortasi haqida fikrlab bo‘lmasdi. Mazmunsiz fikrlar puchdir, tushunchasiz mushohada esa ko‘rdir. Bu qobiliyat bir­-birining funksiyasini bajara olmaydi. Idrok hech narsani mushohada qila olmaydi, sezgilar esa hech narsa haqida fikrlay olmaydi. Ularning qo‘shilishidangina bilim hosil bo‘lishi mumkin”⁸², – deb yozadi u. YUqorida bayon etilgan fikrini rivojlantirib I.Kant: “... Har qanday bilimimiz sezgidan boshlanadi, so‘ng idrokka o‘tadi va aql bilan tugaydi­ki, mushohada materialini ishlash uchun va uni tafakkurning oliy birligiga etkazish uchun bizda undan yuqoriroq narsa yo‘q”⁸³, – deydi.
G.Gegel (1770-1831) I.Kantning g‘oyalarini rivojlantirib, ongning tarixiyligini, uning ijtimoiy hayotning tarixan o‘zgaruvchan shakllariga bog‘liqligini asoslagan, shuningdek individual ong bilan ijtimoiy ongning dialektikasini har tomonlama ko‘rib chiqqan edi⁸⁴. Bunda u “dialektika tafakkurning tabiatidan iborat bo‘ladi”⁸⁵, tafakkur esa “inson bilan bog‘liq barcha narsada faol bo‘lib, butun insoniyatga uning insoniyligidan xabar beradi”⁸⁶, deb ta’kidlagan.
Gegel ongni tadqiq qilishda tarixiylik va faoliyat prinsipini qo‘lladi. U ongga shaxsning konkret–tarixiy davr doirasidagi faol harakat faoliyat mahsuli sifatida qaradi.
Ong muammosi va uning tarixiy tarkibi tarix falsafasida rivojlantirildi. Zero tarix falsafasi tarixni “fikrlab ko‘rib chiqishdan boshqa narsani bildirmaydi”.
Tarix falsafasi doimo tarixiy ong bilan o‘zaro bir-birini taqozo etuvchi sharoitda bo‘lib kelgan. Tarix falsafasi tarixiy ong kontekstidan tashqarida mavjud bo‘lishini tasavvur ham qilib bo‘lmaydi. Ayni mahalda, tarixni falsafiy tushunish tarixiy ongga va tegishlicha, ijtimoiy-tarixiy hayotga ko‘p jihatdan shakllantiruvchi ta’sir ko‘rsatib kelgan. Tarix geografik, moddiy, ma’naviy va boshqa omillar birikib ketgan murakkab jarayondir. Kishilar uchun tarix ular hayotining ildizi yashiringan xotirotdir. Tarixiy qarash tarixning inson tomonidan tushunilishi yuzaga keladigan sohani yaratadi. Kishi tarixni qanday fikrlashidan kelib chiqib inson imkoniyatlari chegarasi belgilanadi, narsalar mazmuni ochiladi. Tarixiy bilish loqayd mazmun emas, hayot onidir. O‘tmishga turlicha munosabatda bo‘lish mumkin, lekin tarixiy ma’lumotlar har qanday holatda ham tarixiy bo‘lmagan narsadek jips, balki har qanday kishi hayotida bevosita mavjud bo‘lib turgan narsadek qabul qilinadi.
Tarix falsafasi qaror topishi uchun bir nechta shartga rioya etish talab qilinadi. Birinchidan, ijtimoiy hayot jo‘shqin, harakatchan, o‘zgaruvchan bo‘lishi darkor. Ikkinchidan, tarixiy ong harakatchan va sifat jihatidan o‘zgaruvchan ijtimoiy hayotning muayyan refleksi sifatida shakllanishi lozim. Uchinchidan, tarixni falsafiy mavzulashtirish hamda tushunish uchun ma’naviy va intellektual resursga ega falsafa mavjud bo‘lish zarur.
YAngi va eng yangi davrda ong mazmuni muammosini ochib berishga I.Sechenov, I.Pavlov, Z.Freyd, U.Jeyms, J.Piaje, L.Vыgotskiy, S.Rubinshteyn, A.Luriya, A.Leontev, R.Aronov, D.Dubrovskiy va boshqa taniqli olimlar katta hissa qo‘shishdi.
Ular inson psixik faoliyatining fiziologik va nazariy asoslarini tadqiq qilishdi hamda shu asosda ong ular tomonidan ijtimoiy hodisa, tabiiy jarayonlar va kishilar faoliyati jarayonidagi ijtimoiy munosabatlarning faol in’ikosi sifatida qaraldi hamda qarab kelinmoqda. Ularning ko‘pchiligi ongga ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazi sifatida qarashadilar. Ongning mohiyati esa insonning atrofidagi olam to‘g‘risida xilma–xil ilmiy va noilmiy ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi bilimdir.
Hozirgi paytga kelib “ong” kategoriyasining, uning mohiyatining, kelib chiqishining va evolyusiyasining umume’tirof etilgan yagona ta’rifi yo‘q. Lekin bu jarayonlar to‘g‘risida ko‘pdan-­ko‘p farazlar, nazariyalar, konsepsiyalar hamda tegishli tushunchalarning ta’riflari mavjud.
Hozirgi mavjud ilmiy adabiyotlarda ong kategoriyasiga quyidagicha ta’riflar berilgan:
“Ong insonning fikr va hislari, sezgilari, tasavvurlari, iroda va qarashlaridan tashkil topgan”⁸⁷.
“Ong in’ikosning oliy shaklidir”⁸⁸.
“Ong falsafaning hajman o‘ta keng va chuqur kategoriyasi bo‘lib, sub’ektiv reallikni, tashqi olamning inson, uning miyasi va psixikasida ideal darajada in’ikos etishini, insonning ma’naviy dunyosini, uning olamdagi o‘z borlig‘ini anglab his qilishini, tashqi olamga munosabatini belgilab beradi”⁸⁹.
“Ong faqat insonga xos bo‘lgan tashqi olamni in’ikos ettirishning oliy shakli (usuli)dir”⁹⁰.
SHunday qilib, ong tushunchasining mazmuniga tadqiqotchilar tomonidan berilgan ta’riflarni umumlashtirib, ong kategoriyasini quyidagicha ta’riflash mumkin: ong – ob’ektiv reallikni ideal ravishda in’ikos ettirish va aks ettirishning oliy shakli, ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazi, hissiy va aqliy obrazlar yig‘indisi. Atrof olam to‘g‘risida xilma–xil ilmiy va noilmiy axborotni o‘z ichiga oluvchi bilimlar esa ongning mag‘zini tashkil qiladi.
Ma’lumki, ong konkret kishining ongi sifatida individual ong va konkret jamiyat ongi sifatida ijtimoiy ong bo‘ladi. Bu jihatdan hozirgi adabiyotlarda ijtimoiy ong kategoriyasining ilmiy asoslangan ta’riflari mavjud: “ijtimoiy ong tabiiy va ijtimoiy voqelikning in’ikosi, jamiyatning muayyan davriga yoki qismiga tegishli bo‘lgan umumiy his-tuyg‘ular, kayfiyatlar, qarashlar, g‘oyalar, nazariyalar majmuidir”⁹¹.
“Ijtimoiy ong – konkret tarixiy davrdagi ijtimoiy borliqni in’ikos ettiradigan ijtimoiy kayfiyatlar, kechinmalar, tuyg‘ular, hissiyotlar, g‘oyalar, qarashlar, farazlar va nazariyalar majmuidir”⁹².
“Ijtimoiy ong ijtimoiy borliq natijasida taqozo etiladigan va asosan uning in’ikosi, ma’naviy takrori bo‘lgan ijtimoiy reallikni belgilash uchun kategoriya sifatida ta’riflanadi”⁹³.
Ijtimoiy ong mazmunining yuqorida bayon etilgan ta’riflarini umumlashtirib, uni quyidagicha ta’riflash mumkin: Ijtimoiy ong - ijtimoiy borliqni ma’naviy aks ettiradigan ijtimoiy kayfiyatlar, kechinmalar, his- tuyg‘ular, qarashlar, g‘oyalar va nazariyalarning majmuiga aytiladi. Binobarin, ijtimoiy ong jamiyatning o‘z-o‘zini, o‘zining ijtimoiy borligini va uni qurshab turgan voqelikni anglashdir. Ammo bunda ijtimoiy borliq “birlamchi” va ijtimoiy ong “ikkilamchi” degan ma’no kelib chiqmaydi. Ijtimoiy ong va ijtimoiy borliqdan ancha keyin emas, balki bir vaqtda va u bilan borliq holda paydo bo‘lgan. Jamiyat ijtimoiy ongsiz shakllana, rivojlana olmasdi. Ongning kuch-quvvatisiz ijtimoiy borliq harakatsiz, hatto o‘lik narsaga aylanadi. Moddiy ishlab chiqarish jarayoni ham ongdan faqat nisbiy erkinlikkagina ega. Ong borliqni faqat uni bir vaqtda faol ijodiy o‘zlashtirish va o‘zgarish sharoitidagina in’ikos ettiradi. Ongning oldinroq in’ikos ettirish funksiyasi kelajakka intilish bilan bog‘langan ijtimoiy borliqni aks ettirishda yaqol namoyon bo‘ladi.
Inson va jamiyat ma’naviy hayotining rivojlanishida ijtimoiy va individual ongning roli kattadir. CHunki tabiat va jamiyatda yuz berayotgan turli-tuman o‘zgarishlar, har xil sohalardagi yangiliklar fuqarolar ongida o‘z aksini topadi. Kishilar ongiga ta’sir etgan voqea-hodisalarga nisbatan ular o‘z qarashlarini, fikrlarini ifodalaydilar. Ana shu ifodalash ijtimoiy va individual ong mahsuli sifatida namoyon bo‘ladi.
Ijtimoiy ong tabiiy va ijtimoiy voqelikning in’ikosi, jamiyatning muayyan davriga yoki qismiga tegishli bo‘lgan umumiy his-tuyg‘ular, kayfiyatlar, qarashlar, g‘oyalar, nazariyalar majmuidir. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari mustaqillikka nisbatan o‘z his-tuyg‘ulari, ya’ni mustaqillik tufayli yurtimizda ozodlik, erkinlik, demokratiya kengayayotgani, odamlar ruhiyati, maqsadlarining erkin bayon qilinishi, dolzarb muammolar xususida o‘zlarining fikrlarini ayta olishlariga imkoniyatlarning tobora kuchayib borayotgani xususida fikr bildirmoqdalar. Bu ijtimoiy ongning ifoda etilishidir.
Individual ong esa muayyan guruh, elat va millatga mansub bo‘lgan ayrim kishining ongi bo‘lib, jamiyatdagi voqelik va real borliqning alohida olingan shaxsning ongida aks etishidir.
Ijtimoiy va individual ongning mohiyati shundaki, jamiyat ularning mazmuniga ko‘ra o‘z-o‘zini anglaydi, rivojlanib, takomillashib boradi. Masalan, agar jamiyatimizda biron-bir ijobiy yoki salbiy hodisa sodir bo‘lsa, u kishilar ongiga ta’sir ko‘rsatadi va uning ongdagi in’ikosi, albatta, hatti-harakatlar, munosabatlar, baholar ko‘rinishida ana shu voqelikka qayta ta’sir ko‘rsatadi. CHunonchi O‘zbekistonda diniy ektremistlarning qilmishi xalqimizning nafratiga sazovor bo‘lib, xalqning fikri ijtimoiy ong sifatida namoyon bo‘ldi va ekstremistlarga qarshi qattiq amaliy choralar ko‘rildi. Jamiyatda osoyishtalik o‘rnatildi. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.
Ijtimoiy ongning nisbiy mustaqilligi yana shunday namoyon bo‘ladiki, ijtimoiy ong ijtimoiy borliqdan orqada qolishi mumkin. Bunga sabab ulardagi o‘zgarishlar bir vaqtda yuz bermasligidadir. Bunda tashqari ijtimoiy ongning din, axloq singari shakllariga muayyanlik, yashovchanlik xosdir. Ulardagi mazmun, muayyan g‘oya va qarashlar an’anaga aylanib, hatto ularni keltirib chiqaradigan sharoit yo‘q bo‘lib ketgan bo‘lsa ham, muayyan darajada saqlanib qolaveradi.
Ijtimoiy ongning nisbiy mustaqilligi uning ijtimoiy borliqdan o‘tib, ilgarilab ketishida ham namoyon bo‘ladi. Jamiyatning rivojlanish qonunlarini tahlil qilib, tarixiy taraqiyotning umumiy mayllarini (tendensiyalarini) aniqlab, buyuk kishilar, olimlar kelajakni oldindan ko‘rishlari mumkin. Ular o‘z davridan ancha olg‘a ketgan nazariyalari, insoniyatga taraqqiyotning yo‘llarini bir necha o‘n yillar oldin ko‘rsatishlari mumkin.
Ijtimoiy ongning nisbiy mustaqilligi qarashlar, g‘oyalar, nazariyalarining jamiyat taraqiyotidagi faol rolida ham namoyon bo‘ladi. Jamiyatda taraqqiyot tabiatidagidek stixiyali emas, balki ongli kishilarning, muayyan g‘oyalar, nazariyalar, qarashlarga ega bo‘lgan kishilarning faoliyati natijasida sodir bo‘ladi. G‘oyalar, qarashlar kishilarning faoliyati uchun qo‘llanma bo‘ladi, ularni birlashtiradi, ularni muayyan vazifalarni hal qilishga yo‘naltiradi. Ilg‘or g‘oyalar, nazariyalar jamiyatning olg‘a tomon harakat qilishini osonlashtiradi, etilgan ijtimoiy masalalarni hal qilishga ko‘maklashadi. Eskirgan g‘oyalar, qarashlar, nazariyalar jamiyat taraqqiyotiga to‘sqinlik qiladi.
Xulosa shuki, ijtimoiy ong ijtimoiy borliqni aks ettiradi, ammo u nisbiy mustaqillikka ega, ijtimoiy hayot va taraqqiyotga faol ta’sir etadi.
Ijtimoiy ong ob’ektiv voqelikni aks ettiruvchi his- tuyg‘ular, kayfiyatlar, kechinmalar, qarashlar, g‘oyalar, nazariyalarning majmuidir. Individual ong jamiyatda yashovchi, muayyan ijtimoiy gurux, elat, milat, xalqqa mansub bo‘lgan aniq bir kishining ongidir. U ayrim bir kishining miyasida ob’ektiv voqelikning aks etishi jarayonida yuzaga keladigan hiya- tuyg‘ulari, kayfiyatlari, kechinmalari, tasavvurlari, tushunchalari, mulohazalari, fikrlarining yig‘indisidir. Ijtimoiy ong kishilardan tashqarida mavjud bo‘lmaydi. Ijtimoiy ong “inson- faoliyat-aloqa-bog‘lanish- jamiyat-tarix-til-madaniyat” tizimida mavjuddir. Individual ong ham jamiyatdan, tarixdan, insoniyatdan, madaniyatdan tashqarida mavjud bo‘la olmaydi, bulardan tashqarida ayrim kishi fikrlay olmaydi. shu ma’noda har qanday Individual ong ijtimoiy xususuiyatga ham ega bo‘ladi, ya’ni ayrimlikda umumiylik ham o‘z ifodasini topadi.
Ijtimoiy ong Individual ong o‘zaro aloqador, bog‘liq, bir- biriga ta’sir qilib turadi. Har bir kishi hayotga qadam qo‘yar ekan, faqat moddiy ishlab chiqarishning muayyan holatigina emas, balki ijtimoiy ongning tarixan erishilgan darajasiga ham duch keladi. U o‘zi yashayotgan ijtimoiy muhitning bilimlarini, tajribalarini, malakalarini, e’tiqodini, odatlarini, nomalarini, qoidalarini, tamoyillarini tayyor meros sifatida qabul qilib oladi. U yashayotgan davrda mavjud bo‘lgan siyosat, mafkura, huquq, aloqa, san’at, din, falsafa, fan ertayu kech unga ta’sir qiladi va insonni o‘z davrining yashash usuli, madaniyati, psixalogiyasiga ega bo‘lgan kishiga aylantiradi. Ayrim kishilarning ongi erishgan narsalar o‘z navbatida boshqa kishilarning ongiga etkaziladi, boshqalar tomonidan qabul qilinadi yoki rad etiladi.
Ijtimoiy ong bilan Individual ong o‘rtasida faqat birlik emas, balki farq ham bor. Bu farq shundaki, ijtimoiy ong individual ongga nisbatan chuqur va keng bo‘lib, bunga Individual ong hech vaqt erisha olmaydi. Individual ong esa ijtimoiy ongga qaraganda konkretroq, xilma- xilroqdir.
Individual ongdagi konkrentlik, o‘ziga xoslik, takrorlanmaslik muayyan insonning konkret hayot sharoitlari, tarbiya xususiyatlari, genetik dasturi, har bir kishining butun umrida boshqa kishilar bilan aloqada bo‘lishi, o‘z bilimi, malakasini oshirib borish darajasi va hakozolar yo‘li bilan olgan turli siyosiy huquqiy, axloqiy va boshqa ta’sirlaridan kelib chiqadi.
Ijtimoiy ong Individual onglarning miqdoriy yig‘indisidan iborat emas, balki ularning sifat jihatidan yangi holatidir, darajasidir, ichki hamda o‘ziga xos tarzda tashkil topgan ma’naviy-ruhiy reallikdir. Ayrim kishi (individ) uning ta’sirida bo‘ladi. Ammo ijtimoiy ong ayrim kishilar (individlar) uchun faqat tashqi kuch sifatidagina mavjud emas. Har birimiz unga bir xil qarshi turamiz, ammo har xil kishilar (shaxsiy, o‘ziga xos xususiyatlari tufayli) uni turlicha qabul qiladi, unga turlicha javob beradi, har bir kishi ijtimoiy onga turlicha ta’sir etadi. Har bir Individual ong o‘z taraqqiyotining o‘ziga xos manbaalariga ham egadir, shuning uchun har bir shaxs kishilik madaniyatining bir butunligiga qaramasdan o‘ziga xosdir, takrorlanmasdir.
Ijtimoiy ongning tuzilishi ijtimoiy munosabatlar va kishilar faoliyatining turlariga mos bo‘ladi, ba’zan ulardan ilgarilab ketadi, ammo, ba’zan ulardan ortda ham qolishi mumkin. Individual ong ayrim sohalarda ijtimoiy ongdan o‘zib ketishi yoki orqada qolishi mumkin. Fan tarixida keskin burilishlar yasagan olimlarning, jamiyat taraqqiyotining istiqbollarini oldidan aytib bergan mutafakkirlarning qarashlari individual ong ba’zan ijtimoiy ongdan nechog‘lik ilgarilab ketishiga yorqin misol bo‘ladi.
Ongni borliqning shaxsiy shaklidangina iborat qilib qo‘yib bo‘lmaydi. Ijtimoiy ongning sub’ektlari faqat Individualgina emas, balki ijtimoiy guruhlar, jamiyat hamdir. Agar ijtimoiy ongning sohibi faqat individ bo‘lganda, amalda Individual va ijtimoiy ong o‘rtasida farq qolmasdi. Individual ong va ijtimoiy ong o‘rtasidagi farqni tan olmaslik dogmatik va volyuntaristik xatolarga olib keladi. Dogmatik o‘zi qabul qilgan qarashlar, g‘oyalarni o‘zgarmas, barqaror, oxirgi haqiqat deb hisoblaydi, o‘ziga xoslik, takrorlanmaslikni qurbon qiladi. Volyuntarist esa, aksincha o‘ziga xoslikni, takrorlanmaslikni mutloqlashtiradi, bu ham jiddiy salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Xulosa shuki, ijtimoiy ong va Individual ong bir- biri bilan uzviy bog‘langan, ammo ularni aynanlashtirmaganlik lozim, ularo‘rtasida farq ham bor.
Ijtimoiy munosabatlar qanchalik rivojlangan bo‘lsa, kishilar faoliyati turlari ham shuncha rivojlanadi. Ikkalasi o‘zaro dialektik bog‘liq bo‘lib, bir-birini boyitib, to‘ldirib boradi.
Ijtimoiy ong nisbiy mustaqillikka ega. U faqat tashqi sabablar, qonuniyatlarga emas, balki o‘zining ichki rivojlanish mantiqiga (logikasiga) ham, qonuniyatlariga ham bo‘ysunadi. Bu qonuniyatlar moddiy ishlab chiqarish rivojlanishining qonuniyatlariga o‘xshamaydi.
G‘oyalar va nazariyalar ijtimoiy borliqni bevosita aks ettirmaydi, moddiy ishlab chiqarishdan bevosita o‘sib chiqmaydi. Ijtimoiy borliqning kishilar ongida in’ikos etishi murakkab jarayon bo‘lib, muayyan o‘ziga xos shakllarda siyosiy, huquqiy, axloqiy, badiiy, diniy, ilmiy, falsafiy qarashlar, g‘oyalar nazariyalar shaklida mavjud bo‘ladi. Bu shakllarning bir hillari, masalan, siyosiy qarashlar, g‘oyalar, nazariyalar, iqtisodiy bazisga yaqinroq bo‘lsa, boshqalari, chunonchi, falsafa undan uzoqroq turadi. SHu sababli ijtimoiy borliqning ijtimoiy ong shakllarida aks etishi bir qator oraliq omillar vositasi orqali vujudga kelib, bu omillar ijtimoiy ongning nisbiy mustaqillik rivojlanishiga imkon tug‘diradi.
Fransuz faylasufi va sotsiologi O.Kont insoniyatning intelektual evolyusiyasini “uch bosqich qonuni” orqali tushuntirishga harakat qildi. Bu qonunga muvofiq insoniyatni bilish faoliyati uning ijtimoiy ongi butun insoniyat tarixi o‘z taraqqiyotida quyidagi uch bosqichni: teologik,metafizik va pozitiv yuksalish bosqichlarini kechiradi.
Teologik rivojlanishda diniy-mifologik ong ustun edi. Teologik ong kishining tashqi olamga o‘z munosabatlarini belgilashi, axloq normalarini shakllantirishlari, kundalik muammolarni hal etishlariga imkon bergan.
Metafizik ong bosqichida kishilar diniy tasavvurlarga emas, balki falsafiy tushunchalarga asoslanadilar. Tushunchalar esa inson hayotining real jarayonlarini aks etiradi, real hayotdan kelib chiqadi. Lekin bu bosqichda kishilarning bilimi ancha past bo‘lgan. Metafizik metod teologik qarashning mavqeini pasaytirgan.
Inson ongining pozitiv bosqichida kishilar olamni bilish va ilmiy kuzatishlar asosida olib boradilar. Bu davrda teologik (diniy-mifologik) qarash va metafizik mavhum qarashlar o‘z ahamiyatini yo‘qotib, olamni bilishda ilmiy tushuncha va qonunlarga tayanishning ahamiyati kuchayadi. Rivojlanish qonuniyatlarini bilish, tabiiy qonunlarning avvaldan ko‘rish, sezish, o‘rganishning ahamiyati ortyb bordi.
Demak O.Kont fikricha ijtimoiy ong jamiyat taraqqiyotining asosiy omilidir.
Ijtimoiy ong strukturasi. Ijtimoiy ong o‘z mohiyatiga ko‘ra jamiyat ma’naviy hayotini o‘zida mujassamlashtirgan murakkab tizimiga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisadir. Ijtimoiy ongning strukturasiga a) ijtimoiy ong sohalari; b) ijtimoiy ong darajalari; v) ijtimoiy ong shakllari kiradi. Ijtimoiy ong sohalariga kundalik va nazariy ong; darajalariga – ijtimoiy ruhiyat va ijtimoiy mafkura, shakllariga-axloqiy, estetik, diniy, siyosiy, huquqiy ong kiradi.
Voqelikni aks ettirish darajasiga ko‘ra, ijtimoiy ong odatiy va nazariy ongga bo‘linadi. Ijtimoiy ongning quyi darajasi - oddiy (kundalik) ong va yuqori darajasi - nazariy ongdir.
Odatiy ong kishilarning kundalik amaliy faoliyati jarayonida, stixiyali tarzda, voqelikning tashqi tomonining empirik in’ikosi sifatida paydo bo‘ladi. Nazariy ong voqelikning ichki tomonini, muhim aloqalarini va qonuniyatlarini ifodalaydi, u bilvosita nazariy bilishni taqozo qiladi. Bolaning ongidagi turmushga oid oddiy, kundalik tushunchalar uning hayotiy faoliyatida shakllanadi. Ilmiy tushunchalar kundalik faoliyat negizida paydo bo‘lib turishi mumkin, ammo ularni shakllantirish uchun maxsus o‘qitish, muallim bilan muloqat kerak bo‘ladi. Hozirgi zamon kishilik jamiyatida insonning hayoti uchun oddiy kundalik tushunchalar ham, ilmiy tushunchalar ham zururdir. Ilmiy tushunchalar turmushda har doim to‘g‘ri kelavermaganidek, oddiy tushunchalari bilan chegaralanish ham inson kamolotiga zavoldir.
Real hayotda nazariy va oddiy ong bir- biri bilan uzviy tarzda qo‘shilib chatishib ketadi. Falsafiy tahlil uchun ular alohida – alohida holda, “sof” tarzda olinadi. Nazariy va odatiy ong bir- birining o‘rnini bosa olmaydi, ammo bir- biriga o‘zaro ta’sir etib turadi. Nazariy ong odatiy ongning shaklini o‘zgartirishi, boshqacha tus berishi, madaniylashtirishi mumkin.
Ammo nazariy bilimlar, fan qanchalik rivojlanmasin, baribir kishilar hayotida odatiy ong zarur bo‘laveradi. Sog‘lom fikr, “sog‘lom aql” tarzida namoyon bo‘ladigan odatiy ongga tayangan holda ijtimoiy voqelik va tabiat hodisalarining hamma hodisa, voqealarini muhokama qilish, baholash mumkin. Ammo har doim ham uning hulosalari to‘g‘ri, adolatli bo‘lavermaydi. CHunki odatiy ongning imkoniyatlari cheklangan, u emperik umumlashtirishga, metofizik usulga tayanadi.
Odatiy ong nazariy onga nisbatan quyi darajadir. Ammo bu bilan uning ahamiyati kamsitilmaydi, kundalik hayotida zarurligi inkor qilinmaydi. Voqelikka emperik darajasi in’ikos etiladigan ong nuqtai nazaridan qaralsa, muhokama qilinsa, baholansa, ijtimoiy ongda xom hayollar, noto‘g‘ri tasavvurlar, xato qarashlar ham paydo bo‘lishi mumkin. SHuning uchun ham ijtimoiy fanlar nazariy ong darajasida bo‘lishi zarur, kundalik tasavvurlar va tushunchalar bilan almashtirilmasligi kerak, agar shunday bo‘lib qolsa, unda ular o‘zlarining ilmiylik darajasini yo‘qotadi.
Nazariy ong voqealar mohiyati va rivojlanish qonuniyatlarini aks ettirib jamiyat taraqqiyotiga nisbatan teng bo‘lishi ham, yuqorida ta’kidlaganimizdek, ilgarilab ketishi ham, yoki ortda qolib ketishi ham mumkin.
Ijtimoiy ongni kishilar hayotida tutgan o‘rniga qarab ikki qismga ajratish mumkin:
Ijtimoiy psixologiya (ruhiyat)
Mafkura (ideologiya)
Ijtimoiy psixologiya kishilarning mehnat va kundalik turmush faoliyatida stixiyali ravishda vujudga keladi,uni sistemalashtirish va nazariy jihatdan asoslash qiyin. U quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:
Kishilarning barqaror psixik holatlari (hissiy kechinmalari, emotsiya, kayfiyati, urf-odatlar).
Ruhiy hodisalar: odat, udum, ko‘nikma; turli kechinmalar.
Ruhiy jarayonlar: taqlid qilish, ishontirish va shunga o‘xshash xususiyatlar.
Sezgi, idrok, fahm, tasavvur, tafakkur, g‘oya (siyosiy, huquqiy, diniy, axloqiy belgilar) kabilar.
YUqorida qayd etilgan xususiyatlarning barchasi asta-sekin ishonch, e’tiqod, udum, ko‘nikma, ijtimoiy pozitsiyani ifoda eta boshlaydi.
Ijtimoiy psixologiya - keng ommaviy ong bo‘lib, u bevosita moddiy ishlab chiqarish jarayonida paydo bo‘ladi: odat, ko‘nikma shakliga kiradi.
Ijtimoiy psixologiya ibtidoiy jamoa tuzumi davrida urug‘ va qabila a’zolari tomonidan guruh ongi sifatida stixiyali ravishda shakllangan. Bu ong shakli moddiy ne’matlar ishlab chiqarish uchun xizmat qilgan.
SHuningdek, ibtidoiy jamoalarning barcha sohalari odat, udum, sadoqat kabilar yordamida boshqarilgan va hayotning barcha tomonlariga keng yoyilgan.
Jamiyatning rivojlanishi bilan ijtimoiy guruhlar (sinflar, elat, oila) va boshqa ijtimoiy uyushmalar shakllandi. Natijada ularning o‘ziga xos manfaatlari, psixologiyasi, ongi ham vujudga keldi.
Ijtimoiy psixologiyadan sinf, elat, xalq, millat, oila va boshqa ijtimoiy guruhlar psixologiyasi ajralib chiqdi. Ijtimoiy psixologiya nihoyatda murakkab va zidsiyatlidir.
Ijtimoiy psixologiyaning barqaror elementlari (hissiyot, xarakteri) ijtimoiy strukturani saqlash va uni mustahkamlashga yordam beradi. Ijtimoiy psixologiyaning dinamik elementlari (ommaviy psixik holat, norozilik, ko‘nikmaslik, ruhiyatning o‘zgarishi ) jamiyatda tub o‘zgarish qilishni talab etadi. Ijtimoiy psixologiya stixiyali ravishda xalq ichida shakllanadi, har bir ijtimoiy guruh o‘ziga xos psixologiyaga ega bo‘ladi.
Ijtimoiy psixologiya ijtimoiy muhit, kundalik turmush sharoitlari ta’siri ostida vujudga keladi va rivojlanadi. U muayyan ijtimoiy guruh, elat, xalq yoki millatning odatlari, urflari, an’analari, yashash tarzidan kelib chiqqan psixologik o‘ziga xosliklarini aks ettiradi. Ijtimoiy psixologiyaning yana bir xususiyati shuki, unda muayyan bir hududdagi aynan sharoitlarda yashaydigan va bir-biriga bevosita ta’sir qiluvchi bir necha elat, millatlarga mansub kishilarning ongidagi o‘xshash xususiyatlar ham aks etadi. Bunga ba’zi millat vakillarining yashab turgan joylaridan ko‘chib ketishgani, ammo yangi joyda ular ko‘pincha o‘z millatdoshlari tomonidan tushunilmagani, u erda chiqishtirilmagani va nihoyat ularning yana ilgarigi hududga, mamlakatga qaytib kelishganiga oid ko‘plab misollarni keltirishimiz mumkin.
Mafkura (fikrlar majmui) ijtimoiy psixologiyadan farq qilib muayyan ijtimoiy guruh, qatlam, millat, jamiyat, davlat manfaatlari, orzu-istak va maqsad-muddaolari ifodalangan g‘oyaviy-nazariy qarashlar va ularni amalga oshirish tizimini anglatadi. Unda manfaatlari ifodalanayotgan kuch va qatlamlarning o‘tmishi, bugungi kuni va istiqboli o‘z ifodasini topadi.
Mamlakatimizda milliy mafkura xuddi shu vazifani bajaradi. Islom Karimov ta’kidlaganidek “xalqni buyuk va ulug‘vor maqsadlar sari birlashtirish, mamlakatimizda yashaydigan, millati, tili va dinidan qat’i nazar, har bir fuqaroni yagona Vatan baxt-saodati uchun doimo mas’uliyat sezib yashashga chorlash, ajdodlarimizning bebaho merosi, milliy qadriyat va an’analarimizga munosib bo‘lishga erishish, yuksak fazilatli va komil insonlarni tarbiyalash, ularni yaratuvchilik ishlariga da’vat qilish, shu muqaddas zamin uchun fidoyilikni hayot mezoniga aylantirish milliy istiqlol mafkurasining bosh maqsadidir”. Garchi shunday bo‘lsa-da, Konstitutsiyamizda “hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o‘rnatilmaydi”, deb belgilab qo‘yilgan. Bu demokratiyaning muhim elementidir.
Ijtimoiy psixologiya va mafkura jamiyatning u yoki bu darajada rivojlanganligi bilan ham bog‘liq bo‘lib, agar u to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa jamiyat taraqqiyotini tezlashtiradi. Insonlarni komillik sari etaklaydi, o‘z vatani, qadriyatlarini e’zozlashga o‘rgatadi, shu bilan birga vatanparvarlik, yurt tinchligi, xalq farovondigi yo‘lida xizmat qilishga chorlaydi.
Ayni paytda ijtimoiy psixologiya va mafkura o‘ziga xos xususiyatlarga ham egadir. Ijtimoiy psixologiya ijtimoiy guruhlar hayotini muayyan his-tuyg‘ular, kayfiyatlarda bevosita aks ettirsa, ijtimoiy mafkura (bizda milliy istiqlol mafkurasi) ijtimoiy guruhlar ehtiyojlari, manfaatlarining ichki mohiyatini, sababini har xil g‘oyalar, nazariyalar, ta’limotlar shaklida aks ettiradi. Ayni paytda mafkuraning o‘ziga xosligi shundaki, u vayronkor mafkura sifatida ham maydonga chiqishi mumkin. U holda u halokatli kuchga aylanadi.
Ijtimoiy psixologiya va mafkuraning o‘ziga xosligi bilan birga ularning umumiylik tomoni ham mavjud bo‘lib u jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishida ko‘rinadi. SHuningdek ular bir-biri bilan bog‘liq bo‘lib, o‘zaro ta’sirga ham egadir.
Ijtimoiy hayot rang-­barang, xilma-­xil bo‘lgani uchun ijtimoiy ong ham tegishlicha turli shakllarga bo‘linadi. Bular: iqtisodiy ong, siyosiy ong, huquqiy ong, axloqiy ong, estetik ong, ekologik ong bo‘lib, biz yana tarixiy ongni, ongning elementi sifatida, shu jumladan tarixiy ongning muhim elementi sifatida tarixiy xotirani ham bunga qo‘shish mumkin. Ijtimoiy ongning barcha shakllari o‘zaro bog‘liq, o‘zaro munosabatda, o‘zaro birikadi va bir­-birini o‘zaro to‘ldiradi. Ular o‘zi aks ettiruvchi hodisalar mazmuni, moddiylashuv shakli va ijtimoiy funksiyalariga ko‘ra farq qiladi.
Ijtimoiy ong shakllarini bir - biridan quyidagi 4 ta belgilar bo‘yicha farqlash mumkin:
Birinchidan, ular bir- biridan in’ikos ettirish mavzui bo‘yicha farq qiladi. CHunonchi, siyosiy ong sinflar, millatlar, davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni, hokimiyatga munosabatni ifodalaydi. Huquqiy ong huquqiy munosabatlarni aks ettiradi.
Ikkinchidan, ular bir-biridan in’ikos etish shakllari bilan farq qiladi. Masalan, fan voqelikni tushunchalar, gepotezalar (ilmiy taxminlar), nazariyalar, modelar shaklida aks ettiradi. San’at voqelikni badiiy obrazlar shaklida, axloq ahloqiy his- tuyg‘ular va axloqiy normalar, qadriyatlar, ideallar shaklida aks ettiradi. Ammo ijtimoiy ong shakllarining hammasi ham in’ikos ettirish shakli bo‘yicha bir- biridan farq qilavermaydi. Masalan, falsafa va fan, axloqiy va huquqiy ongni bu belgi bo‘yicha bir- biridan farqini topish qiyin.
Uchinchidan, ular bir-birlaridan rivojlanishning o‘ziga xos tomonlari bilan farq qiladi. Buni fan bilan san’atni bir- biriga taqqoslaganda yaqqol sezish mumkin. Fandagi rivojlanish bilishdagi taraqqiyot bilan amalga oshadi va bunda uning oldinga qarab ilgarilab harakat qilishi o‘z ifodasini topadi. San’atda esa bilish sohasidagi progress san’atidagi taraqqiyotning asosiy ko‘rsatgicha bo‘la olmaydi. san’atda esa estetik mezonlar muhim rol o‘ynaydi.
To‘rtinchidan, ular o‘zlari bajaradigan ijtimoiy funksiyalari bilan ham bir-biridan farq qiladi. Masalan, fan bilish funkitsiyalarni bajaradi. Axloqiy ong shaxsini axloqiy jihatdan shakllanishi, insonni o‘z- o‘zini nazorat qilishi, uning boshqa kishilarga munosabatining omili bo‘lib xizmat qiladi. Ijtimoiy funksiyalari bo‘yicha ijtimoiy ongning burcha shakllarini ikkita guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruhga siyosiy, huquqiy, axloqiy ong kiradi. Bular kishilarning o‘zaro munosabatlarini boshqarish, nazorat qilish bilan bog‘langan va ijtimoiy voqelikni ma’naviy- amaliy o‘zlashtirishning shakllari hisoblanadilar. Ikkinchi guruhga fan, san’at va falsafa kiradi. Bular insonni qurshab turgan voqelikning ma’naviy va ma’naviy- amaliy o‘zlashtirishning shakllari hisoblanadi. Ular voqelikni bevosita ijtimoiy munosabatlar va kishilarning amaliy faoliyatlari orqali o‘zlashtirishning shakllari hisoblanadi. Din esa dunyoqarashning shakli ham, kishilarning o‘zaro munosabatlarini boshqarish, nazorat qilish shakli ham bo‘lib hizmat qiladi.
Siyosiy ong jamiyatning ob’ektiv tarzda mavjud bo‘lgan ijtimoiy- siyosiy strukturasi va unga xos bo‘lgan siyosiy faoliyatning turlarini, ularga muvofiq keladigan siyosiy tashkilotlar va muassasalarni aks ettiradi. Siyosiy ong siyosiy faoliyat bilan uzviy bog‘langan.
Siyosiy faoliyat jamiyatning ob’ektiv tarzda mavjud siyosiy tuzimini, tartiblarini saqlash, mustahkamlash, takomillashtirish, rivojlantirish yoki boshqa siyosiy tuzum tartiblarini o‘rnatishga qaratilgan bo‘ladi. Siyosiy faoliyat davlat mahkamalari, tashkilotlari, siyosiy partiyalar, siyosiy tashkilotlar, siyosiy arboblar, siyosiy nazoratchilar tomonidan amalga oshiriladi. Siyosiy faoliyatni amalga oshirishda jamoat tashkilotlari, muassasalar ham ishtirok etadi. Siyosiy faoliyat muayyan siyosiy maqsadni amalga oshirish orqali nomoyon bo‘ladi.
Siyosiy ong tizimida siyosiy qarashlar, g‘oyalar, nazariyalarning roli g‘oyat katta. Ular ijtimoiy guruhlar, ularning partiyalari, boshqa tashkilotlarning siyosiy manfaatlari, maqsadlari, vazifalarini, faoliyatlarning yo‘l-yo‘riqlarini, siyosiy uslublar sistemasini asoslab beradi. Ular muayyan ijtimoiy guruh va uning siyosiy tashkilotlarining siyosiy faoliyatdagi strategik vazifalari va taktikasini belgilaydi.
Siyosiy ong darajalariga kundalik-amaliy siyosiy ong va g‘oyaviy- nazariy siyosiy ong kiradi. Kundalik- amaliy siyosiy ong kishilarning amaliy faoliyati, ijtimoiy tajribasi orqali va ularni bevosita qurshab turgan muhitning ta’siri natijasida stixiyali tarzda shakllanadi. Unda oqilonalik va his-tuyg‘u, sof, ya’ni turmush tajribasi va an’analar, bir zumlik, o‘tkinchi kayfiyat va barqaror yo‘l-yo‘riqlar nazariy jihatdan ishlanmagan va bir-biri bilan o‘zaro bog‘lanmagan bo‘ladi. Kundalik-amaliy siyosiy ong ko‘p hollarda barqaror bo‘lmaydi. CHunki u his- tuyg‘u va o‘zgarib turuvchi bevosita tajribaga bog‘liq bo‘lgani sababli omonat turadi. SHu bilan u ko‘p jihatdan turg‘un bo‘ladi. Undagi barqarorlik tomonlar fikrining o‘zgarib, moslashib borishiga xalaqit beradi. Bir ijtimoiy guruh vakillarining iqtisodiy ahvolida umumiylik bo‘lgani uchun ularning kundalik siyosiy ongida ham umumiylik bo‘ladi. Hokimiyatga munosabat kundalik hayotning minglab dalillarida namoyon bo‘ldi. Unda aql-zakovatning umumlashtirish, tahlil qilish faoliyati nomoyon bo‘lmaydi, keng tarixiy istiqboli, nazariy formulalar va falsafaiy kategoriyalar bo‘lmaydi.
Kundalik- amaliy siyosiy ong ob’ektiv iqtisodiy voqelikka to‘g‘ridan- to‘g‘ri bog‘liq bo‘lgani uchun uning kundalik konkret mazmunida muayyan ijtimoiy guruhning nazariy- siyosiy mafkurasining kurtaklari bo‘ladi. Nazariy mafkura kundalik ongning mazmunini tanqidiy tahlil qilib, aniq tarixan va ijtimoiy jihatdan asoslab berilgan siyosiy dasturni ishlab chiqadi. Mafkura mavjud kayfiyatlarni passiv o‘rganish emas, balki strategik va taktik sistemadir, u ijtimoiy ongga aktiv ta’sir qilishga qaratilgan. U qat’iy, izchil, sistemaga solingan, nazariy ishlangan, asoslab berilgan qarashlar, usullar, yo‘l- yo‘riqlar sistemasidir. Mafkura kishilarning maxsus mustaqil guruhi- mafkuralar tabaqasi orqali shakllanadi. Har bir ijtimoiy guruhning o‘ziga xos nazariyotchilari, ideologlari bo‘ladi. Nazoriyotchi, ideologning shaxsi uning qobiliyati, talanti ham muhim rol o‘ynaydi. Mafkura bilan kundalik- amaliy siyosiy ongning o‘zaro munosabati murakkabdir. Bu, ommaning o‘ta ta’sirchanligi, jushqinligi va qat’iy mafkuraviy ko‘rsatmalarga tayanadigan totalitarizmga intilish, uni o‘rnatilishida namoyon bo‘ladi. Mafkuraning kundalik ongdan nisbiy “erkinligi” jamoatchilikni chalg‘itish uchun ham foydalaniladi, uning manfaatiga yot bo‘lgan g‘oyalarni kiritish vositasi ham bo‘lib qoladi.
Siyosiy mafkura ijtimoiy ongga ta’sir qilish uchun g‘oyat katta imkoniyatlarga ega. CHunki u faqat qarashlar, g‘oyalarning sistemasidangina iborat emas, balki ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar, davlat hokimiyati kabi muassasalardan iborat g‘oyaviy ta’sir ko‘rsatish vositalariga ham ega.
Huquqiy ong davlat bilan birga paydo bo‘ladi. Huquq xulq-atvor normasi sifatida davlat tomonidan joriy etiladi, muhofaza qilinadi va qo‘llab-quvvatlanadi. Xulq, eng avvalo guruh manfaatlarini, keyin xalq manfaatlarini himoya qiladi.
Huquqiy ong ikki shaklda namoyon bo‘ladi:
a) huquqiy ong ijtimoiy psixologiya shaklida kishilarga qonuniy va qonunsizlik, adolat va adolatsizlik haqida, sinflar, millatlar, davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar haqida tasavvur beradi. Huquqiy hodisalarga adolat hissi, jinoyatga nisbatan chora ko‘rish zarurligi, burch va javobgarlik singari hodisalarni kishilar huquqiy ong darajasida baholaydilar va unga o‘z munosabatlarini bildiradilar.
v) huquqiy ong ideolog‘iya darajasida huquqiy qarashlarning ma’lum sistemasi: huquq nazariyasi, ta’limot, kodekslar va boshqalarni ifoda etadi.
Huquqiy ong ijtimoiy aloqalar tizimida qator funksiyalarni bajaradi:
a) bilish, ma’lumot berish, ma’rifat tarqatish funksiyasi: huquqiy ongning shaxs, individ tomonidan o‘zlashtirilishi va boshqalar;
b) baholash funksiyasi: sub’ekt o‘zining manfaat, maqsadi nuqtai nazaridan qat’i nazar ma’lum huquqiy kategoriyalarga asoslanib baho beradi. “Minnatdorchilik”, “ezgulik”, “yaxshilik”, “yomonlik”, “foyda”, “zarar” va boshqalar to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘ladi;
v) boshqarish funksiyasi: huquqiy ong kishilarning huquqiy fe’l-atvori, hatti-harakatini boshqaradi. SHuningdek, ularning huquqiy munosabatlari, ehtiyojlarini ham belgilaydi va boshqaradi.
Huquqiy ong ijtimoiy ongning barcha shakllari bilan, ayniqsa, siyosiy ong, axloqiy ong bilan uzviy bog‘langandir.
Huquqiy ong siyosiy ongdan farq qiladi. Siyosiy ong ijtimoiy guruhlar, millatlar va davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni aks ettirsa, huquqiy ong hayotni ijtimoiy munosabatlarda ishtirok etayotgan kishilarning huquqlari va majburiyatlari nuqtai nazaridan aks ettiradi. Agar siyosiy ong ob’ektiv tarzda mavjud bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarga bog‘liq bo‘lsa, huquqiy ong aql-zakovat, odob, axloqiy baholarga tayanadi. Huquqiy ong axloqiy ongdan ham farq qiladi. Huquqiy ong davlat organlariga tayanadi. Huquqiy normalarni bajarish majburiydir, bajarmaganlar jazolanadi. Axloqiy normalar, qoidalarni bajarish majburiy emas, axloq jamoatchilik fikri va nazoratiga tayanadi.
Axloqiy ong huquqiy ongga nisbatan kengroq tushunchadir. Axloqiy ong kishilarning jamiyatdagi hatti- harakatlari, yurish- turishlari, yashash normalari, prinsiplari, qoidalari, shuningdek, ularning o‘zaro bir-biriga hamda ijtimoiy guruhlarga jamiyatga bo‘lgan munosabatlarini ifodalaydi. Axloqiy ong huquqiy ongga yaqin turadi, u ham kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Ular o‘rtasida farq ham bor. Huquqiy normalarning bajarilishi majburiy, ular davlat organlariga tayanadi. Axloqiy qoidalarga roiya qilish jamoatchilik fikri bilan amalga shiriladi va oddatda ishontirish va namuna kuchiga tayanadi.
Axloqiy ong axloqiy faoliyat bilan uzviy bog‘langan. Axloqiy faoliyat deb o‘ziga xos axloqiy motiv, sabab, intilish bilan, ya’ni yaxshilik qilish, burchga sodiq xolda harakat qilish, muayyan axloqiy ideallarni amalga oshirish maqsadida qilingan faoliyatlariga aytiladi. Kishilarning hamma faoliyatidan hulq- atvor, yurish-turish bilan bog‘liq bo‘lgan jihatlar, tomonlar bor. Ammo ularni axloqiy faoliyat bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Axloqiy faoliyat deganda muayyan axloqiy maqsadlarga ongli ravishda bo‘ysindirilgan faoliyatlarga aytiladi.
Kishilarning axloqiy faoliyati jarayonida ular o‘rtasida shakllanadigan, mavjud bo‘ladigan aloqalar, bog‘lanishlar, munosabatlarning sistemasi axloqiy munosabatlar deyiladi. Axloqiy munosabatlar shasx bilan jamiyat o‘rtasida, shaxs bilan ijtimoiy guruh o‘rtasida, shaxs bilan jamoa, birlashma o‘rtasida, shaxs bilan shaxs o‘rtasida, shaxs bilan insoniya o‘rtasida bo‘lishi mumkin.
Axloqiy munosabatlar ham ob’ektiv va sub’ektivdir. Ularning ob’ektivligi shundaki, ular boshqa kishilarning manfaatlariga dahldor bo‘lgan real, moddiy harakatlar bilan qo‘shilib ketadi, shuning uchun ayrim kishilarning irodasi bog‘liq bo‘lmagan holda jamiyatda kishilarning barqaror aloqalarining jihati tarzida shakllanadi. Ular axloqlilik va ahloqsizlik to‘g‘risidagi istaklar, niyatlar, tasavvurlarni ifodalaydi, burch va vijdon amridan kelib chiqadi. Bu uning sub’ektiv holatidir.
Axloqiy munosabatlar kishilarning ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan o‘zaro munosabatlaridir, ularning aloqalari urf-odatlarda mustahkamlangan qadriyat sinchidir, karkasidir, ularning kayfiyatini, o‘z borlig‘ining mazmun va axamiyati, qadrini tushunishini belgilaydi. Binobarin, axloqiy munosabatlar kishilarning bir- biri bilan axloqiy aloqalari, bog‘lanishlari, xulq- atvorni nazorat qilish, boshqarishning kanallaridir, axloqiy tajribani berish, tarqatish usulidir.
Axloqiy qarashlar axloqiy ong, axloqiy odobning mazmuni, mohiyati, jamiyatda, kishilar hayoti, faoliyati, taraqqiyotidagi o‘rni, axamiyati to‘g‘risidagi qarashlar va g‘oyalarning sistemasidir. Ularning to‘g‘riligi, haqiqatligi, ijtimoiy borliqni to‘g‘ri aks etirishi, jamiyat taraqqiyotiga, komil insonni kamoltoptirishga ko‘maklasha olishi bilan belgilanadi.
Axloqiy ongni shakllantirishda axloqiy tarbiyaning roli haddan tashqari kattadir. YAngi iqtisodiy- ijtimoiy munosabatlarga ma’naviyat, axloq-odobni chetlab o‘tib bo‘lmaydi. Bozor munosabatlarini ilmiy jihatdan asoslangan jiddiy axloqiy tarbiya orqaligina shakllantirish mumkin.
Diniy ong insonni qurshab turgan moddiy olam, tabiy va ijtimoiy hodisalarni g‘ayritabiiy tarzda, fantastik shaklda aks ettiradi. Diniy ong asosida g‘ayritabiiy kuchlar (xudolar, ruhlar, maloyiklar, farishtalar, shayton va hakozalar) haqiqatan ham borligiga komil ishonch hamda ular madadiga tayanish yotadi.
Diniy ong diniy faoliyat bilan uzviy bog‘langan. Diniy faoliyatga dindorlarning diniy majburiyatlarni bajarish, diniy marosimlarni amalga oshirish, ularda ishtirok etish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatlari, ruhoniylarning diniy marosimlarni boshqarish, diniy qarashlarni himoya qilish, targ‘ib qilish va boshqa faoliyatlari, diniy tashkilotlarning faoliyatlari kiradi.
Diniy ong diniy munosabatlar bilan ham uzviy bog‘langan. Diniy munosabatlarga dindorlarning o‘zaro munosabatlari, ruhoniylar bilan dindorlar o‘rtasidagi munosabatlar, diniy tashkilotlar bilan dindorlar o‘rtasidagi munosabatlar, dindorlarning olam, undagi narsa, hodisa, jarayonlariga munosabatlari va boshqalar kiradi.
Diniy ongning darajasiga diniy his- tuyg‘u, kayfiyatlar, kechinmalar, yuqori darajadagi diniy qarashlar, g‘oyalar kiradi. Diniy ongga xudo (Islomda Alloh, xristianlikda uchyuzli yakka xudo, buddaviylikda Budda, iudaizmda YAxve va hokazo) g‘oyasi markaziy o‘rinni egallaydi. Bunga ko‘ra, olam, undagi hamma narsalar, hodisalar, kishilar xudo tomonidan yaratilgan, hamma hodisa uning irodasi bilan bog‘liq deb hisoblaydi. Diniy aqidalar asosida yaratilgan ta’limotlarga ilohiyot deyiladi.
Diniy ong ma’naviy madaniyatning bir elementi. U jamiyat, kishilarning hayotida, faoliyatida g‘oyat muhim rol o‘ynaydi. U jiddiy ijtimoiy funksiyalarni badaradi. Diniy ong axloqiy va estetik qarashlar rivojlanishi bilan, bunday qarashlarni ijtimoiy hayotda umuminsoniy qadriyatlarga aylantirish ehtiyojlari tufayli ham vujudga kelgan. Diniy ong g‘ayritabiiy kuchlar borligiga ishonch ruhini singdirish orqali inson o‘z- o‘zini anglash dunyoni estetik va axloqiy his etishga tarixan yordam berib kelmoqda.
Xulosa shuki, estetik, axloqiy va diniy ong kishilarning estetik, axloqiy, diniy his- tuyg‘ulari, qarashlari, g‘oyalarni aks ettiradi, ular jamiyat, kishilarning hayoti, faoliyatida muhim rol o‘ynaydi.
Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida ITI jarayonida ijtimoiy ongning yangi shakllari vujudga keldi.
Bu ekologik va demokratik ong bo‘lib, ilgarigi darsliklarda bu tushunchalar ijtimoiy ong shakllariga kiritilmagan.
Ekologik ong tabiatga, uning boyliklariga, o‘simlik olamiga, hayvonot dunyosiga keltiriladigan g‘oyat katta zarur, xavf natijasida kishilarda paydo bo‘lgan achinish, xafa bo‘lish, vahimaga tushish, qayg‘urish va boshqa his-tuyg‘ular, kayfiyatlar, kechinmalardan iborat. Ekologik ong tabiatning go‘zal olami, ijobiy boyliklaridan unumli, tejab-tergab foydalanib, o‘simlik, hayvonot olamini qirilib ketishining oldini olish, suv, havo, tuproq, tog‘ jinslarining zaharlanishini oldini olishga qaratilgan qarashlar g‘oyalar, nazariyalardan iborat.
Demokratik ong kishilarning ozodlik, erkinlik, ijtimoiy adolat, fikrlar xilma- xilligi, oshkoralik va mulohazalar erkinligi haqidagi his- tuyg‘ularning mujmuidir. Demokratik ong ham yangi hodisa, ammo chuqur tarixiy ildizlarga ega. Xalqlarning ozodlik, erkinlik, adolat, oshkoralik, mulohazalarining xilma- xilligi haqidagi o‘ziga xos intilishlari, qarashlari, udumlari asosida bunday ongning tarixiy zaminlari bor.
YUqorida ko‘rib o‘tgan ijtimoiy ong shakllari o‘zaro bog‘liq hamda taqozolangan bo‘lib, ular hamkorlikda inson dunyoqarashini tashkil etadi, shu bilan birga ijtimoiy faoliyat va munosabatlar mazmunini ham belgilab beradi.

JAMIYAT MA’NAVIY HAYOTI

2-mashulot

Reja:
1. Ijtimoiy g‘oya va ijtimoiy taraqqiyot
2. Milliy g‘oya va milliy mafkura
3. Milliy mentalitet va ma’naviy qadriyatlar
Tayanch tushunchalar
G‘oya, mafkura, bunyodkor g‘oya, vayronkor g‘oya, milliy g‘oya, milliy mafkura, mentalitet, milliy mentalitet, ma’naviy qadriyat, milliy ma’naviy qadriyat.

Ijtimoiy g‘oya va ijtimoiy taraqqiyot. Jamiyat ma’naviy hayoti g‘oyalar bilan uzviy bog‘liqdir. Ezgu, bunyodkor g‘oya va mafkura barcha insonlarning hayoti mazmunini, orzu istaklarini ifodalaydi. Har bir inson, jamiyat o‘z oldiga muayyan bir maqsad qo‘yadi va unga erishish uchun harakat qiladi. Inson maqsadlari jamiyat manfaatlariga mos kelishi, taraqqiyot yo‘li va istiqbolini belgilab beradigan muayyan ezgu g‘oya va mafkurasida aks etishi tabiiy holdir. O‘z mustaqil fikri va sobit imon-e’tiqodga ega emasligi esa ertangi kuniga ishonchsiz odamlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. O‘z e’tiqodiga ega bo‘lmagan, kelajagini yorqin tasavvur qilib, muayyan ezgu maqsad sari faol harakat qilmaydigan insonlar yashaydigan jamiyatda o‘zaro ishonch, osoyishtalik va barqarorlikka turli tahdidlar bo‘lishi tabiiy. Turli nosog‘lom kuchlar o‘z manfaatlarini ko‘zlab begona va yovuz g‘oyalarni bu erda yashaydigan odamlar hayotiga, turmushiga, ongi va qalbiga turli yo‘llar bilan singdirishga, odamlarga ma’naviy - ruhiy ta’sir o‘tkazishga harakat qiladi.

“Endigi vazifamiz shundan iboratki, milliy istiqlol g‘oyasi tushunchalari asosida keng jamoatchilik, ziyolilarimiz, ilm-fan va madaniyat namoyandalari, avvalo, ma’naviy-ma’rifiy soha xodimlari milliy mafkurani takomillashtirish hamda uning asosiy tamoyillarini odamlar ongi va qalbiga singdirishga qaratilgan ishlarni yangi bosqichga ko‘tarishlari zarur”⁹⁴ deb ta’kidlaydi mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov.
Darhaqiqat, inson va jamiyat hayoti muayyan fikrlar, g‘oyalar va mafkuralar bilan uzviy bog‘liq. G‘oya va mafkura inson va jamiyat taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi va uzluksiz takomillashib, rivojlanib, davrlar o‘tishi bilan o‘zgarib boradi. SHu sababli inson, jamiyat taraqqiyotida g‘oya va mafkuraning o‘rni va ta’sirini o‘rganish barcha davrlarda muhim ahamiyatga ega.
G‘oya inson va jamiyat taraqqiyotida asosiy o‘rin tutadi. Inson va jamiyat hayotida muhim o‘zgarishlarni amalga oshirilishida muayyan g‘oyalar ta’sir qiladi. Jamiyat taraqqiyotining ma’lum davrlarda tezlashuvi yoki sekinlashuvi, jamiyat hayotida ijobiy yoki salbiyholatlarning ro‘y berishi, qanday g‘oyalar hukmronlik qilishi va u qanday kuchlar tomonidan, qanday sharoitlarda, kimlarning manfaatlariga xizmatqilishiga ko‘p jihatdan bohliqdir.
Inson o‘zining aql – zakovati, iymon – e’tiqodi va ijodiy mehnati bilan boshqa barcha tirik jonzotlardan farq qiladi.
Inson tafakkuri voqelikni idrok etish mobaynida turli fikrlar, qarashlar, g‘oyalar va ta’limotlar yaratadi. Demak, birinchidan, g‘oya inson tafakkurining mahsulidir.
Ikkinchidan, g‘oya oldin mavjud bo‘lmagan o‘zida yangilikni tashuvchi fikrdir.
Uchinchidan, oldin g‘oya paydo bo‘ladi, undan keyin g‘oya asosida mafkura, mafkura asosida esa tizim, siyosat paydo bo‘ladi.
Ilmiy-falsafiy adabiyotlarda “g‘oya”, “mafkura”, “ideya” va “ideologiya” tushunchalari ishlatilmoqda. Ideya va ideologiya ko‘proq G‘arb davlatlarida hamda rus tilidagi manbalarda uchraydi. Ideya iborasi yunon tilidagi “idea” so‘zidan olingan, ideologiya uchun o‘zak bo‘lib hisoblanadi va “tushuncha” yoki “fikr” ma’nosini anglatadi. Ideologiya (idea- g‘oya, tushuncha, logos – ta’limot) atamasi esa g‘oyalar to‘risidagi ta’limotni anglatadi va ikki xil ma’noda ishlatiladi.
- g‘oyalarning mazmuni, shakllanishi, ahamiyati to‘-risidagi bilimlarni ifodalaydi va ilmiy soha bo‘lib hisoblanadi;
- muayyan g‘oyani amalga oshirish, maqsadga etish usullari, vositalari, omillari tizimini anglatadi.
Sog‘lom va nosog‘lom, ezgu hamda yovuz bunyodkor yoki buzg‘unchi g‘oyalar bo‘lishi mumkin. G‘oyalarning oddiy fikrlardan farqi yana shundaki, bular garchi tafakkurda paydo bo‘lsada, keng jamoatchilikning maqsadlarini ifoda etadi. Ularning ishonchi va e’tiqodiga aylanib, e’tirof etilganligini bildiradi, inson va jamiyat ruhiyatiga, hatto tub qatlamlariga ham singib boradi. G‘oya shunday quvvatga egaki, u odamning ichki dunyosigacha kirib borib uni harakatga keltiruvchi, maqsad sari etaklovchi ruhiy – aqliy kuchga aylanadi. Ularni muayyan maqsadga yo‘naltiradi, safarbar etadi. Ularni jipslashtiradi, hamjihat va hamkorlikka undaydi.
Har qanday g‘oya ijtimoiy xarakterga ega. Muayyan g‘oyalar odatda alohida olingan shaxs ongida shakllanadi. Ma’lum bir muddatdan keyin esa jamiyatning turli qatlamlariga tarqaladi, turli elatlar va millatlar orasida yoyiladi. Mustaqil hayotga qadam qo‘yyayotgan yangi avlod jamiyatda mavjud g‘oyalar ta’sirida tarbiyalanadi. Muayyan qarashlar va g‘oyalarni o‘z e’tiqodiga singdiradi, o‘z navbatida yangi g‘oyalarni yaratadi va targ‘ib qiladi.
G‘oyaning eng muhim xususiyati – insonni va jamiyatni maqsad sari etaklaydigan, ularni harakatga ketiradigan, safarbar etadigan kuch ekanidadir.
Inson tafakkurining mahsuli sifatida g‘oya milliy-madaniy merosni, umuminsoniy qadriyatlarni, ijtimoiy-ma’naviy hayotni, tevarak olamni o‘rganish, bilish jarayonida vujudga keladi. Ijtimoiy ongning barcha shakllari ilm-fan, falsafa, din, san’at va badiiy adabiyot, axloq, siyosat va huquq - muayyan bir g‘oyalarni yaratadi, ularga tayanadi va ularni rivojlantiradi. Mazmuni va namoyon bo‘lish shakliga qarab, g‘oyalarni bir qancha turlarga ajratish mumkin:
- Ilmiy g‘oyalar; falsafiy g‘oyalar; diniy g‘oyalar; badiiy g‘oyalar; ijtimoiy – siyosiy g‘oyalar; milliy g‘oyalar; umuminsoniy g‘oyalar v.h.
1. Ilmiy g‘oyalar - fan taraqqiyotining samarasi, ilmiy kashfiyotlarning natijasi sifatida paydo bo‘ladigan, turli fan sohalarining asosiy tamoyillari ustuvor qoidalarini tashkil qiladigan ilmiy fikrlardir.
Fan taraqqiyoti uzluksiz va cheksizdir. Bu jarayonda amaliyotda tasdiqlanmagan, eskirgan qarashlar yangi ilmiy g‘oyalar bilan o‘rin almashaveradi.
2. Falsafiy g‘oyalar har bir falsafiy ta’limotning asosini tashkil etadigan, olam va odam to‘hrisidagi eng umumiy tushuncha va qarashlardir. Ular bizni o‘rab turgan dunyoni bilish jarayonida kishilik jamiyatining taraqqiyoti mobaynida to‘plagan bilimlarni umumlashtirish, inson hayotining ma’no-mazmuni, uning baxt-saodati kabi masalalar ustida mulohaza yuritish asosida shakllanadi⁹⁵.
Insoniyat tarixida turli xalqlarning aql-zakovat sohiblari, dono faylasuf va ilohiyotchilari turfa xil g‘oyalar yaratganlar.
3. Diniy g‘oyalardeb, har bir diniy ta’limot va oqimning asosini diniy iymon-e’tiqodning negizini tashkil etuvchi aqidalarga aytiladi. Ibtidoiy dinlar har bir narsaning jonli ekani, jonning abadiyligi, but va sanamlarning, tabiiy jism va hodisalarning ilohiy quvvatga egaligi to‘hrisidagi qarashlarga asoslangan edi. Masalan, hindlarning diniy tasavvurlariga ko‘ra jon ko‘chib yuradi, bu hayotda u insonda bo‘lsa, keyingi hayotda boshqa jonzotga o‘tishi mumkin. Ilohlarning ko‘pligi haqidagi fikrga tayanadigan politeizm dinlari vaqti kelib monoteistik - yakkaxudolik g‘oyasi asosidagi dinlarga o‘z o‘rnini bo‘shatib bergan.
YAkkaxudolik g‘oyasi milliy dinlarda (masalan, iudaizmda), ayniqsa jahon dinlari - xristianlik va islomda o‘z ifodasini yaqqol topgan. Xususan, islom dinida Allohning yagonaligi g‘oyasi asosida uning barcha aqidalari, ruknlari, talab va majburiyatlari shakllangan.
4. Badiiy g‘oyalar - adabiyot va san’at asarining asosiy ma’no – mazmunini tashkil etadigan, undan ko‘zlangan maqsadga xizmat qiladigan etakchi fikrlardir. Ular hayotdan olinadi, badiiy talqinlar asosida bayon etiladi, o‘quvchida muayyan taassurot uyg‘otadi. “qahramon”larni sevish, ularga ergashish hollari ham shu asosda ro‘y beradi.
5. Ijtimoiy - siyosiy g‘oyalar har bir xalq va umuman bashariyatning orzu-umidlarini, maqsad-muddaolarini ifodalaydi, erkin hayot va adolatli tuzumni tarannum etadi.
G‘oyani moddiylashtiruvchi, amaliyotga aylantiruvchi kuch kim ekaniga qarab, sinfiy g‘oya, milliy g‘oya, umumxalq g‘oyasi, umuminsoniy g‘oyalar ham mavjud bo‘lishi mumkin. Albatta, muayyan bir xalq ommasini ma’lum bir tarixiy sharoitda ezgu harakatga undaydigan g‘oya mazmunan umuminsoniy bo‘lishi ham yoki tor manfaatlarni ko‘zlaydigan sinfiy g‘oya jamiyat va inson manfaatlariga zid, tajovvuzkor bo‘lishi ham mumkin.
Ezgu g‘oya - inson tafakkurida vujudga keladigan, muayyan fikrlarning ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan, ruhiyatga kuchli ta’sir o‘tkazib, jamiyat va odamlarni xarakatga keltiradigan, ularni bunyodkor maqsad-muddao sari etaklaydigan ulug‘vor fikrlardir.
Har qanday jamiyat o‘ziga xos rivojlanish yo‘lini tanlar ekan, oldiga muayyan maqsad va vazifalarni qo‘yadi. Zero, bu vazifalar jamiyat, davlat, xalq va millat taraqqiyoti ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy ma’rifiy, ta’lim-tarbiya va mafkuraviy jarayonlarning uzviy birligi asosida amalga oshadi.
Inson hech qachon tashqi dunyodan, o‘zini qurshab olgan olamdagi o‘zgarishlar, ro‘y berayotgan hodisalar, voqea jarayonlardan ajralib qolgan, ularni his etmagan xolda ularning ta’sirisiz yashay olmaydi. Xalqlar, millatlar, ijtimoiy - siyosiy kuchlar faoliyatida sodir bo‘lgan turli mazmundagi hodisa va jarayonlar, ayniqsa g‘oyaviy hamda mafkuraviy omillar odamlar ongi, tafakkuri va dunyoqarashiga ta’sir etadi.
Hayotda maqsadi, yuksak g‘oyasi, ezgu orzu – intilishlari bo‘lmagan inson va jamiyat a’zolari tabiiy ehtiyojlar doirasi bilan chegaralanib, ma’naviy yuksaklikka erishishi qiyin. Ayrim yovuz kuchlar ta’sir o‘tkazish orqali o‘z harazli niyatlariga etish maqsadida foydalanishlari mumkin. SHu sababli barcha davrlarda inson va jamiyat o‘z maqsad muddoalarini ifoda etadigan manfaatiga zid bo‘lgan zararli va begona g‘oyalarga qarshi turadi. har bir xalq, millat va jamiyat o‘z manfaatiga xizmat qilib, uning taraqqiyotini ta’minlashga yordam beradigan muayyan g‘oyaga ehtiyoj sezadi.
Binobarin, g‘oya muayyan millat va xalqning maqsad-muddoalari, manfaatlari zamirida shakllanadi hamda takomillasha boradi. Milliy istiqlol g‘oyasi ham millat manfaatlarini, xalqning orzu-istaklarini o‘zida mujassamlashtiradi. U o‘zining hayotbaxsh g‘oyalari, buyuk maqsadlari bilan o‘z kuch hayrati, aql-zakovati va hatto hayotini, buyuk g‘oyalar yo‘lida baxsh etishga tayyor komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladi.
Insoniyat tarixidan ma’lumki, er yuzida dastlabki odamzod paydo bo‘lib, uning uruh, qabila jamoa yoki xalq sifatida shakllanishi ro‘y bergan dastlabki davrlardayoq ularni birlashtirib turadigan umumiy g‘oya va mafkuraga ehtiyoj tug‘ilgan. Prezident I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “CHunki, mafkura - jamiyatda yashaydigan odamlarning hayot mazmunini, ularning intilishlarini o‘zida mujassamlashtiradi”. Darhaqiqat, barcha davrlarda har bir davlat, xalq, inson va jamiyatning o‘ziga xos g‘oyasi va mafkurasi bo‘lgan. CHunki insonning, jamiyatning, xalqning o‘z oldiga qo‘ygan aniq maqsadi uni amalga oshirishda jamiyat ahlini birlashtiradigan, safarbarlikka undaydigan g‘oyasi va mafkurasi bo‘lmasa u muqarrar ravishda halokatga mahkum bo‘ladi.
G‘oya va mafkura inson va jamiyatning o‘z oldiga qo‘ygan aniq maqsadi bo‘lib busiz jamiyat o‘z yo‘lini yo‘qotadi. “Maqsad degani,- deb yozgan edi Prezident I.A.Karimov, - xalqni, millatni birlashtiruvchi, yo‘lga boshlovchi bamisoli bir bayroq. Bu bayroq butun O‘zbekiston xalqining ruhini, g‘urur-iftixorini, kerak bo‘lsa qudratini, orzu-intilishlarini mujassamlashtiradigan ulug‘ kuchdir. Davlatimizning, xalqimizning, el-yurtimizning maqsadi o‘zining ulug‘vorligi, hayotiyligi va haqqoniyligi bilan hammamizni jalb etadigan bo‘lmog‘i lozim. Toki bu maqsad xalqni-xalq, millatni-millat qila bilsin, qo‘limizda engilmas bir kuchga aylansin”⁹⁶.
Mafkuraning hayotiyligi odamlarning, millatning, jamiyatning milliy manfaatini, orzu-intilishlarini qay darajada aks ettirishiga, ularning turmush tarzi, dunyoqarashi, tabiatiga qanchalik mos bo‘lishi bilan belgilanadi. Hayot sinovlariga bardosh beradigan, odamlarning ezgu maqsad-muddoalarini ifodalaydigan, ularga ma’naviy-ruhiy quvvat beradigan mafkurani ko‘pchilik qabul qiladi. Faqat shunday holdagina u kuchli ruhiy qudratga ega bo‘ladi. SHu sababli ham mafkura barcha davrlarda jamiyatni yuksak va bunyodkor maqsadlar tomon birlashtirib, jamiyat ahli o‘rtasida sohlom munosabatlarni shakllantirgan. Hamda ezgu orzular, maqsad-muddaolariga erishishda ma’naviy-ruhiy kuch-quvvat beradigan omil vazifasini bajarib kelgan. SHuning uchun ham g‘oya va mafkura barcha insonlar, xalqlar, jamiyat va davlat oldida turgan muhim vazifalarni amalga oshirishda yordam beradigan, turli sohada faoliyat yuritadigan jamiyat ahlini birlashtirib, ularni umumiy maqsad sari safarbar etadigan buyuk kuchdir.
SHu sababli ham insonlar, xalqlar, jamiyat hayotida mafkura muhim rol o‘ynaydi. Mafkuraning hayotbaxsh kuchi, avvalo insonning jamiyatdagi o‘rni va ahamiyatini qanday tushunishi va uni qanday ijtimoiy maqomda tasavvur etishiga bohliq. CHunki, insonni ijtimoiy harakat va faoliyatga undash va shu tariqa ko‘zlangan muayyan maqsad-vazifalarga erishish dunyodagi barcha ezgu mafkuralarning ma’no-mohiyatini tashkil etadi.
Milliy g‘oya va milliy mafkura. G‘oya va mafkuralarning milliy shakllari borki, ular alohida xalqning hayotida va taraqqiyotida muhim o‘rin egallaydi. SHuningdek bizning milliy g‘oyamizda O‘zbekiston xalqining mamlakatimiz rivojida belgilab olgan asosiy maqsad va muddaolarining ifodasi mujassamlashgan.
Birinchidan, o‘zining kelajagini ko‘rmoqchi va qurmoqchi bo‘lgan har qanday davlat yoxud jamiyat, albatta o‘z milliy g‘oyasiga suyanishi va tayanishi zarurligi bilan bog‘liq;
Prezident Islom Karimov ta’biri bilan aytganda, “davlat tizimi, uni boshqarish va olib borilayotgan siyosat avvalo aniq va ravshan ifodalangan mafkura asosiga qurilmog‘i lozim. YA’ni, oldin davlat qurilishi va undan keyin mafkura paydo bo‘lishi o‘zi g‘ayritabiiy hol. Buni yaxshi anglab olishimiz lozim. YA’ni, oldin g‘oya paydo bo‘ladi, undan keyin g‘oya asosida mafkura, mafkura asosida esa tizim, siyosat paydo bo‘ladi”⁹⁷. Demak, o‘z milliy g‘oyasiga tayanmagan jamiyat inqirozga duchor bo‘lishi, o‘z yo‘lini yo‘qotib qo‘yishi muqarrar.
Ikkinchidan, milliy g‘oya O‘zbekiston xalqining asosiy maqsad va muddaolarining ifodasi sifatida shuning uchun ham zarurki, odamlar ongini, tafakkurini o‘zgartirmasdan turib, ko‘zlangan oliy maqsad – ozod va obod jamiyatni, erkin va farovon hayotni barpo etib bo‘lmaydi. Buning uchun esa, odamlar muayyan g‘oyaga ishonishi va tayanishi zarur. Bu jarayon o‘z-o‘zidan harakatga kelmaydi, albatta. Negaki, keng xalq ommasini biron bir g‘oyaning ilg‘or va insonparvar ekaniga ishontirmoq uchun, avvalo, mazkur g‘oyaning to‘g‘ri, hayotiy va ilg‘or ekanligiga ishontirish zarur. Ishontirmoq uchun uning ilmiy va hayotiyligiga alohida e’tibor qaratish bilan birga milliy g‘oyaning o‘zi mamlakatimiz xalqining asosiy maqsad va muddaolari hamda manfaatlarini ifodalashi kerak.
Uchinchidan, milliy g‘oyaning zarurligi millatning o‘zligini to‘la anglash jarayoni bilan bog‘liq. Negaki, millat o‘zligini to‘la anglamas ekan, biron-bir buyuk o‘zgarishlar qilib bo‘lmaydi. Milliy o‘z-o‘zini anglash u yoki bu millatni o‘zga millatlardan ajralib ketishiga emas, balki o‘zligini anglagan millatlarning ma’rifatlashgan hamkorliklarining mustahkamlanib borishiga xizmat qiladi. Ana shunday o‘ta murakkab vaziyatda milliy o‘zlikni anglashda milliy g‘oyaga asosiy tayanch kuch, ilmiy-nazariy va amaliy dastur sifatida har bir insonning ruhi, kayfiyati, hissiy kechinmalariga kirib borish orqali uning qalbi hamda ongiga ta’sir ko‘rsatadi. Bu milliy g‘oyaning xalq hayotiga yaqin, unga bevosita daxldor ekanligini ta’kidlash lozimdir.
Demak, O‘zbekiston mustaqilligini mustahkamlashda milliy g‘oyada bugungi hayotning eng dolzarb muammolari, uning strategik maqsadlari bilan dialektik bog‘lanishi uning yashash shartidir.
To‘rtinchidan, mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlashda milliy g‘oyaning zarurligi yana bir muhim holat bilan ya’ni bugun bizning tarixiy o‘zgarishlar davrida totalitar tuzumdan erkin demokratik bozor munosabatlariga asoslangan demokratik tuzumga o‘tish sharoitida yashayotganligimizdan kelib chiqmoqda. Bu davrning o‘ziga xos xususiyatlarini chuqur tahlil qilgan mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov shunday xulosaga keladi: “Bu o‘tish davri o‘ziga xos, juda katta g‘ov va to‘siqlarga duch kelishi, qattiq kurashlar orqali kechishi barchamiz uchun ayon bo‘lmog‘i darkor. Xalqimiz va jamiyatimizni mana shu davrda yangi ufqlar sari boshlash, da’vat qilishda maqsadlarimiz aniq bo‘lishi kerak. Bunday maqsadlarga esa avvalo chuqur o‘ylangan va puxta ishlangan mafkura asosida etishish mumkin”⁹⁸. Demak, milliy g‘oya mustaqillikni mustahkamlash g‘oyasining o‘zagi bo‘lgan - tanlagan taraqqiyot yo‘limizning to‘g‘ri adolatli va haqqoniy ekanligiga, u mana shu zaminda istiqomat qiladigan har bir insonning hayotiy manfaatlariga mos tushishiga keng ommani ishontirish orqali ularni bunyodkorlik ishlariga safarbar etish uchun xizmat qiladi.
Mustaqillikni asrab-avaylash, himoya qilishda milliy g‘oyaning o‘rnini hech boshqa biron bir omil bosolmaydi. SHu nuqtai nazardan davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlari, maqsad va vazifalarini ma’naviy jihatdan ta’minlash, bugungi kunda mamlakatimiz taqdiri uchun o‘ta dolzarb masaladir. Buning yorqin ifodasi Prezident I.A.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining o‘n to‘rtinchi sessiyasi (2004 yil 29 aprel)dagi “Vatanimizning tinchligi va xavfsizligi o‘z kuch-qudratimizga, xalqimizning hamjihatligi va bukilmas irodasiga bog‘liq” haqidagi nutqida hamda Oliy majlisning mamlakatimiz fuqarolariga murojaatnomasida bayon etdi. Xususan unda shunday deyilgan: “Bugun bashariyat o‘ziga xos va ziddiyatli bir davrda yashamoqda. Bir tomondan ilm-fan va texnika, yuksak texnologiyalar taraqqiy etib, insonparvarlik g‘oyalari, demokratik qadriyatlar, o‘zaro hamkorlik dunyo bo‘ylab qaror topib bormoqda. Ayni vaqtda er yuzining turli mintaqalarida qurolli mojarolar ro‘y berayotgan, xalqaro terrorizmning yangi-yangi xurujlari oqibatida ming-minglab odamlarning hayotdan ko‘z yumayotgani ham shu zamonning ochiq haqiqatidir”⁹⁹.
Xalqimiz asrlar davomida ozod va obodVatan, erkin va farovon hayot orzusidayashab keldi. Bu g‘oya xalqimizni erkinlikva yuksalish pallalarida ham, o‘z mustaqilligidan judo bo‘lgan davrlarda ham tark etmadi. Bugungi kunda O‘zbekiston xalqining milliy taraqqiyot yo‘lidagi asosiy maqsadi - ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish bo‘lib, bu g‘oya millatimizning azaliy orzu-umidlarini, intilishlarini, bunyodkorlik faoliyatining ma’no-mazmunini ifodalaydi. Inson muayyan makonda tug‘iladi va hayot kechiradi, shaxs sifatida shakllanadi. Ana shu makon unga Vatan sanaladi. Dilida Vatan tuyg‘usi shakllanmagan, kindik qoni to‘kilgan zaminga mehr tuyg‘usi jo‘sh urmagan kishini chinakam Inson deb bo‘lmaydi. SHu bilan birga inson baxt-saodat uchun tug‘iladi. U ana shu baxt-saodatga o‘zi tug‘ilib-o‘sayotgan Vatanida erishmoqni orzu qiladi. Bu unga o‘z baxt-saodatini yurt rivoji, uning ozod va obodligi bilan uyg‘un ko‘rishni anglatadi.
“Ozod Vatan”, “Obod Vatan”, “Erkin va farovon hayot” tushunchalari shu jihatdan o‘ziga xos ma’no va mazmun kasb etadi.
Ozod Vatan – o‘z taqdirini o‘zi mustaqil hal etish huquqini to‘la ro‘yobga chiqara olgan millatning yashash makoni bo‘lib, jahon hamjamiyatida o‘z o‘rniga, nufuziga va mavqeiga ega bo‘lgan mamlakatdir.
Obod Vatan – fuqarolari erkin va ozod yaratuvchanlik faoliyati bilan band bo‘lgan, to‘la ijtimoiy-siyosiy xavfsizlikda farovon hayot qurish ishtiyoqida yashayotgan hududdir.
Erkin va farovon hayot – odamlarning yuqori darajadagi moddiy va ma’naviy ne’matlarga erkin tarzda, o‘zlarining bor qobiliyatlari va imkoniyatlari evaziga erishishidir.
Mustaqillik milliy qadriyatlar, madaniyat va an’analarni, ma’naviyatni tiklab, odamlarimiz qalbida milliy hurur va iftixor hamda vatanparvarlik tuyhularini kamol toptirishga zamin yaratdi. SHuningdek, mustaqilligimizning o‘ziga xos mafkurasiga aylangan milliy istiqlol g‘oyasi ming yillar davomida shakllanib, sayqallanib kelgan millatimiz ma’naviyati sarchashmalaridan, butun insoniyat to‘plagan tajriba va qadriyatlardan oziq oladi. SHu ma’noda ushbu g‘oyaning milliy va umuminsoniy jihatlari haqida batafsilroq to‘xtalib o‘tish joiz.
Bu sohadagi eng asosiy vazifamiz - deb ta’kidlaydi Prezident Islom Karimov, - milliy qadriyatlarimizni tiklash, o‘zligimizni anglash, milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizning ma’naviy hayotimizdagi o‘rnini va hurmatini tiklash kabi mustaqillik yillarida boshlagan ezgu ishlarimizni izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi bosqichga ko‘tarish va ta’sirchanligini kuchaytirishdir.
Lekin turli qarash va fikrga ega bo‘lgan ijtimoiy qatlamlar, siyosiy kuch va harakatlarning o‘ziga xos maqsadlarini uyg‘unlashtiruvchi g‘oya – yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq manfaati - barchamiz uchun birdek muqaddas bo‘lishi shart.
Milliy g‘oya keng mazmunga ega. U millatlararo totuvlik va milliy, diniybag‘rikenglik g‘oyalari bilan o‘zaromushtarak. SHu nuqtainazardan aytishmumkinki, milliy g‘oya bu faqat birginamillatning emas,balki jamiyat taraqqiyotiga, ravnaqiga umumiy maqsad yo‘lida baholi qudrat hissa qo‘shayotgan mamlakat fuqarolarining millati, irqi, diniy e’tiqodidan qat’iy nazar barchaning maqsad va manfaatlarini ifoda etadi.
Demak, milliy g‘oya-barcha sohalarda mavjud millatlar manfaatlarini o‘zida ifoda etgan holda orzu qilingan kelajak jamiyatning asosini yaratish mustahkamlash va rivojlantirish uchun bo‘lgan umum maqsad yo‘nalishidagi harakatlar majmuini milliy va diniy bag‘rikenglikni uyg‘otuvchi fikrlar, qarashlarni, g‘oyalarni ham o‘zida ifoda etadi.
Milliy g‘oyaning asosiy tamoyillarini quyidagilar tashkil qiladi:
-milliy ong, milliy tafakkurning va milliy o‘zlikni shakllantirishga yo‘naltirilganligi;
-millatni birlashtirishga qaratilganligi;
-millat manfaatini ifodalashi;
-milliy urf-odatlar, an’analar va qadriyatlarning mustaxkamlanishi va rivojlanishiga asos bo‘lishi;
-milliy g‘urur, iftixor va ma’suliyatning shakllanishi va mustaxkamlanishiga zamin bo‘lishi;
-ko‘p millatli mamlakatimiz aholisida yagona Vatan ruhiyatining shakllanishiga asos bo‘lishi;
-milliy meros, tarixiy xotirani asrash, o‘zlashtirish va keyingi avlodga etkazishning ma’naviy-ruhiy manbasi bo‘lishi;
-yoshlarda Vatanparvarlik, millatparvarlik, xalqparvarlik va umuminsoniylik ma’naviy, ruhiy salohiyatining shakllantirishga qaratilganligi;
-millatimizning mustaqil sub’ekt sifatida maqomini aks ettirish;
-millatimizning ozodligi, mustaqilligi va taraqqiyotiga ma’naviy-ruhiy salohiyat bo‘lish;
-millatimizning o‘zi bilan yonma-yon yashayotgan millat va elatlar vakillarini o‘z atrofiga uyushtirish, ular bilan tinch-totuv yashash, ularga xurmat, ehtirom bilan qarash, yordam ko‘rsatish, xamkorlikni mustaxkamlash va ular asosida yagona o‘zbekiston xalqi tuyg‘ularining shakllanishiga manba bo‘lishi;
-millatimizning zamonaviy sivilizatsiyalariga munosib hissa qo‘shishiga ma’naviy-ruhiy, kuch- qudrat va ilhom bag‘ishlashi;
-O‘zbekiston xalqida milliy xavfsizlik va milliy taraqqiyot ruhiyatini shakllantirish va mustaxkamlashning nazariy asosi bo‘lish;
-komil inson g‘oyasini o‘zida aks ettirish kabilarni tashkil qiladi.
Milliy g‘oya milliy ong va tafakkur mahsuli hisoblanadi. Ularning rivojlanishi natijasida milliy o‘zlikni anglash yuzaga keladi. Milliy tafakkur millat hayot tarzi, xususiyatlari va faoliyati, uning maqsadlari va manfaatlari negizlarining milliy ongida namoyon bo‘lishidir.
Zamon, davr va avlodlar o‘zgaradi, lekin milliy g‘oyaga zaruratning qolishi muqarrar. Milliy g‘oya yangilanib, boyib rivojlanib borishi tabiiy. Dunyodagi o‘zgarishlar milliy g‘oya oldida ham yangi-yangi vazifalarni, usul va vositalardan foydalanishni talab qiladi. Uni hisobga olish, “mafkura maydonida” ezgu va bunyodkor g‘oyalarning doimo ustuvorlik qilib qolishini, ma’rifiy taraqqiyotning istiqbolini belgilaydi. SHuning uchun ham O‘zbekiston xalqi milliy g‘oyaga alohida e’tibor berib, uni jamiyat mafkurasi sifatida o‘rganishi ana shu ezgu maqsadlar bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ham o‘zining samarasini bermoqda.
Milliy mentalitet va ma’naviy qadriyatlar. Jamiyat ma’naviy hayotining muhim tarkibiy qismlaridan biri mentalitet va ma’naviy qadriyatlardir.
Mentalitet (lot.––mens– aql, tafakkur, fikr yuritish tarzi, fikrlash usuli, kishi ruhiyati tarzi) individual va ijtimoiy ongning ichki qatlamlarida joylashgan bo‘lib, ongsizlikni ham qamrab oladi. Mentalitet– muayyan tayyorgarlik, yo‘l–yo‘riq va moyillik asosida individ yoki ijtimoiy guruhlarni ish tutish usuli, fikr yuritish, dunyoni idrok va fahmlashning ma’lum tarzidir.
Mentalitet an’ana, madaniyat, ijtimoiy sistemalar va inson yashash muhiti bilan bog‘langan holda, shakllanadi va o‘z navbatida, ularning shakllanishiga ta’sirini o‘tkazadi.
XIXasr ratsionalizmi ongni bilimga va aqlga tenglashtiradi. XXasr gumanitaristikasi ushbu holatni tuzatish, to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun mentalitet tushunchasini kiritadi va uni rivojlantiradi.
Mazkur tushuncha, Yevropatsentrizmni va tarixiy rivojlanish haqidagi progressistik nuqtai nazarlarni rad etuvchi, ma’naviy sharoitda shakllanadi. Insoni ijtimoiy guruhlarga va tarixiy jamoalarga birlashish sababini uning ichki dunyosining doimo barqaror kayfiyatliligidan kelib chiqib, mentalitet gumanitar bilimlarning taxlil qilish va tushuntirish vazifasini bajaradi. Konkret tadqiqotlarda milliy, totalitar, Yevropa, afrika, byurakratik va boshqa mentalitet turlari bor.
Insonning mentaliteti,ilk bor ijtimoiy–madaniy an’analardan va xalqning tarixiy qadriyatlari asosida shakllanadi.
Uning xususiyatlaridan biri – inertlilidir. Ijtimoiy–siyosiy, iqtisodiy shart–sharoitlarning o‘zgarishlariga nisbatan mentalitetning o‘zgarishi sustroq bo‘ladi.
Mentalitet tushunchasini R.Emerson, Levi–Bryul, J.Lefevra, L.Fevra kabi olimlar, o‘z nuqtai nazarlari asosida, yoritib berganlar.
Mentalitetning turli xil modellari, konsepsiyalari gumanitar bilimni o‘rganish uchun yangicha metodologik asoslarni yaratib berdi va fanlararo munosabatga asoslangan yangi yo‘nalishlarni barpo etishga asos bo‘ldi.
Har bir davrning ijtimoiy taraqqiyot darajasi va ichki mazmuni eng avvalo ikkita chuqur ma’noga ega bo‘lgan tushuncha orqali namoyon bo‘ladi. Bularning biri xalqning mentaliteti bo‘lsa, ikkinchisi uning turmush tarzidir. Mentalitet va turmush tarzi tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, mentalitet turmush tarzida o‘z ifodasini topadi, turmush tarzi mentalitetni shakllantiradi¹⁰⁰.
Hozir jahon taqdiri va jahon tarixini hokimiyatni har qanday yo‘l bilan qo‘lga olishga va saqlab qolishga intiladigan tasodifiy siyosatdonlar ham, ulkan moddiy kuch-quvvatga ega iqtisodiy manfaatparast yirik sarmoyadorlar ham, urushqoq generallar ham, o‘z qadriyati va tasavvurlarini dunyoqarash tizimiga, fe’l-atvor aqidalariga aylantirishga zo‘r berib intilayotgan diniy aqidaparastlar ham, mavjud insoniy munosabatlarni oniy bir fursatda o‘zgartirish imkoniyatlariga ishonadigan inqilobchi-islohotchilar ham, haqiqatga yaqin gipotezalar va ijtimoiy taraqqiyot modellarini ilgari surayotgan faylasuf-talqinchilar ham belgilay ololmasligi aniq-ravshandir.
Bu sohada hozirgi paytda oxir-oqibatda ham lokal insoniy hatti-harakatlar bilan, ham jahon tarixiy jarayoni bilan bog‘liq holda namoyon bo‘layotgan omil - mentalitet ustivorlik qilmoqda. Binobarin, mentalitet individual va ijtimoiy xulq-atvorda tub ma’naviy - axloqiy, madaniy qadriyatlar va dunyoqarashning manbai bo‘lib ko‘zga tashlanmoqda.
O‘zaro kelishish va ommaviy namoyon bo‘la olish xususiyatiga ega bo‘lgan bu qadriyatlar muayyan shart-sharoitda o‘zining ulkan ma’naviy qudrati bilan har qanday moddiy-energetik ne’matlarning sohiblari yoki siyosiy hodisalar bilan kelisha olmaslik fazilatiga ham egadir. Boshqacha aytganda, insoniyat sivilizatsiyasi jarayonini u yoki bu tarixiy haqiqatlarni g‘oyat jiddiy, qiyosiy o‘rganish (bu albatta kerak) yo‘li bilan emas, balki faqat inson va jamiyat xulq-atvorining chinakamiga harakatchan, ijodiy kuchlari orqali, uning mental o‘lchovlari bilan bog‘lab to‘g‘ri tushunish mumkin. Xuddi shuningdek, kelajakka ham faqat insoniyat hamjamiyatining ustuvor aql-idroki va hayotiy qadriyatlari negizida qarash mumkin.
Tarixan tarkib topgan individual va ijtimoiy mentalitet u yoki bu xalqning madaniyati, dini, hayot tartibi, falsafiy g‘oyalari, ta’lim tizimi mahsulidir, boshqacha aytganda ma’naviy substansiyadir¹⁰¹.
Mentalitet bilan turmush tarzi o‘rtasidagi aloqadorlik ikkiyoqlama bo‘lib, bir tomondan, u yoki bu sotsiumga xos hayotiy faoliyatning harakteri uning mental afzalliklariga bog‘liq bo‘ladi. Boshqa tomondan, bu ustuvorliklarning o‘zi, hayotiy qadriyatlar va ideallar jamiyatning hayotiy salohiyati, har bir avlod tomonidan o‘zining madaniy an’analari va axloqiy negizlarini himoya qilish va saqlab qolishga, ishlab chiqishga, ularni boyitish va rivojlantirish uchun intilishiga bog‘liq bo‘ladi. “O‘zgarayotgan muhit, tabiiyki, o‘zgargan yangi shaxslarni tarkib toptiradi. Hozirgi bozor sharoitida tabiiy tarkib topgan mulkiy farqlar, intellektual, axloqiy va estetik tafovutlar xalqimizning umumiy fe’l-atvori birligidan uzoqlashtirib mentalitetlar, harakterlar rang-barangligini yuzaga keltirmoqda. Bunday sharoitda xalqimiz o‘ziga xosligini belgilovchi, totuvligini ta’minlovchi mehr-oqibat, hurmat-izzat, hamdardlik, o‘zaro beg‘araz yordamga tayyorgarlik, sadoqat singari fazilatlarning odamlar orasidagi ta’siri, tarbiyaviy kuchi kamayishi xavfi tug‘ilmoqda”¹⁰².
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, xalq madaniyatining mohiyat-mag‘zini mentalitet tashkil etadi. Unda insoniyat hamjamiyatining dunyoni idrok etishi, sezishi va dunyoqarashning, individual va ijtimoiy ongning, hatti-harakat hamda xulq-atvorning tarixan shakllangan eng muhim xususiyatlari aks etadi. Mental qadriyatlar o‘ta turg‘un, sust, faoliyatsiz, hatti-harakatsiz tarzda amalga oshiriladigan zo‘rma-zo‘raki o‘zgarish va tasodifiy inqilobiy-islohotlarga qarshi turadi. SHu bilan birga mentalitetning barqarorligi, turg‘unligi ham o‘zgarmaydigan narsa emas.
Mentalitetni o‘rganish bilan birga uni boshqarish ham o‘ta muhimdir. Asosiy narsa u qaysi yo‘nalishda, qanday maqsadda, qanday yo‘l bilan amalga oshiriladi, inson va jamiyatdagi qanday ezgulik yoki yovuzliklarga suyanadi, degan masaladir. Bu maqsadlarning mohiyat-mazmuni abadiy qadriyatlar asosida insonni ulug‘lash, o‘z tabiiy erkinligini anglab etishi, o‘z-o‘zini ijod qilishi, ro‘yobga chiqarishi uchun shart-sharoit yaratish bilan yoki, aksincha, insoniy individuallikni mahv etishi, uning tabiati ustidan zo‘rlik qilishi bilan belgilanadi. Mavjud qadriyatlar ilohiy vahiylik yoki insoniyatning ko‘p asrlik tajribasi jarayonida to‘plangan donoligining mumtoz ifodasidir, qolaversa, bu narsa ularning mavjudligi isboti hamdir. Bu, albatta, ideal va qadriyatlarning manbai haqidagi masalaga borib taqaladi.
Bugunning yoki kelajakning haqiqiy fojiasi, eng avvalo, kishilar va xalqlarning mentallik jihatidan bir-biri bilan kelisha olmasligidadir. Mental kelishmovchilik hozirgi sivilizatsiyaning haqiqiy ofatidir. XX asrda kuchlarning markazdan qochishi, bo‘linishga moyilligi, umumdan ajraluvchanlik xususiyati ularni birlashtiruvchilik faolligidan ustunlik qilmoqda. Turli mamlakat va xalqlar, kishilarning mo‘ljallari va yo‘l-yo‘riqlarini hisobga olib, ularni birlashtirishga qaratilgan faoliyatga qarama-qarshi o‘laroq, BMT va boshqa tashkilotlarning faoliyat natijalari hamon boshqa-boshqa, turli-tumanligicha qolib ketmoqda. Ularning har biri adolat va hayotiy maqsadlarga erishishda o‘z haq-huquqi, o‘z tasavvurlariga egadir, albatta. Ayni mana shu insoniy orzu-umid va intilishlar, «salohiyatlarning rang-barangligi» individual va ijtimoiy ongda tashqi nayranglar ta’sirini kuchaytirib va chuqurlashtirib, qarama-qarshilik, dushmanlik va zo‘rlikning zamini sifatida olamni butunlay harob etishi mumkin.
Turlicha mafkuralar va ijtimoiy tizimlar, milliy-etnik betoqatlik va millatlararo ziddiyatlar, jahon dinlari va sivilizatsiyaning ham lokal, ham geosiyosiy qarama-qarshiliklari mantig‘i faqat ana shunga olib kelishi mumkin. Xalqaro terrorizmni keltirib chiqargan va tarqalishiga sabab bo‘lgan omillar ham ana shulardan iborat. XX asrning ayanchli tajribasi ko‘rsatadiki, terrorizm mohiyatan individual buzg‘unchilikka bo‘lgan intilishlardan davlatlararo muammolarni hal etish quroli darajasigacha o‘sib etdi.
Eng xavfli jihati shundan iboratki, fan va texnikaning ulkan yutuqlari chuqur ma’naviy va mental qarama-qarshiliklarni oddiygina shaklda moddiylashtirib qo‘ymoqda, turlicha qutblarda anchayin o‘sib borayotgan antogonistik moddiy-ma’naviy potensiyalar global kuchlarni yuzaga keltirmoqda.
Ana shundan kelib chiqib o‘zga haqiqatlarga, boshqa mentallikka nisbatan munosabat ham belgilanmoqda. Ularni yo tushunish, yoki butunlay inkor etish ma’nosidagi murakkab vaziyat qaror topmoqda. Munosabatning birinchi ko‘rinishida, tabiiyki, sub’ektga xos aql-idrok, bag‘rikenglik, hamdardlik, oliyjanoblik, o‘zgalarga yaxshilik, fidoiy mentallikning ta’siri nazarda tutiladi.
Jamiyat ma’naviy hayotida mentalitet bilan bir qatorda ma’naviy qadriyatlar ham muhim o‘ringa ega.
Qadriyat– voqelikdagi muayyan hodisalarning umumbashariy, umuminsoniy, ijtimoiy-axloqiy, madaniy-ma’naviy ahamiyatini ko‘rsatish uchun qo‘llanadigan tushuncha. Jamiyat, inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan barcha narsa, hodisa va voqealar: erkinlik, ezgulik, tenglik, tinchlik, haqiqat, ma’rifat, madaniyat, moddiy va ma’naviy boyliklar, obida-yodgorliklar, go‘zallik, axloqiy xislat va fazilatlar, an’ana, urf-odat, udum va boshqalar qadriyat hisoblanadi.
Qadriyatlar umumbashariy, umuminsoniy, milliy, mintaqaviy, shaxsiy bo‘lishi mumkin. Qadriyatlar ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot mahsuli sifatida o‘z tarixiy ildizi, rivoji, vorislik jihatlariga ega tushuncha bo‘lib, avvalo, ishlab chiqarish, mehnat sohasidagi faoliyat, insonlar o‘rtasidagi munosabatlar uchun foyda keltiradigan narsalar, hodisalar, hatti-harakatlar majmuasi sifatida yuzaga kelib, ayrim kishilar, ijtimoiy guruhlar faoliyati, hatti-harakatini ma’lum yo‘nalishga buradigan, tegishli me’yorga soladigan ma’naviy hodisaga aylandi. Inson butun umri davomida son–sanoqsiz qadriyatlar olamida yashaydi.
Insoniyatni o‘rab turgan borliq, tabiiy va ijtimoiy atrof-muhit, tirik va notirik tabiatning eng muhim tomonlarini ifodalaydigan qadriyatlar umumbashariy xususiyatga egadir. Bunday qadriyatlar jamiyat uchun hech qachon o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydigan, abadiy, mutlaq va muqaddas qadriyatlardir.
Odamzodning yashashi, umrguzaronligi, farzandlari hayotining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, madaniy, ma’naviy va axloqiy sohalariga taalluqli bo‘lgan umumjamiyat miyosidagi qadriyatlar butun insoniyat va jamiyatga tegishli bo‘lganidan umuminsoniy qadriyatlar, deb ataladi. SHunday qadriyatlar ham mavjudki, ular muayyan bir millat, elat va xalq hayoti, turmush tarzi, ularning o‘tmishi, kelajagi va yashayotgan ijtimoiy muhiti bilan bog‘liqdir. Ular milliy qadriyatlar, deyiladi. Eng oliy qadriyat – inson, uning faoliyati, turmush tarzi, hatti-harakati, ishonch-e’tiqodi, umr ma’nosi, xulq-odobi bilan bog‘liq shaxsiy qadriyatdir. Ammo, umumbashariy va umuminsoniy qadriyatlar boshqa qadriyatlar uchun umumiy mezon vazifasini o‘taydi.
Qadriyatlarning mazmun va tusiga qarab, ijobiy yoki salbiy jihatlarga ajratish mumkin.
Qadriyat iborasining kundalik hayotidagi ma’nosi kishilar o‘rtasidagi muloqot, ommaviy axborot vositalarida o‘ziga xos namoyon bo‘lmoqda, ya’ni, ko‘pchilik nazarida tabiat hodisalari, ijtimoiy voqealar, an’ana va marosimlar, madaniy boyliklar, narsalar (masalan, qimmatbaho buyumlar) qadriyat sifatida tushuniladi. Bundan tashqari, odamlar o‘zlari intilib yashaydigan maqsad, orzu yoki ideallarga ham qadriyat tushunchasini qo‘llaydilar. Xullas, kundalik hayotda qadriyat iborasi odamlar uchun biror zarur ob’ekt, narsa, hodisa va b.ning bevosita o‘ziga nisbatan ishlatiladi. Narsa yoki buyumlarga, inson ehtiyojini qondirishiga qarab yondashilganida, asosan, ularning foydasi, qimmati nazarda tutiladi va ular hayotda katta ahamiyatga ega.
Qadriyatlar jamiyatning rivoji va kishilar hayotining turli davrlarida turlicha ahamiyat kasb etadi, tarixiy zarriyatga mos ravishda goh u, goh bu qadriyat ijtimoiy taraqqiyotning eng oldingi pog‘onasiga chiqib oladi, boshqalarini xiralashtirganday bo‘lib tuyuladi. Natijada, ijtimoiy rivojlanish va taraqqiyot qonuniyatlariga mos ravishda oldinga chiqib olgan qadriyatni barqaror qilishga nisbatan intilish kuchayadi. Masalan, yurtni yov bosganida – ozodlik, imperiya hukmronligi nihoyasida – istiqlol, urush davrida – tinchlik, tutqunlikda – erkinlik, kasal va bemorlik onlarida – sihat-salomatlik, iqtisodiy jihatdan tanglik kuchaygan davrda–moddiy ta’minlanganlik, totalitarizm davrida – demokratik qadriyatlar, ma’naviy jaholat kuchayganida – oshkoralikning ahamiyati oshib ketadi, ularga intilish kuchayadi.
Qadriyatlar turkumida milliy qadriyatlar alohida ahamiyatga ega. Milliy qadriyatlar xalqning kundalik hayoti va turmush tarzida o‘ziga xos mezonvazifasini o‘taydi. Ushbu qadriyatlar vositasida turli hodisa va holatlarga, yangi paydobo‘layotgan faoliyat turlari va rasm-rusmlarga baho beriladi. YOsh avlodning hayotiymo‘ljallari, “zamon qahramoni” haqidagi tasavvurlari ham ma’naviy qadriyatlardankelib chiqib shakllanadi.
“Xalqimiz sarchashmalarining ko‘zlari qaytadan ochilganligi, - deb yozadi I.Karimov, - jahon madaniyati yutuqlariga zo‘r hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimizningmadaniy va ma’naviy merosi teranligi va chuqurligi anglab olinganligi, har biravlodning o‘z o‘tmishiga, olijanob milliy va diniy an’analariga hurmat bilan qarash,ularni asrab - avaylash ruhida tarbiyalanayotganligi, ayni chog‘da hozirgi zamon jahonsivilizatsiyasi va ularga oshno bo‘lish zarurligi ravshan anglab etilganligi - manashularning hammasi hayotbaxsh bir zamindirki, bizning yangilanish va xalqimizningmilliy o‘zligini anglashini oshirish, aholining siyosiy etukligi va faolliginikuchaytirish borasidagi siyosatimiz mana shu zaminga tayanadi”¹⁰³.
Milliy ma’naviy qadriyatlar ko‘p asrlik tarixga ega. O‘zbekistondagi tarixiyobidalar, madaniy yodgorliklar yo urf-odat va marosimlarni tahlil qilish, bularningpaydo bo‘lishi juda qadim zamonlarga borib taqalishini ko‘rsatadi. Masalan, “Avesto” bundan 2700 yil muqaddam 12 ming mol terisiga oltin xarflar bilan bitilgan bu asarpaydo bo‘lishi uchun undan avval ham kamida necha ming yillik davr o‘tganligi, teranhayotiy tajriba va hikmatlar to‘planganligi, shubhasiz. Bu asar yuksak madaniy hayot, falsafa va fan, hottotlik va mushtariylik rivojlanishi natijasida yaratilganligiuchun ham shu paytgacha o‘z qimmatini yo‘qotmadi.
Eng avvalo, shuni qayd qilish kerakki, qadriyatlar juda sermazmun va ko‘pqirrali tushuncha. U birinchidan, biror ob’ektning ijobiy yoki salbiy qimmatini ifodalasa, ikkinchidan, ijtimoiy ongning normativ belgilovchi - baholovchi jihati(sub’ektiv qadriyatlar yoki ong qadriyat- lari) ni ifoda etadi. SHunga ko‘ra ob’ektiv(ashyoviy) va sub’ektiv (ong) qadriyatlari bir-biridan farqlanadi¹⁰⁴.
Qadriyatlar ichida eng birinchi va eng umumiysi hayotning o‘zidir, chunki hayotdan mahrum bo‘lish qolgan barcha qadriyatlardan foydalanishni yo‘qqa chiqaradi... qolgan qadriyatlar, aslini olganda, hayot ne’matlarining mohiyatidir, madaniy qadriyatlardir”¹⁰⁵.
Milliy g‘oyani ob’ektiv anglashda qadriyatlar va ma’naviyat olamini bilish va uniamaliy o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Har bir qadriyatning mohiyati va ahamiyati tabiat,jamiyat va ruhiy olam hodisalarini bilish, ilmiy umumlashtirish, ijtimoiy vama’naviy taraqqiyotga ta’sir etish imkoniyatlari asosida belgilanadi¹⁰⁶.
Qadriyat turlari:
1. Inson yashab turgan moddiy muhit bilan bog‘liq bo‘lgan qadriyatlar.
2. An’analar, urf-odatlar va marosimlarda namoyon bo‘ladigan axloqiy qadriyatlar.
3. Insonning aql-idroki va amaliy faoliyati zaminida shakllangan mehnatmalakalari va ko‘nikmalari, bilim va tajribalari, qobiliyat va iste’dodlarida namoyonbo‘ladigan qadriyatlar.
4. Odamlar o‘rtasidagi jamoatchilik, hamkorlik, hayrihohlik, hamjihatlikkaasoslangan munosabatlarda namoyon bo‘ladigan qadriyatlar.
5. Kishilarning yoshi, kasbi, jinsi va irqiy xususiyatlari bilan bog‘lik bo‘lganqadriyatlar.
Qadriyatlarni xilma-xil shakl va turlarga ajratib o‘rganish mumkin:
1. Umuminsoniy qadriyatlar.
2. Mintaqaviy qadriyatlar.
3. Milliy qadriyatlar.
4. Diniy qadriyatlar.
Milliy ma’naviy qadriyatlar - ijobiy axloqiy sifatlarni takomillashtirish,davlat va millat rivojiga to‘g‘anoq bo‘ladigan salbiy illatlarni bartaraf etishomilidir. Milliy g‘oya va ma’naviy qadriyatlar orasida uzviy aloqadorlik, o‘zaro ta’sirmavjud bo‘lib, bu quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:
1. Milliy qadriyatlar milliy g‘oya uchun ma’naviy negiz, manba bo‘lib xizmat qiladi.
2. Milliy g‘oya qadriyatlarni boyitish, yanada yuksak bosqichga ko‘tarish, odamlar ongiva qalbiga milliy qadriyatlarni singdirish omili bo‘lib hisoblanadi.
3. Milliy g‘oya xalqning tub manfaatlari nuqtai nazaridan mavjud ma’naviyqadriyatlarga baho beradi, ijobiy jihatlarni rivojlantirish, salbiy holatlarni inkoretishning ma’naviy mezoni bo‘lib maydonga chiqadi¹⁰⁷.
Qadriyatlarning xilma-xil shakllari mavjud: moddiy va ma’naviy, milliy, mintaqaviy, umumbashariy qadriyatlar jamiyat hayotining sohalari bo‘yicha: iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy, qadriyatlar, ijtimoiy ong shakllariga mos keladigan axloqiy, diniy, huquqiy va boshqa qadriyatlar.
Moddiy qadriyatlar haqiqiy qadriyatlarning namoyon bo‘lish vositalaridir(masalan, hayotda kerak bo‘ladigan turli buyumlar). Insoniyat tarixi unga xizmatqiladigan, o‘zi yaratgan, suyanadigan va qo‘llab-quvvatlaydigan qadriyatlar dunyosiningkengayishi, boyish va takomillashish tarixidir. Insoniyat o‘zining kundalik mehnatibilan yaratayotgan sun’iy narsalar dunyosida yashaydi. Biz yaratayotgan ushbu moddiy vama’naviy boyliklar olamining gultoji, sarasi qadriyatlardir. Milliy g‘oyaga asoslangan qadriyatlar va qadriyat mezonlari kishilarga, ularning xulq-atvorini tartibga solish vato‘g‘ri yo‘naltirishga xizmat qiladi. Bunday o‘ziga xos boshqarishning samaradorligi kishilarimizning milliy g‘oya bilan bog‘liq qadriyatlar olamini bilishga bog‘liq.
Bugungi kunda ilg‘or davlatlar hayotining demokratik tamoyillari ham inson qadrini nechog‘li yuksaklikka ko‘tarishi bilan baholanadi. Mamlakatimizdagi tubo‘zgarishlar, islohotlarning mohiyati ham ana shu tamoyildan kelib chiqadi. Bu tamoyilni amalga oshirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligiga asoslangan yangicha dunyoqarash, sog‘lom tafakkurning shakllanishi katta ahamiyatga ega.
Xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida SHarq xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bo‘lib xizmat qilgan. Uzoq yillar davomida totalitar tuzumga qaramay o‘zbek xalqining madaniy qadriyatlari, an’analari saqlanibqolindi.
Qadriyatlarning hayotdagi o‘rni va ahamiyati baholash tufayli belgilanadi. Baholashesa insonlarning ehtiyojlari, manfaatlari, maqsadlari, qiziqishlaridan kelib chiqadi.
Ma’lumki, jamiyat a’zolarining ehtiyojlari, manfaatlari, maqsadlari xilma-xil bo‘lib, ko‘pincha ular bir-biriga zid kelishi mumkin. SHuning uchun ham muayyan ijtimoiy guruhlar, millatlar, sinflar uchun oliy qadriyat bo‘lib hisoblanib kelingan tabiat vajamiyat hodisalari boshqalar uchun qadriyat bo‘lmasligi ham mumkin va aksincha. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin: tabiat va jamiyat hodisalarini qadriyat turkumiga kiritish va kiritmaslik kishilarning ehtiyojlari, manfaatlari, orzu-istaklari,maqsadlari bilan belgilanadi.
Demak, qadriyat deyilganda inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan, millat, elatva ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va maqsadlariga xizmat qiladigan tabiat vajamiyat hodisalari majmui tushunilmog‘i lozim. Zero, “Biz tarix sinovlaridan o‘tgan, milliy manfaatlarimiz, bugungi va ertangi orzu-intilishlarimizga, taraqqiyot talablariga to‘la javob beradigan, yillar o‘tgani sari qadri ortib boradigan g‘oya va tushunchalarni qadriyat deb bilamiz”¹⁰⁸.
Insonning hayotida madaniy-ma’naviy qadriyatlar katta o‘rin egallaydi. Ungailmiy, texnikaviy va intellektual imkoniyatlar, maorif, ta’lim-tarbiya, tibbiy xizmat, milliy meros, turli shakllarda namoyon bo‘ladigan madaniyat durdonalari, til, adabiyot,san’at, xalq hunarmandchiligi mahsulotlari, noyob tarixiy va madaniy yodgorliklar, arxitektura va hokazolar kiradi. Endilikda mintaqamizning boy ma’naviy madaniyati,uning noyob milliy qadriyatlari, bebaho falsafiy va ma’naviy merosi xalqimizning ruhiyati, ma’naviyatini yanada yuksak darajaga ko‘tarish uchun xizmat qilmoqda.
Jamiyat taraqqiyotida, inson hayotida ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar ham alohida o‘rin tutadi. Erkinlik, tenglik, birodarlik insoniyat tomonidan hamisha e’zozlab, qadrlanib kelingan.
Umuman olganda, milliy ma’naviy qadriyatlarning har bir tarkibiy qismi ijtimoiy barqarorlikni qaror toptirish, xalqning mustaqilligini mustahkamlash va kelajagini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.

8-m avzu. Jam iyatn in g siyosiy va huquqiy tizim i. O ’zbekistonda huquqiy dem okratik ja m iy a t qurilish in in g asosiy y o ’nalishlari Kishilarning har qanday jam oasi faoliyati muvofiqlashtirish va boshqarishga ehtiyoj sezadi. Jamiyat hayoti - bu insoniy munosabatlarining vujudga kelishi, rivojlanishi va tugallanishidan iborat bo’lib, ular alohida kishilar, kishilar jam oalarining turli sohalardagi manfaatlaridan kelib chiqadi. Shuning uchun jam iyatda hatti-harakatlami boshqarish va muvofiqlashtirishning um um e’tirof etilgan shakli bo’lmish ijtimoiy normalar albatta paydo bo’ladi. Inson hatti-harakatlarining jam iyat manfaatlari nuqtai nazaridan qanday bo'lishi mumkinligi va qanaqa bo’lishi lozimligi ijtimoiy normalar tomonidan aniqlab beriladi. Ular odamlar ongli faoliyatining natijasi bo’lib, hamjamoa bo’lib yashashni takomillashtirishga yo’naltirilgan. N orm alar jam iyat tarixiy taraqqiyoti jarayonida vujudga keladi va ularni konkret tarixiy muayyanlikdan ajratib bo’lmaydi. Ular mavjud jamiyatdagi madaniyat tipiga va uning tashkiliy xarakteriga mos bo’ladi. Planetamizda turli-tuman huquqiy va siyosiy tizim lar amal qilishi hodisasini xuddi ana shu narsa bilan izohlash mumkin. M .Veber aytganidek, aynan madaniyat dunyoga m a’no bag’ishlaydi, kishilar o ’rtasidagi munosabatlar haqida hukm chiqarishga asos yaratadi (bu haqda siyosiy madaniyat haqidagi fikrlarga qarang). Yurish-turish, hatti-harakat normalari davlatchilik paydo bo’lishidan ancha ilgari vujudga kelgan bo’lib, uning aniq vaqtini aytish mushkul. Aslini olganda bu "Shaxs va jam iyat" predmetining vazifasiga kirmaydi. Biz uchun jam iyatda hukm ronlikka oid munosabatlar qanday qilib vujudga kelganligini, kishilarning o ’zaro aloqadorliklari, ijtimoiy munosabat jarayonlarining qanday boshqarilishidagi muhim mexanizmlarni ko’rib chiqish ahamiyatliroqdir. Keng ma’noda ijtimoiy normalar vositasida boshqarish har bir xalqning o’z taqdirini o ’zi belgilashdek asosiy huquqi bilan bog’liq. Unga muvofiq davlat boshqaruv va hokimiyat organlari konstitutsion vositalar yordamida o'zlarining fuqarolar va ularning birlashmalari bilan o’zaro munosabatlari tartibini, shuningdek, suveren davlatning xalqaro munosabatlarda qatnashuvi tartibini belgilab oladilar. Ijtimoiy boshqaruv jam iyat va davlatdagi ichki tartibni ta’minlash vositasi bo’lib, xalqlarning bir-birini yaxshi tushunib olishlariga yordam beradi. Jamiyatdagi m unosabatlam i boshqarish jarayoni davlatga xos va nodavlat aspektlarni, milliy ham da xalqaro huquqiy va siyosiy vositalarni o ’z ichiga oladi. • 1. Jamivatnins siyosiy tizimi "Jamiyatning siyosiy tizimi" iborasi siyosiy fanning muhim tushunchasi sifatida XX asm ing ikkinchi yarmida qaror topdi. Bu siyosiy jarayonlarda quyidagi sifatiy yangiliklar paydo bo’lishi bilan bog’liq: aynan XX asrda davlat siyosiy hukm ronlikda o ’zining monopol ahamiyatini (ya’ni yakkahokimlikni) yo’qotdi va partiyalar, jam oat tashkilotlari, institutsiyalar (tashkiliy hodisalar) va ijtimoiy m unosabatlarga muhim ta’sir ko’rsatuvchi shu kabi tashkilotlar qatori siyosiy tizim elem entlarining biriga aylanib qoldi. Aynan ana shu institutsiyalar davlatning fuqarolik jam iyati bilan aloqasini o ’rnatishga va demokratik xarakterdagi hokimiyat vujudga keltirishga imkon berdi. Ijtimoiy hayotning siyosiy 104 jarayonlarga ta’sirining ana shunday kengayishi "jamiyatning siyosiy tizimi" degan umumlashgan yangi tushunchaning paydo bo’lishiga olib keldi. Shuning uchun hozirgi siyosiy jarayonlarni o ’rganishda nafaqat davlat va davlat hokimiyati organlari tizimini, shu bilan birga siyosiy jarayonlarda qatnashuvchi va siyosiy qarorlar qabul qilinishida ishtirok etuvchi barcha ijtimoiy-siyosiy institutsiyalarni ko’rib chiqish kerak. Hozirgi zamon siyosiy lug’atida "jamiyatning siyosiy tizimi" iborasidan-da ziddiyatli iborani topish qiyin. Siyosiy tizimga ta’rif berishning qiyinlashuviga unga turli mamlakatlardagi nafaqat ijtimoiy-gumanitar yo’nalishdagi fan mutaxasislari (yuristlar, siyosatshunoslar, tarixchilar), balki ushbu yo’nalishdan ancha uzoq bo’lgan kishilar - populistlar ham ta’rif berishga urinayotgani ta’sir etmoqda. Shunday bo’lsada, mavjud ko’plab ta’riflarni quyidagicha umumlashtirish mumkin: davlat hokimiyatini o ’rnatish va uni amalga oshirishda qatnashayotgan institutsiyalar y ig ’indisiga jamiyatning siyosiy tizimi deyiladi. Demak, siyosiy tizimning belgilovchi, asosiy kategoriyasi hokimiyat hisoblanadi. Jamiyatning siyosiy tizimi tushunchasi har bir mamlakatdagi siyosiy tizim tushunchasiga nisbatan kengroqdir va ularni belgilab beradi. Jamiyatning siyosiy tizimi o ’zaro aloqador bo’lgan to ’rtta asosiy torroq tizimni o’z ichiga oladi: institutsiyaviy (tashkilotga oid), kommunikativ (munosabatga oid), normativ (qoidaga oid), madaniy-mafkitraviy. Siyosiy institutsiyalar - siyosiy hokimiyatni amalga oshirish bilan bog’liq tashkilot va muassasalar yig’indisidir. Siyosiy institutsiyalar o’z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: a) davlat va uning organlari; b) jamoat tashkilotlari; v) yuridik shaxs maqomidagi boshqa tashkilot va muassasalar. Siyosiy institutsiyalarning xususiyati shundaki, ularning faoliyati amalda doimo qonun tomonidan, ya’ni muayyan normativ hujjatlar orqali boshqariladi. Siyosiy hokimiyatning asosiy instituti davlat hisoblanadi. Davlat siyosiy sistemaning markaziy elementi, asosi hisoblanadi, u hokimiyatning asosiy manbasi va timsolidir. Shuningdek, siyosiy sistemaning muhim elementlarini siyosiy vositachilik institutsiyalari hisoblanmish partiyalar, ta’sir ko’rsatish guruhlari, manfaatdor guruhlar tashkil etadi. Siyosiy munosabatlar - siyosat sub’ektlarining o’zaro ta ’sirlarining shakli, siyosiy hokimiyatni egallash, o ’rnatish, amal qilish, qo’llash, rivojlantirish va o ’zgartirish bilan bog’liq ijtimoiy munosabatlash turidir; bu - siyosiy sistema institutlari, siyosiy va ijtimoiy sistemalar o ’rtasida tarkib topadigan o’zaro ta’sirlaming bir-biriga munosabatlari va o’zaro ta’sir shakllarining yig’indisidir. Siyosiy munosabatlarning markazida davlat va jamiyatning o’zaro munosabati turadi. Davlat va jam iyat munosabatlari asosan uch turdagi to’g’riva teskari aloqalar yig’indisidan iborat (bunda "to’g ’rialoqa" - davlatdan jamiyatga tomon, "teskari aloqa" - jamiyatdan davlatga tomon aloqalarni anglatadi): • "Teskari aloqa mexanizmi" mavjud bo’lganda va yaxshi taraqqiy etganda, uning ahamiyatiga yuqori e’tibor berilsa siyosiy munosabatlar demokratik xarakterda bo’ladi; Bunday tartibdagi davlatda siyosiy hokimiyat ishontirish, muvofiqlashtirish, qonuniylik, parlamentarizm, faqat qonun doirasidagina majburlash vositalari bilan amalga oshiriladi. Davlat oliy 105 organlari xalqning vakolatiga ega bo’ladi, hokimiyat xalq manfaatlari yo’lida amalga oshiriladi, inson va fuqaro huquq va erkinliklari keng himoya qilinadi, jam iyatning barcha sohalarida qonun ustuvor bo’ladi. • "Teskari aloqa mexanizmi" qisman yopib qo’yilib, to’g ’rialoqalarning ahamiyati oshirilsa siyosiy munosabatlar avtoritar xarakterda bo’ladi; • "Teskari aloqa mexanizmi" to’liq tugatilganda va faqat to ’g’rialoqalar bo’lganda siyosiy munosabatlar totalitar xarakterda bo’ladi. Hokimiyat diktatorlik, kuchga asoslanuvchi vositalar bilan amalga oshiriladi. Totalitar tartibdagi jam iyatda inson huquq va erkinliklari himoya qilinmaydi, jam iyatda qonunsizlik va o’zboshimchalik hukmron bo’ladi. Har bir mamlakatdagi siyosiy munosabatlarga guruhlararo, guruhlardagi ichki va shaxslararo munosabatlar ham kiradi. Dunyo miqyosidagi siyosiy m unosabatlar esa davlatlararo (xalqaro) va global siyosiy munosabatlarni o ’z ichiga oladi. Shundan ko’rinib turibdiki, siyosiy munosabatlar tashkiliy tuzilishi juda murakkab va ko’p darajali tizimlardan iborat. Siyosiy munosabatlar ishonch va hamkorlik yoki raqobat, nizo va antagonizm xarakterida bo’lishi mumkin. Yuqorida aytib o’tilgan barcha siyosiy m unosabatlar yig’indisi har bir jam iyat siyosiy sistemasining qanday amal qilishini belgilab beradi. Siyosiy normalar - jam iyat siyosiy hayotini muvofiqlashtirib, boshqarib turuvchi norma va an’analar yig’indisidir. Siyosiy m unosabatlaming qanday shaklda va qanaqa doirada bo’lishi faqat davlat-siyosiy institutsiyalari bilangina emas, shu bilan birga normativ tizim (mamlakat Konstitutsiyasi, boshqa qonun va qonunga oid hujjatlar), bulardan tashqari yozilmagan siyosiy an’analar, odatlar, jam oat tashkilotlari normalari, axloqiy normalar bilan boshqarib turiladi. Siyosiy madaniyat o’z ichiga quyidagi elementlarni oladi: • muayyan jam iyat uchun tipik bo’lgan va mustahkamlanib qolgan siyosiy hatti-harakat namunalari va qadriyat m o’ljallari; • mazkur jam iyatning siyosiy tizimi, siyosiy institutsiyalar va jarayonlarning xususiyatlarini belgilab beruvchi bilimlar, hatti-harakat normalari va namunalari, qadriyat va an’analari; • ijtimoiy guruhlar va alohida kishilarning siyosat sohasidagi siyosiy hattiharakatlarga ta’sir ko’rsatuvchi tarixiy tajribasi, xotirasi, hatti-harakat madaniyati, shaxsiy m o’ljallari va ko’nikmalari. Siyosiy madaniyat u yoki bu jam iyatda hukmron bo’lgan siyosiy rejimning vujudga kelishi, xarakteri va xususiyatlarini, ijtimoiy guruhlar va individlaming siyosiy ongi va hatti-harakatlarini tushuntirib beradi. Siyosiy madaniyat qismlarini o’zaro mustahkamlovchi element jam iyatning butun faoliyati uchun umumiy bo’lgan ham da mafkurada aks etadigan qadriyatlar, normalar, dasturlar yig’indisi bo’lmish siyosiy dunyoqarash hisoblanadi. Siyosiy madaniyat sub'ektlari sifatida umuman jam iyat ham, shuningdek, sinflar, ijtimoiy qatlamlar, muayyan jam oalar va alohida shaxslar ham chiqishi mumkin. Har bir mamlakat va har bir xalq o ’ziga xos bo’lgan siyosiy madaniyatiga ega. Har bir mamlakat siyosiy ongi va hatti-harakatlaridagi tarixiy tarkib topgan, 106 nisbatan mustahkam, odatiy bo'lib qolgan e’tiqodlar, ko’rsatmalar, tasavvurlar, hatti-harakat namunalari uning siyosiy madaniyatini tashkil qiladi va uni boshqalardan farqlab turadi. Masalan, ko’pgina g ’arb mamlakatlari uchun tarixiy tarkib topgan formallashgan ong va unga asoslanib huquqqa, qonunga, shartnomaga hurmat, shaxsning boshqalarni va o ’z o’zini, uning huquq va erkinliklarini yuqori darajada hurmat qilishi, davlatning fuqarolar shaxsiy hayotiga aralashmasligi, individning o’z-o’zini yuqori darajada cheklashi xarakterli bo'lib, ana shularsiz haqiqiy demokratiya va huquqiy davlatning bo’lishi mumkin emas. Sobiq Sovet Ittifoqi va boshqa sotsialistik mamlakatlar o ’mida vujudga kelgan davlatlar siyosiy madaniyati esa, aksincha, jamiyat hayotida davlatning ustunligi va shunga bog’liq holda hokimiyatning avtoritar xarakterdaligi, paternalizm (ya’ni davlatning jamiyatga ",homiylik" qilishga intilishi) va hokimiyatga oid munosabatlarning patemalistik xarakterdaligi, aholining hokimiyatga nisbatan klientilistik (ya’ni davlat himoyasida, homiyligida bo'lishga odatlanib qolishj munosabatda bo’lish, jamiyatda davlatdan mustaqil bo’lgan va unga bog’liq bo’lmagan fuqarolik jamiyati institutsiyalarining taraqqiy etmaganligi, hokimiyatning sakrallashgani va siyosiy munosabatlarning personifikatsiyalashuvi (ya ’ni qonunning emas, balki alohida shaxsning ustunligi) bilan tavsiflanadi. 2. Davlat siyosiy sistemanins asosiy instituIjtimoiy rivojlanish natijasida har bir xalq tarixida davlat turli vaziyatlarda, turli davrlarda vujudga kelgan. Davlatning paydo bo’lishi haqida bir-biridan farq qiladigan bir qancha nazariyalar mavjud. 1. Patriarxal nazariya vakillarining (Aristotel, Filmer) fikricha davlat oilaning evolyusiyasi natijasidir, davlat boshlig’i patriarxal oila boshlig’iga o’xshaydi va undagi jarayonlar oiladagi munosabatlar kabi tuzilgan. 2. Diniy nazariyalar esa davlatni ham boshqa ijtimoiy hodisalar qatori ilohiy karomat sifatida tushunishadi, ularning fikricha davlat xudo belgilab bergan normalami o ’z fuqarolari orasiga singdiradi va ularning bajarilishini nazorat qiladi. 3. Shartnoma nazariyasi vakillarining (G. Grotsiy, T. Gobbs, J.J. Russo) fikricha davlat kishilar o’rtasidagi kelishuv, shartnoma natijasidir. Davlat kishilarning o ’zaro kelishuvi natijasi ekanligi haqidagi fikrlarni Epikur ham aytgan edi. Bu nazariyaga muvofiq suverenitet umuman xalqqa tegishli, hukmdorlar esa - xalq vakillari bo’lib, xalq oldida hisobot berib turadi va xalq xohishiga ko’ra almashtiriladi. 4. Gegelning davlat haqidagi ta ’limoti. Gegelning qarashlari uning quyidagi ta’kididan kelib chiqadi: "Voqe’ narsalaming barchasi aqlga muvofiqdir". Gegel tabiat va jamiyat hodisalarining asosida, demakki, davlat va huquq asosida ham, absolyut ruhiy va aqliy ibtido - "absolyut g’oya" turadi, deb hisoblaydi. Uning fikricha davlat axloq amal qilishining oliy shaklidir, u hech kimning manfaatlariga xizmat qilmaydi, balki o’z-o’zicha absolyut maqsad hisoblanadi. Gegel ta’limotida davlat oliy qadriyatlarning aks etishi sifatida tasvirlanadi, u shaxsga nisbatan oliylik huquqiga ega. Insonning oliy majburiyati esa - davlatning munosib a’zosi 107 bo’lishdir. Gegel shuningdek fuqarolik hodisasining siyosiy-huquqiy mohiyatini asoslab beradi va vatanparvarlik shaxsning muhim belgisi ekanligini aytadi. 5. Istilo nazariyasi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida vujudga kelgan. Uningasoschilari (L. Gumilovich, K. Kautskiy, E. Dyuring va boshqalar) mazkur g ’oyaning to ’g ’riligiga isbotni mashhur tarixiy faktlardan (masalan, german va venger davlatlari vujudga kelishidan) qidirganlar. Avstriyalik tadqiqotchi L. Gumilovich shunday deb yozadi: "Tarix bizga davlatning faqat zo’ravonlik orqali vujudga kelganidan boshqa birorta misolni ko’rsata olmaydi. Bundan tashqari, bu hamma vaqt bir qabilaning boshqasi ustidan zo’ravonligi bo’lgan, u kuchli begona qabilaning kuchsizroq, ammo o’troq bo’lishga ulgurgan aholini bosib olishi va bo’ysundirishi sifatida namoyon bo’lgan". Davlatning vujudga kelishi masalasi aftidan hali uzoq vaqt mobaynida fanda munozarali masala bo’lib qoladi. Unga beriluvchi javoblar esa bir qator ob’ektiv va sub’ektiv omillarga bog’liq bo’ladi. Birinchidan, tarix, etnografiya, arxeologiyaning rivoji bilan biz davlat va huquqning vujudga kelishi haqidagi yangi-yangi m a’lumotlarni olamiz. Ikkinchidan, ushbu m a’lumotlar doimo u yoki bu falsafiy maktab vakillari tomonidan ularning konseptual m o’ljallari mazmuniga mos ravishda talqin qilinadi. Har qanday davlat undagi mohiyat, mazmun va shaklning birligi sifatida amal qiladi. Davlat faol amal qilishi, uning mexanizmi sifatli va mutanosib bo’lishi uchun qat’iy tashkil etilgan davlat hokimiyati talab etiladi. Bu erda davlat shakli biz uchun asosiy tushuncha hisoblanadi. Davlat shakli tushunchasida uning boshqaruv shakli, davlat tizimi va davlat siyosiy rejimi (tartiboti)ning davlat hokimiyatining tashkil etilishi sifatida aks etishi tushuniladi. Davlat shaklining qanday bo’lishiga aholining milliy tarkibi, tarixiy an’analar, mamlakat hududining katta-kichikligi va boshqa omillar ta’sir ko’rsatadi. 1990 yillarning o ’rtasida sobiq Yugoslaviyada yuz bergan voqealar, sobiq Sovet Ittifoqi respublikalaridagi murakkab vaziyatlar har bir xalqda "faqatgina uning o ’ziga xos bo’lgan alohida, individual shakldagi konstitutsiyasi borligini ko’rsatdi. Bir xil bo’lgan xalqlar yo’q va bir xil shakldagi konstitutsiyalar ham bo’lmasligi kerak. K o’r-ko’rona ko’chirib olish va taqlid qilish bem a’nilik, xavfli va u halokatli bo’lishi ham mumkin". Boshqaruv shakli oliy davlat hokimiyati tashkil etilishi usulini, uning organlari tashkiliy tartibini, ularning o’zaro aloqasi va aholi bilan munosabatlarini, ular tashkil topishida aholining qatnashuv darajasini ochib beradi. Boshqaruvning monarxiya va respublikadek asosiy ikki shakli mavjud. Ularning oliy organlari tashkil etilish tartibi bo’yicha ham, tarkibi bo’yicha ham, vakolatlari bo’yicha ham bir biridan farq qiladi. Hozirgi paytda har ikkala ko’rinishdagi boshqaruv shakliga ega bo’lgan davlatlar mavjud. M onarxiyada oliy davlat hokimiyati davlat boshlig’i - monarxning (qirol, shoh, im perator va h.k.) yakka o ’ziga tegishli bo’ladi, odatda ular taxtni meros qilib oladilar. Monarxning aholi oldidagi m as’uliyati darajasi har xil bo’lishi mumkin: adsolyut (mutlaq) monarxiyalarda (masalan, Saudiya Arabistonida) monarx davlatning yagona oliy organi hisoblanadi; u qonun chiqaruvchi hokimiyatni am alga oshiradi, ijro hokimiyati organlarini boshqaradi va oliy sudya hisoblanadi. Cheklangan monarxiyada esa (masalan, Shvetsiya, Buyuk 108 Hritaniyada) monarx hokimiyati konstitutsiya, parlament, hukumat va mustaqil sudyalar tomonidan jiddiy chegaralangan bo’ladi. Respublikalarda esa davlat hokimiyati m a’lum muddatga saylangan va saylovchilar oldida m as’uliyati bo’lgan saylangan organlarga tegishli bo’ladi. Tarixdan sizga ma’lumki, boshqarishning respublika shakli qadimgi quldorlik davlatlarida vujudga kelgan va o’zining yorqin ifodasini Afina respublikasida topgan edi. O ’rta asr feodalizmida respublikacha boshqaruv shakli nihoyatda kam bo’lgan, ular ba’zan o ’zini-o’zi boshqarish huquqiga ega bo’lgan "erkin" shaharlarda (masalan, Venetsiya, Genuya, Lyubek, Novgorod kabilarda) amal qilganlar, xolos. Hozirgi paytda respublikalar parlamentli va prezidentlik respublikasiga ajratiladi. Ular oliy hokimiyat organining qaysi biri - parlamentmi yoki prezident - hukumatni tuzishi va uning ishiga rahbarlik qilishi hamda hukumat kimning oldida javob berishiga ko’ra farqlanadi. Parlament respublikasida (masalan, GFR) parlament nafaqat qonunchilik hokimiyatini amalga oshiradi, balki hukumatga ishonchsizlik bildirib, uning iste’foga chiqishini talab qilishga ham haqli. Hukumat o ’z faoliyati uchun parlament oldida javob beradi. Prezident faqat davlat boshlig’i hisoblanadi, ammo u hukumat boshlig’i emas. Siyosiy jihatdan bu narsa parlament saylovlarida g ’olib bo’lgan partiya (yoki partiyalar) hukumatni tuzishini anglatadi, davlat boshlig’i esa - bordiyu u ana shu partiyaning rahbari bo’lmasa - uning faoliyatini boshqarish imkoniyatidan mahrum bo’ladi. Hukumatni Bosh-vazir boshqaradi. Prezident respublikasida davlat boshlig’i parlamentning muayyan nazorati ostida hukumatni tuzadi, bu hukumat uning oldida o ’z faoliyati uchun javobgar bo’ladi. Odatda, prezidentlik respublikalarida bosh-vazirlik lavozimi bo’lmaydi, chunki hukumat boshlig’i lavozimini ham prezidentning o’zi bajaradi. O ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89-moddasiga muvofiq "O’zbekiston Respublikasi Prezidenti O ’zbekiston Respublikasida davlat va ijroiya hokimiyatining boshlig’i hisoblanadi. O ’zbekiston Respublikasi Prezidenti ayni paytda Vazirlar Mahkamasining Raisi hisoblanadi". Prezident ijroiya hokimiyati apparatini tuzadi va unga rahbarlik qiladi, respublikada oliy boshqaruv va davlat organlarining o ’zaro munosabatlarini ta’minlaydi, vazirliklar, davlat qo’mitalari va O ’zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvining boshqa organlarini tashkil qiladi va tugatadi, ular haqida keyinchalik Oliy Majlisda tasdiqlash uchun farmoyishlar qabul qiladi. U Bosh vazimi, uning birinchi o ’rinbosarini, Bosh vaziming boshqa o ’rinbosarlarini, O ’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a’zolarini, O ’zbekiston Respublikasi Bosh Prokurorini tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi, bu farmoyishlar keyinchalik Oliy Majlisda tasdiqlanadi (Konstitutsiyaning 93- moddasi). SHunday qilib O ’zbekiston Respublikasi klassik prezidentlik respublikasidir. Bundan tashqari "aralash" ("yarim prezidentlik" yoki prezidentlikparlamentlik) respublikalar ham mavjud (Fransiya, Finlyandiya, Portugaliya), ularda parlament va prezident u yoki bu darajada hukumatni nazorat qilish bo’yicha o ’z vakolatlarini baham ko’rishadi. 109 Asrlar mobaynida davlatlar bir biridan ichki tuzilishi (strukturasi) bilan, y a’ni m a’muriy-hududiy birliklarini tashkil etish usuli, shuningdek, davlat hokimiyatining markazlashuv darajasi bilan farq qilishgan. Davlatning ushbu xususiyati davlat tuzilish shakllari deyiladi, bunda davlatning hududiy tuzilishi, yagona bo’lgan muayyan davlatning o’z tarkibiy qismlari bilan munosabatlari ko’zda tutiladi. Davlat tuzilishining unitar va federativ deb ataluvchi ikki asosiy shakli mavjud. Unitar davlatda hokimiyat markazlashtirilgan b o ’ladi, uning m a’muriyhududiy birliklari (viloyatlar, provinsiyalar, okruglar va shu kabilari) davlat tuzilmasi maqomiga, suveren huquqlarga ega bo ’Imaydi. Unitar davlatda davlatning oliy organlari, konstitutsiya, fuqarolik yagona buladi. Davlat tuzilishining bu shakli davlatning birligini ta’minlaydi, u yaxshi boshqariladi. Shu paytgacha amal qilgan davlatlarning ko’pchiligi unitar davlatlar bo’lgan. Federativ davlat (federatsiya) - murakkab ittifoq davlatidir, uning qismlari (respublikalar, shtatlar, erlar, kantonlar va hokazolar) davlat hisoblanadi yoki davlat maqomiga ega hodisalar b o ’lib, ular suverenitetga ega. Q at’iy ilmiy m a’noda konstitutsiya yoki shartnomaga asoslangan davlatlar ittifoqiga federatsiya deyiladi. AQSh, Kanada, Braziliya, Meksika, GFR, Hindiston va shu kabi davlatlar federativ davlatlarga misol bo’ladi. Federatsiya tarkibiga kiruvchi davlatga oid hodisalar ("federatsiya sub’ektlari") o ’z konstitutsiyasiga, fuqaroligiga, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati kabi davlat hokimiyatining oliy organlariga ega bo’lishi mumkin. Federatsiyada ikki darajali (umum federatsiyaviy va uning sub’ektlarida) oliy organlar tizimining mavjudligi ularning vakolatlarini chegaralash zaruriyatini tug’diradi. Juda kam hollarda davlat tuzilishining konfederativ shakli uchraydi. Q at’iy qilib aytiladigan bo’lsa, konfederatsiya davlat emas. Konfederatsiya - suveren davlatlar ittifoqi bo'lib, и muayyan (iqtisodiy, harbiy va boshqa) maqsadlarga erishish uchun tashkil etiladi. Konfederatsiya organlari a’zo-davlatlar faoliyatini, ular nima maqsadlarda birlashgan bo’lsalar, ana shu masalalar borasidagi faoliyatlarinigina muvofiqlashtiradi. Konfederatsiya suverenitetga ega bo’lmaydi. O ’zbekiston Respublikasi davlat tuzilishi shakllari bir qator xususiyatlari bilan xarakteri anadi. Konstitutsiyaning 68-moddasiga muvofiq O ’zbekiston Respublikasi viloyatlar, tumanlar, posyolkalar, qishloqlar, ovullar, shuningdek, Q oraqalpog’iston Respublikasidan tashkil topadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi o ’z m a’muriy-hududiy tuzilishini mustaqil hal qiladi. Q oraqalpog’iston Respublikasi O ’zbekiston Respublikasi tarkibiga T>’z suverenitetiga ega bo’lgan holda kirgan bo’lib, u O ’zbekiston Respublikasi tomonidan himoya qilinadi (Konstitutsiyaning 70-moddasi). O ’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasining O ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi doirasidagi o’zaro m unosabatlari ular o ’rtasida tuziladigan shartnom a va kelishuvlarga muvofiq boshqariladi (Konstitutsiyaning 75-moddasi). 3. Hokimivatning bo ’linish tamovili H okimiyatning bo’linish tamoyili hozirgi zamon davlat va huquq nazariyasining asoslaridan biri bo’lib, ko’p jihatdan fransuz m a’rifatparvarligining atoqli vakili, taniqli huquqshunos va siyosiy arbob Shari Lui Monteske (1689- 110 1755) nomi bilan bog’liq. Qomusiy bilimlar sohibi bo'lm ish bu olim huquqshunoslik va siyosat masalalari bilan bir qatorda falsafa, axloqshunoslik, lurix, sotsiologiya, din, siyosiy iqtisod, tabiiy fanlar, san’at va adabiyot bilan ham shug’ullangan. Monteskening siyosiy va huquqiy qarashlari uning "Fors maktublari" (1721), "Rimliklaming buyukligi va halokati sabablari haqida mulohazalar" (1734), "Qonunlar ruhi haqida" (1748) asarlarida aks etgan. Shuni aytib o’tish joizki, Monteske "Qonunlar ruhi haqida"gi kitobini 20 yil mobaynida yaratgan. Monteske boshqarishning uch obrazini (shaklini) farqlaydi: respublikaviy, monarxik va despotik. Respublikacha boshqaruvda oliy hokimiyat yoki butun xalq (demokratiya) yoki uning bir qismi (aristokratiya) qo’lida bo’ladi. Monarxiya - bu qat’iy o’rnatilgan qonunlar vositasida bir kishi tomonidan boshqariluvchi davlatdir. Despotiyada esa barcha narsa har qanday qonun va qoidalardan ustun turuvchi hukmdorning istagi va irodasiga ko’ra sodir bo'ladi. Monteske ana shu boshqaruv shakllarining vujudga kelishi va amal qilishini qonunchilik, ijroiya va sud hokimiyatlarining siyosiy muvozanati, shuningdek, ushbu funksiyalarni amalga oshiruvchi organlarning o ’zaro munosabatlari xarakteriga bog’laydi. Uning fikricha, hokimiyatning ushbu uch tarmog’i o’zaro muvozanatda bo’lsa boshqaruv "mo” tadil" bo’ladi, ya’ni bunday davlat tuzumida "hech kimni qonun talab qilmagan narsani bajarishga, aksincha, hech kimni qonun ruxsat bergan narsani bajarmaslikka majbur etib bo’lmaydi". Hokimiyatning bo’linishidan asosiy maqsad - hokimiyatni suiiste'mol qilishga imkon bermaslikdir. Bunday imkoniyatning oldini olish uchun, deydi Monteske, "shunday tartib zarurki, bunda turli hokimiyatlar bir-birini tiyib turishi mumkin bo’lsin". Hokimiyatlarning o ’zaro bir-birini tiyib turishi - ularning qonun tomonidan belgilab berilgan o’z imkoniyatlari doirasida o ’zaro qonuniy va uyg’un amal qilishining zaruriy shartidir. "Bu uch hokimiyat osoyishtalik va faoliyatsizlik holatiga kelishi kerakdek tuyuladi. Ammo hodisalarning zaruriy oqimi ularni faoliyat ko’rsatishga majbur qilgani uchun, ular o’zaro muvofiqlashgan holda faoliyat yuritishga majbur bo’ladi". Bunda siyosiy tizimdagi belgilovchi va asosiy rolni, Monteske asosli ravishda, qonunchilik hokimiyatiga tegishli bo’ladi, deb hisoblaydi. Uning fikricha hokimiyatlarning bo’linishi siyosiy erkinlikni ta’minlashning asosiy shartidir: "Qonunchilik va ijroiya hokimiyatlari bir kishi yoki muassasada birlashtirilsa, erkinlik bo’lmaydi, chunki, ushbu monarx yoki senat tiran (zolim)larcha amal qiluvchi tiran (zolim, mustabid) qonunlar yaratadilar. Sud hokimiyati qonunchilik va ijroiya hokimiyatidan ajratilmasa ham erkinlik bo’lmaydi. U (sud) qonunchilik hokimiyati bilan qo’shilgan taqdirda fuqarolar hayoti va erkinligi o ’zboshimchalik va zo’ravonlik hukmi ostiga tushib qoladi, chunki bunda sudya qonunchi hisoblanadi. Sud hokimiyati ijroiya hokimiyati bilan birlashtirilgan taqdirda sudya zulm qiluvchi, ezuvchi bo’lish imkoniyatini qo’lga kiritadi. Bordiyu bu uch hokimiyatdan uchalasi ham (ya’ni qonun yaratuvchi hokimiyat, umumdavlat xarakteridagi qarorlarni bajaruvchi hokimiyat hamda jinoyatlar yoki xususiy shaxslarning da’vo ishlarini sud qilish hokimiyati) bir kishida yoki mansabdorlar, oqsuyaklar yoki oddiy kishilardan iborat bitta muassasada birlashtirilgan taqdirda barcha narsa halok bo’ladi." O ’zbekiston Respublikasida hokimiyatning qonunchilik, ijroiya va sud hokimiyatlariga bo’linishi Asosiy Qonun - Konstitutsiyada mustahkamlab qo’yilgan (11-modda). Asosiy Qonunning beshinchi bo’limi ("Davlat hokimiyatining tuzilishi") qonunchilik, ijroiya va sud hokimiyatlarining, shuningdek qonunchilikni butun mamlakat hududida aniq va bir xil bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi prokuratura organlarining tuzilishi va faoliyati tamoyillariga bag’ishlangan. Ushbu bo’limda O ’zbekistcinda saylov, moliya tizimlari, shuningdek davlat xavfsizligi va mudofaasini ta ’minlash tamoyillari ham aks ettirilgan. O ’zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tuzilishi masalalari qonunchilikning maxsus hujjatlarida (aktlarida) konkretlashtirilgan. O ’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining vakolatlari doirasi g ’oyat keng bo’lib, ular Konstitutsiyaning 78-moddasida aks ettirilgan. Ular qatoriga, jum ladan, O ’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini, qonunlarini qabul qilish, unga o ’zgartish va qo’shimchalar kiritish; O ’zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo’nalishlarini aniqlash va davlat strategik dasturlarini qabul qilish; O ’zbekiston Respublikasi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari tizimini va vakolatlarini belgilash; O ’zbekiston Respublikasi tarkibiga yangi davlat tuzilmalarini qabul qilish va ularning O ’zbekiston Respublikasi tarkibidan chiqishi haqidagi qarorlarni tasdiqlash va boshqa ko’plab masalalarni xal qilish kiradi. Ularni siz "Huquqshunoslik asoslari" fani orqali yaxshi bilasiz. 2002 yil 27 yanvarda bo’lib o’tgan referendum (umumxalq ovoz berishi) natijasiga ko’ra O ’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatali organga aylantirildi. Bu O ’zbekiston Respublikasidagi barcha viloyatlar va Qoraqalpog’iston Respublikasining vakilliklarini kuchaytirish hamda qonunchilik faoliyatining samaradorligini oshirish maqsadida amalga oshirilmoqda. 4. Huaiici - boshaarnvnins iitimoiv-sivosiv instituti sifatida Huquqning vujudga kelishi haqidagi g’oyalar davlatning kelib chiqishi haqidagi konsepsiyalar bilan mustahkam aloqadorlikda bo’lib, albatta o’ziga xos xususiyatlarga ega. Huquq tarkib topishi masalalari ko’pincha huquqiy boshqaruv mexanizmi va huquqning tabiati, mohiyati va ahamiyati muammolari bilan birgalikda ko’rib chiqiladi. Huquq shunchalik darajadi o ’ziga xos, murakkab va ijtimoiy ahamiyatga molik hodisaki, unga bo’lgan ilmiy qiziqishlar asrlar’mobaynida nafaqat yo’qolib, balki tobora kuchayib bormoqda. Huquqning o’zi qanday hodisa ekanligi to’g ’risida ko’plab ilmiy g ’oyalar, yo’nalishlar va nuqtai nazarlar mavjud. Hozirgi zamon fanida "huquq" iborasi bir necha mazmunda qo’llaniladi. Birinchidan, kishilarning muayyan da’volari (talablari) huquq deb ataladi, masalan - yashash huquqi yoki yuqorida eslatib o’tilgan xalqlam ing o ’z taqdirini o ’zi belgilash huquqi. Bunday talablar insonning tabiati bilan belgilangan va "tabiiy" huquqlar deb hisoblanadi. Tabiiy-huquqiy qarashlarning ibtidosi qadimgi dunyoga borib taqaladi: "Qonun kishilar hayotiga yordam berishga intiladi. Ammo bunga fuqarolam ing o ’zlari baxtli yashashni xohlasalargina erishish mumkin; qonun unga 112 bo'ysunuvchilar uchun - ularning o’z yaxshi fazilatlaridan dalolat xolos", - deb yozgan edi Demokrit. Tabiiy-huquqiy nazariyalar natijasida huquq va qonunni bir biridan farqlash imkoniyati vujudga keldi, ular huquq va axloqni konseptual jihatdan birlashtirishdi. Ikkinchidan, huquq deganda yuridik normalar tizimi, ya’ni davlat tomonidan o ’matilgan umummajburiy qoidalar tushuniladi, ularning buzilishi esa yuridik javobgarlikni vujudga keltiradi (huquqning ob’ektiv m a’nosi). "Huquq" iborasi "konstitutsiyaviy huquq", "jinoyat huquqi", "xalqaro huquq" va shu kabi so’z birikmalarida aynan ana shu m a’noda ishlatiladi. "Huquq" iborasi shunday ma’noda ko’plik shaklida ishlatilmaydi. Normativ huquq nazariyasining asoschisi G.Kelzenning fikricha, huquq "asosiy norma" boshchilik qiluvchi ierarxiyali "piramida"ga o’xshaydi. Bunday piramidada har qanday norma o ’z o ’miga ega, uning yuridik kuchi o ’zidan yuqorida turuvchi normalarga buysunishi bilan belgilanadi. Huquqni ushbu nazariya doirasidagi hozirgi qarashlarni quyidagi sxema orqali aks ettirish mumkin: • Huquq - bu normativ aktlarda (tekstlarda) bayon etilgan o’zaro bog’liq va o’zaro ta’sir etuvchi normalar tizimidir; • Huquq normalari davlat tomonidan chiqariladi, unda qonun darajasiga ko’tarilgan davlat irodasi aks ettiriladi; • Huquq normalari eng muhim ijtimoiy munosabatlami boshqaradi; • Huquqning o’zi va uning amalga oshirilishi zaruriy hollarda davlatning majbur etuvchi kuchi orqali ta’minlanadi; • Huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, huquqiy ongning tarkib topishi, huquqiy faoliyat normalarga bog’liq bo’ladi. Uchinchidan, fuqarolaming yoki yuridik shaxslar (tashkilotlar) hattiharakatining rasmiy tan olingan imkoniyati chegaralariga ham huquq deyiladi. SHu m a’noda, fuqarolar mehnat qilish, dam olish, sog’lig’ini saqlash, ijtimoiy ta’minot va shu kabi, tashkilotlar esa mulkka egalik, davlat va ijtimoiy hayotning muayyan sohasida faoliyat ko’rsatish huquqlariga ega. Bu holatlarda huquqning sub’ektiv mazmuni haqida fikr yuritilmoqda, chunki bunda huquqning u yoki bu sub’ektiga tegishli huquq nazarda tutilmoqda. Asosiy huquq va erkinliklarning qonunchilikka nisbatan birlamchiligini ta’kidlaydigan tabiiy-huquqiy nazariyadan farqli ravishda pozitivizm deb atalgan qarash sub’ektiv huquqni davlat tomonidan tashkil etilgan ob’ektiv huquqqa bog’lab qo’yadi. Bu nazariyaga muvofiq jismoniy va yuridik shaxslar "pozitiv" huquqda, ya’ni davlat tomonidan o ’rnatilgan qonunchilikda belgilangan huquqlargagina egadir, bu huquqlar davlat tomonidan tan olingan va ularga "sovg’a qilingan"dir. Pozitivizmda huquq va qonun bir biriga tenglashtiriladi. Har qanday milliy huquqiy tizim ming-minglab yozma normalar yig’indisidan iborat bo’lgan g ’oyat yirik hodisadir. Shuning uchun huquqning u yoki bu normalari tomonidan boshqariladigan ijtimoiy munosabatlar (huquqiy munosabatlar) mazmuniga bog’liq holda hamda mo’ljallashni osonlashtirish uchun huquq tizimlari sohalarga ajratiladi. Huquqni sohalarga ajratishning asosiy belgisi u yoki bu huquq sohasi boshqaradigan ijtimoiy munosabatlarning bir tarkibli 113 ekanligidir. Masalan. fuqarolik huquqi mulkiy (mol-mulk, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va ulardan foydalanish va shu kabi) va u bilan bog'liq nomulkiy (mualliflik huquqi, ism-sharifini, tasvirini, or-nomusini, qadr-qimmatini himoya qilish va shu kabi) munosabatlarni boshqaradi. Mehnat huquqi ish beruvchi va ishchining ish vaqti, mehnatga haq to ’lash, mehnatning ishlab chiqarish va ijtimoiy sharoitlari bo’yicha o ’zaro munosabatlarini boshqaradi. Jinoyat huquqi jism oniy shaxslarning qanday hatti-harakati jam iyat uchun xavfli ekanini aniqlaydi va ulami amalga oshirganlik uchun javobgarlik doirasini belgilab beradi. Yuqorida aytilgandardan huquq umumijtimoiy mohiyatga ega ekanligi haqida xulosa chiqarish mumkin. U jam iyatning barcha a’zolari manfaatlariga xizmat qiladi, ijtimoiy aloqalam ing rivoji, barqarorligii, tartibi va tashkiliyligini ta’minlaydi. Insonning huquqni qanday tushunishidan uning o’z erkinligi chegaralarini tushunishi, demakki, uning o ’z huquqlari doirasidagi erkinligi, jam iyatning esa davlat shaklida ushbu erkinliklarning himoyasida turganligi ayon bo'ladi. Huquq (sub’ektiv m a’noda) - bu oddiy erkinlik emas, balki kafolatlangan, tajovuzlardan himoyalangan erkinlikdir. Huquq sharofati bilan "yaxshilik" hayot normasiga aylanadi, "yomonlik" esa ana shu normaning buzilishi sifatida tushuniladi. Shu bilan bir qatorda xalqaro huquq haqida ham bir necha og’iz fikr bildirish lozim. U ko'pincha "xalqaro munosabatlarni boshqaruvchi tamoyil va normalar yig’indisi" sifatida ta’riflanadi. "Xalqaro huquq" iborasini ingliz mutafakkiri I. Bentam (1748-1832) taklif etgan, u ushbu ibora davlatlaming o ’zaro aloqalarini (munosabatlarini) bildiradi, deb hisoblagan. Keyinchalik bu fikr yuristlar tomonidan qabul qilinib, xalqaro munosabatlar deganda faqat davlatlararo huquqiy aloqalar tushunila boshlagan. Hozirgi paytda esa xalqaro huquq boshqacharoq, kompleksroq tushunilishi kerak. Hozirgi xalqaro munosabatlar ijtimoiy hayotning juda turli sohalarini - iqtisodiy almashuvlardan tortib sport musobaqalarigacha - qamrab oladi. Ularning qatnashchilari ham turli-tuman, unda davlatlar, davlat birlashmalari va hatto oddiy individlar ham bor. Xalqaro hamjamiyatning xarakteristikasi ham noyobdir: qonunchilik, ijroiya va sud hokimiyatlariga bo’linuvchi davlatlardan farqli ravishda xalqaro darajada ana shunday vazifalami bajaradigan organlar yo'q. Shuning uchun ana shu hamjamiyat a’zolarining munosabatlarini boshqaruvchi huquqiy normalar ham noyob va qaytarilmasdir. Haqiqatan ham, xalqaro huquqning ko’pchilik normalari jismoniy yoki yuridik shaxslarning emas, davlatlaming hatti-harakatini boshqarishga yo’naltirilgan. Chunki aynan davlatlar jahon maydonidagi asosiy harakat qiluvchi kuchlarni tashkil etadilar. Biroq tarixiy taraqqiyot davomida birorta davlat yoki davlatlar guruhi jahon hamjamiyatiga o ’z irodasini "o’tkaza" olmadi; aksincha, xalqaro m a’muriy munosabatlar ham uzuq-yuluq va nobarqarordir. Albatta. siyosiy va harbiy ittifoqlar tuzilishi shuni ko’rsatadiki, u yoki bu davlatlar guruhining manfaatlari ular o ’rtasidagi o ’zaro munosabatlam ing muayyan darajada o ’zaro m uvofiqlashtirilishiga olib keladi. Ammo universal xalqaro hokimiyat tizimlari mavjud em as: hatto BMT Xavfsizlik Kengashi ham "butun jahon hokimiyati" emas, bu tashkilotning Bosh Assambleyasi "umumjahon parlamenti" emas, Xalqaro Sudning qarorlari esa ham yuridik, ham siyosiy jihatdan chegaralangan. 114 Sub’ektlam ing o’zaro munosabatlari oxir-oqibatda vertikallik tamoyilga asoslanuvchi milliy huquqiy tizimlardan farqli ravishda xalqaro munosabatlar asosan gorizontal hisoblanadi. Xalqaro huquq uning mohiyatini ifodalovchi kamida uchta xarakterli xususiyatga ega: • Xalqaro-huquqiy boshqarish ob’ekti davlatlararo munosabatlarhisoblanadi. Bu munosabatlar xalqaro huquqning ob’ektiv chegaralarini belgilab beradi. Milliy huquqiy tizimlar davlatlarning suveren tengligi tamoyili jihatidan ham, huquqiy tizimlarning turli-tumanligi uchun ham davlatlararo munosabatlami boshqarishga qodir emas, albatta. Xuddi shuning uchun xalqaro normativ tizimlarning eng munozarali masalasi tug’iladi: milliy va xalqaro huquqning normalari o’zaro qanday munosabatda bo’ladi? Monistik qarash tarafdorlari milliy va xalqaro huquq bo’linmasdir, chunki har qanday yuridik normalarning tabiati birdir, deyishadi. Dualistik qarash tarafdorlariesa, milliy va xalqaro huquqni birbiridan ajratishadi, chunki ularning boshqarish ob’ektlari va ularga ta’sir etuvchi yuridik vositalar turlichadir. Milliy huquqning xalqaro huquqdan ustunligi tarafdorlari esa xalqaro va milliy huquq normalari o ’rtasidagi ziddiyatni milliy huquq foydasiga hal qiladilar. Nihoyat, hozirgi paytda keng tarqalgan qarashlardan yana biri xalqaro huquqni milliy huquqdan ustun qo’yuvchi qarashdir. Ulaming fikricha davlatlar xalqaro shartnomalarni imzolaydilar, bunda ular o’z irodalariga ko’ra xalqaro tamoyillarni tan oladilar, shuning uchun milliy huquq normalari xalqaro standartlarga moslashtirilishi kerak. Hozirgi paytda davlatlarning ko’pchiligi ana shu nuqtai nazarni yoqlab chiqishmoqda. O ’zbekiston respublikasi Konstitutsiyasining Muqaddimasida ham "xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan qoidalari ustunligi" mustahkamlab qo’yilgan. Xalqaro huquq uning asosiy sub’ektlari hisoblanuvchi ikki yoki undan ortiq tomonlarning o ’z xohish-irodasini (ochiq yoki sukut orqali) muvofiqlashtirishi bilan tuziladi. Maxsus sub’ektlarda (Vatikandan boshqa) xalqaro huquq normalari yaratish qobiliyati yo’q. Xalqaro huquqning asosiy manbalari (amal qilish shakllari) xalqaro shartnoma va xalqaro odat (taomil) hisoblanadi. Xalqaro Sud BMTning asosiy sudlov organi hisoblanadi, u Millatlar Ligasi xalqaro sudlov Doimiy Palatasining vorisidir. Uning Statuti (Nizomi)ning 38- moddasida xalqaro huquq normalarining eng ishonchli manbalari ro’yxati keltirilgan. Asosiy manbalardan tashqari, 38-moddada sivilizatsiyalashgan xalqlar tomonidan tan olingan huquqning asosiy tamoyillari, shuningdek turli millat vakillarining xalqaro munosabatlar sohasidagi eng yuqori malakali hisoblanuvchi mutaxasislarining sudlov qarorlari va doktrinalari (ta’limotlari) huquqiy normalami aniqlashdagi qo’shimcha vosita (manba) sifatida keltirilgan. 5. Fuaarolik iamivati tushunchasi "Fuqarolik jamiyati" tushunchasi insoniyat siyosiy-huquqiy tafakkuri taraqqiyotining barcha bosqichlarida amal qilgan deb xulosa chiqarish mumkin. U ilg’or fikrlovchi kishilarning aql-idrok, erkinlik, baxt-saodat, adolat hukmronlik qiluvchi ideal jam iyat tuzish haqidagi intilishlarini xarakterlaydi. Fuqarolik jamiyati vujudga kelishi doimo huquq va qonun ahamiyatining oshishi, jumladan, huquqiy davlat vujudga kelishi bilan bog’liq holda tushinilgan. Jumladan, qadimgi 115 dunyoda (bizning tushunchamizdagi) fuqarolik jamiyati masalalariga Platon va Aristotel e’tibor bergan edilar. Sitseron o’zining "Dialoglar" asarida shunday deydi: "... qonun fuqarolik jam iyatining bog’lovchi xalqalaridir, qonun tomonidan o’rnatilgan huquq hamma uchun birdir". XVI-XVII asrlarda N .Makiavelli, G.Grotsiy, T.Gobbs, J.Lokk, Sh.Monteske, J.J.Russolar fuqarolik jam iyatiga hamma shakldagi emas, faqat muayyan hokimiyat shakllari mos kelishi haqida fikr bildirganlar. Sharqning buyuk mutafakkirlari - Abu Nasr Forobiy (870-950), Abu Ali ibn Sino (980-1037), Ibn Rushd (1126-1198) va boshqalar "etuk davlatlar" haqida o ’zlarining noyob loyihalarini olg’a surganlar. Fuqarolik jam iyati haqidagi qarashlarga I.Kant va G.V.F.Gegel ham katta hissa qo’shdilar. Fuqarolik jamiyati haqidagi hozirgi fikrlarda uning bir qancha muhim belgilari borligi qayd etiladi. Ularni mufassalroq ko’rishga harakat qilamiz: • Fuqarolik jam iyati - eng avvalo erkin individlar jamoasidir. Iqtisodiy jihatdan bu narsa har qanday individning mulkdorligini anglatadi. Sovet davri Asosiy Qonunlarida bunday normalarning bo’lishi munozarali bo’lgan bo’lsada, ulardan farqli ravishda O ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolaming mulkdorlik huquqi mustahkamlab qo’yilgan (36-modda). Erkinlikning siyosiy jihati fuqarolam ing siyosiy partiyalar va birlashmalarda qatnashishi, davlat hokimiyati va mahalliy o ’zini o ’zi boshqarish organlariga saylovlarda qatnashish qobiliyatlarini anglatadi. Fuqarolar erkinligi qonun tomonidan o ’rnatilgan sud va m a’muriy m exanizmlar orqali ta’minlanishi lozim. • Fuqarolik jam iyati ichki va tashqi jihatdan ochiqlikni namoyon etadi. Unda so’z erkinligi, turli axborotlarni olish erkinligi, mamlakatdan chiqish va kirish erkinligi, boshqa mamlakatlar bilan axborot, ta’lim texnologiyalarini keng darajali va doimiy almashish erkinligi ta’minlanadi. Bunday jam iyat insonparvarlik tamoyillariga sodiq bo’ladi, unda turli yo’nalishlardagi nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyati yo’lga qo’yilgan bo’ladi hamda davlat xalqaro huquqqa mos ravishda xalqaro tashkilot va muassasalarda ishtirok etadi. • Fuqarolik jam iyati - kompleks tashkillashgan plyuralistik tizim demakdir. Bunday jam iyatda plyuralizmning ustunligi unda turli-tuman ijtimoiy institutsiyalar (kasaba uyushmalari, partiyalar, tadbirkorlar birlashmalari, iste’m olchilar jam iyatlari va shu kabilar) mavjudligini anglatadi. Plyuralizmda erkin dunyoqarash taqazo etiladi, mafkuraviy kamsitishlarga yo’l berilmaydi, inson huquqlari hurmat qilinadi, turli dinlarga, qarama-qarshi fikrlarga nisbatan sabrtoqatli bo’Iinadi. . • Fuqarolik jam iyati - huquqiy demokratik jamiyatdir. Bunday jam iyatda fuqaro va insonning tabiiy va jam iyat tomonidan in’om etilgan huquqlari jam iyat a ’zolarini o ’zaro bog’lab turadi. Fuqarolik jamiyati davlat bilan birgalikda huquqiy davlatga tomon taraqqiy etadi. Shu m a’noda huquqiy davlat fuqarolik jam iyatining mevasi, natijasi sanaladi.____________________ _________________________________ Fuqarolik jam iyati — shaxsga tomon yo’naltirilgan, huquqiy an’ana va qonunlarga hurmat vaziyatini, umumgumanistik ideallarni yaratuvchi, ijod va tadbirkorlik erkinligini ta’minlovchi, inson va fuqaro huquqlarini amalga oshiruvchi va baxtsaodatga erishuvni ta’minlovchi erkin demokratik huquqiy jamiyatdir.____________ 116 Insoniyat tarixidagi barcha xalqlar o ’z taraqqiyotida uyushib yashashning turli shakllarini, ya’ni fuqarolik jamiyatining o’ziga xos bosqichlarini bosib o’tishgan. Uning ilk shakli davlatchilik vujudga kelmasdan aw al paydo bo’lgan turli jam oalar bo’lgan. O 'rta Osiyo, xususan O ’zbekiston xalqlari tarixida bu shakl mahalla jam oalariga birlashuv shaklida bo’lgan. Uyushib yashash ko’pgina masalalami birgalikda echishga imkon bergan, xususan, mehnatni tashkil etish, himoya qilish, tadbirlami o ’tkazishdagi hamjihatlik va boshqalar bu jamoaviy yashash shaklining uzoq davrlar mobaynida saqlanib qolishini ta’minlagan. Bizning sharoitimizda bu narsa qishloqlarda jamoalar, shaharlarda - mahallalar shaklida shakllangan. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda xalqning o ’zini o’zi boshqarish tizimiga o’ta borish jarayonini mustahkamlash maqsadida tarixiy ildizlari uzoq davrlarga borib taqaladigan mahalla institutini qayta tiklash va rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Sharq demokratiyasining o ’zini oqlagan tarixiy shakli bo’lmish mahalla fuqarolik jamiyati barpo etishdagi o’ziga xos bosqich rolini o ’tashi ko’pchilik uchun shubhasiz haqiqatdir. Mahalla (arabcha "mahalla" - joy, o ’rin, makon) O ’zbekistonning muayyan tarixiy sharoitlarida, asrlar davomida shakllanib faoliyat ko’rsatayotgan, aholi yashaydigan m a’muriy-hududiy birlik. Mahalla o’zini o’zi boshqaruv tizimining muhim milliy-ijtimoiy organi bo’lib, u O ’zbekistondagi hayot tarzining mahalliy ko’rinishdagi shakli hamdir. Aslini olganda mahallalar 1917 yilgachajuda keng ish olib borib, mahalliy aholini birlashtiruvchi, uyushtiruvchi tashkiliy tuzilma bo’lib kelgan. Sovet davridagi tuzum va mafkura mahallalarni rasman tan olmadi, ammo aholining chuqur noroziligiga sabab bo’lmaslik uchun mahallalarni taqiqlab ham qo’ya olmadi, uni jam iyatning boshqaruv tizimiga kiritmadi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin xalqning o’tmishdagi qadriyatlarini topish va ulardan jamiyatni rivojlantirish uchun foydalanish tomon yo’l tutildi. Boshqa ko’plab masalalar qatori, mahalla va uning imkoniyatlaridan foydalanish masalasiga ham etarli e’tibor berildi va u hozirgi kunda hayotimizda o’ziga xos rol o’ynamoqda. O ’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.Karimov ta’kidlaganidek, "Mahalla, ta ’bir joiz bo’lsa, kishilik jamiyatida alohida tarbiyaviy ahamiyatga molik bo’lgan o ’ziga xos maskandir deyish mumkin. Bu noyob tajriba, aholining mahalla bo’lib yashash tarzi jahonning boshqa mamlakatlarida kam uchraydi. SHuning uchun ham insonni jam iyat bilan birga yashashga o ’rgatadigan, shu ruhda tarbiyalaydigan birlamchi va beqiyos makon - bu mahalladir". M ustaqillik yillarida mahallalarga munosabat tubdan o’zgardi. 1992 yil 12 sentyabrda Prezidentning "Respublika "Mahalla" xayriya jam g’armasini tuzish to ’g ’risida"gi Farmoni, so’ngra Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 17 oktyabrdagi "Respublika "Mahalla" xayriya jam g’armasi faoliyatini tashkil etish masalalari to’g ’risida"gi qarori qabul qilindi. 1992 yilda respublikamizda 8 mingga yaqin, jumladan, Toshkent shahrida 279 mahalla bor edi. 2015 yilga kelib ularning soni respublikada 13 mingdan ortdi, Toshkentda esa 481 dan ko’proq mahalla faoliyat yuritmoqda. Mahalla mavqeining oshib borishi quyidagi huquqiy asoslarga tayanadi: 117 1) O ’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (105-modda); 2) Dastlab 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan va 1999 yil 14-aprelda yangi tahrirda qabul qilingan O ’zbekiston Respublikasining "Fuqarolaming o’zini o'zi boshqarish organlari to’g ’risida"gi qonuni. O ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 105-moddasiga ko’ra "Shaharcha, qishloq va ovullarda, shuningdek, ular tarkibidagi mahallalarda hamda shaharlardagi mahallalarda fuqarolaming yig’inlari o’zini o ’zi boshqarish organlari" hisoblanadi. M a h alla- ona maskan, sog’lom ijtimoiy muhitdir. Bu erda kuchli ta ’sirga ega bo’lgan jamoatchilik fikri mahalla aholisining xulq-atvori, o ’zaro munosabatlarini adolat va ma’naviy mezonlar asosida tartibga solib turadi. Shu m a’noda mahalla, birinchi Prezidentimiz ta ’biri bilan aytganda haqiqiy demokratiya darsxonasidir. Mahalla - tayanch markazi, chunki u kam ta’minlangan, ko’p bolali oilalar, yolg’iz keksalarning tayanchidir. Mahalla - m a'naviy-axloqiy qadriyatlar, an'analar maskani, u yoshlarni kasb-korga yo’naltiruvchi, ishsizlarni ish bilan ta’minlovchi ijtimoiy himoya hamdir. Mahalla - oila tinch-totuvligini, shipsligini mustahkamlovchi joy, u ayni holda tarbiya maskani hamdir, zero - "Bir bolaga etti qo’shni ota-ona", deydi dono xalqimiz. M ahallaning o ’ziga xos ajoyib hodisa ekanligini ta’kidlab Rossiyalik tadqiqotchi O. Brusina shunday deb yozadi: "Odatiy huquqqa asoslangan holda O ’rta O siyoda azaldan amal qilib kelayotgan mazkur ijtimoiy institut o ’zining moslashuvchanligi, ayni holda ichki konservativligi sababli juda mustahkam ekanligini ko’rsatdi." M ahalla qo’mitalari bozor iqtisodi qonunlari asosida aholi uchun tadbirkorlikka imkon yaratmoqda, oldi-sotdi, to ’y-maraka marosimlarini uyushtirish, hasharlar tashkil etish, oilaviy nizolarni echish, bemorlar holidan xabar olish kabi ko’plab yo’nalishdagi savob ishlar bilan shug’ullanmoqda. Mahallada xo’jalik va madaniy ishlar, uning hududini obodonlashtirish, uy-joylarni va shu hududdagi m a’muriy binolarni toza saqlash, ozodalikni ta’minlash, tartib-intizomni mustahkamlash va boshqa yo’nalishlarda mahallaning ahamiyati tobora oshib bormoqda. Yuqoridagilardan ma’lum bo'lm oqdaki, hozirgi davrda shaxsni qurshab turgan normativ hudud juda kengdir. Turli tuman odatlar, an’analar, diniy va axloqiy norm alar qatori shaxsning jam iyatdagi holatiga son-sanoqsiz siyosiy normalar, milliy va xalqaro huquqning qoidalari ham ta’sir ko’rsatadi. Inson bir paytning o'zida siyosalning ham sub’ekti, ham o b ’ekti, shuningdek, huquqning ham yaratuvchisi, ham ijrochisi hisoblanadi. Shuning uchun shaxsning siyosiyhuquqiy maqomi masalasiga e’tibor bermaslik mumkin emas. Ushbu kategoriya umumlashgan, universal xususiyatga ega. U insonning u yoki bu ijtimoiy guruhga taalluqli ekanligiga (fuqaro, chet ellik, fuqaroligi bo’lmagan shaxs, qochoq va hokazo), ixtisosligi yoki hunariga bog’liq holda unda muayyan huquq va majburiyatlari mavjudligini bildiradi. Ayni holda u insonning individual xususiyatlarini aks ettiradi. Siyosiy-huquqiy maqom tushunchasi insonning huquq va majburiyatlarini o ’zaro bog’liqlikda ko’rishni, davlat tom onidan k o ’zda tutilgan kafolatlar va shaxsiy (axloqiy va huquqiy) mas’uliyatni e ’tiborga olishni nazarda tutadi. Siyosiy-huquqiy maqom jam iyat a’zosining asosiy 118 ijtimoiy xarakteristikalaridan biridir. Odatda shaxs siyosiy-huquqiy maqomining besh "darajasi" farqlanadi: • Shaxsning xalqaro maqomi xalqaro hamjamiyat tomonidan ishlab chiqilgan va xalqaro hujjatlarda (masalan, 1948 yilgi Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, 1966 yilgi Inson huquqlari haqidagi Pakt, 1989 yilgi Bala huquqlari haqidagi Konvensiya, 1949 yilgi Jeneva konaensiyalari va 1977 yilgi ularga Q o’shimcha Protokollar va boshqalarda) mustahkamlab qo’yilgan huquq, erkinlik, majburiyat va kafolatlarni o ’z ichiga oladi. Uning himoyasi ham milliy, ham xalqaro vositalar bilan amalga oshirilishi mumkin. • Shaxsning konstitutsiyaviy maqomi u tegishli bo’lgan mamlakatning Asosiy Qonunida ifodalangan fuqaroning asosiy huquqlari, erkinliklari, burchlari va garantiyalarini o’z ichiga oladi. Konstitutsiyaviy maqomning asosiy xususiyati uning barqarorligi, mustahkamligi bo'lib, u fuqarolik jamiyatining asosini tashkil etadi. O ’zbekiston Respublikasi fuqarosining konstitutsiyaviy maqomi Asosiy Qonunimizning "Inson va fuqarolaming asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari" deb nomlangan ikkinchi bo’limida aks ettirilgan. • Shaxsning tarmoqqa (sohaga) xos maqomi uning ijtimoiy hayotning turli sohalaridagi huquq va burchlarini aks ettiradi, ya’ni bunda u huquqning alohida tarmoqlaridagi (mehnat, fuqarolik, oila, jinoyat va boshqa) vakolatlarini aks ettiradi. • Faoliyat turiga oid (maxsus) maqomda insonning biror bir guruhga oidligi va uning shu munosabat bilan ega bo’lgan qo’shimcha huquq va majburiyatlari aks etadi: o ’quvchilar, talabalar, harbiy xizmatchilar, nafaqaxo’rlar, nogironlar, diniy uyushma a’zolari va shu kabilar. • Individual maqomda alohida olingan konkret insonning jinsi, yoshi, kasbi, muayyan jam oat tashkiloti yoki birlashmaning a’zoligi, davlat ishini boshqarishda qatnashish darajasi va shu kabilarga tegishli holatlarining xususiyatlari aks ettiriladi. Individual maqom alohida olingan shaxsning "ijtimoiy portreti", uning jam iyat a’zosi sifatidagi qaytarilmas xususiyatlarining aksi sanaladi. Takrorlash uchun savollar: 1. Jamiyatning siyosiy tizimi deganda nimalar ko’zda tutiladi? 2. Siyosiy tizimda davlatning o’mi qanday? 3. Siyosiy institutsiyalar qanday tashkilot va muassasalar yig’indisidir? 4. Siyosiy munosabatlar markazida nima turadi? 5. Siyosiy normalar nima? 6. Siyosiy madaniyat o ’z ichiga qanday elementlami oladi? 7. Davlatning vujudga kelishi haqida qanday nazariyalar mavjud? 8. Davlat tuzilishining turlicha shakl va turlarini ko’rsating va ularning birbiridan farqini aytib bering. 9. O ’zbekistonda tarkib topgan prezidentlik boshqaruvi va prezidentning vazifalari haqida gapirib bering. 10.Hokimiyatning bo’linishi tamoyilining qanday ahamiyati bor? 11.Fuqarolik jamiyati qanday jamiyat? 119 1 2 .0 ’zbekistonda fuqarolik jamiyati vujudga kelishida mahalliy o'zini-o’zi boshqarish organlarining o ’rni qanday? 9-m avzu. Inson va jam iyatning m a’naviy h a y o ti. O ’zbekistonda m a’naviy yangilanishning asosiy m asalalari. I. Ma 'navivatnine iamivat havolidasi о ’m i Insoniyat yaratilibdiki u mukammallikka intilib keladi. Albatta bu o ’rinda m a’naviyatning, bilim va tarbiyaning o ’mi beqiyosdir. Chunki inson bolasi bilim va tarbiya vositasida ulg’ayadi. Agar u bilim olmasa, yaxshi tarbiya topmasa hayotda o ’z o ’mini topishi dargumon. Demak, olingan bilim va tarbiyaning inson ongida uyg’uniashib uning turmush tarziga aylanishi inson ma’naviyatini yuzaga keltiradi. M a’naviyat deganda har qanday tabiiy, axloqiy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy bilimlarning inson tafakkurida mujassamlashuvi va bu bilimlarning ko’nikma, malaka va hayot tarzlariga aylanib ketishi tushuniladi. Yoki bo’lmasa, m a’naviyat - insonning ruhiyatini, o ’z-o’zini anglash, didi, farosati, adolat bilan razillikni, yaxshilik bilan yomonlikni, go’zallik bilan xunuklikni, vazminlik bilan johillikni ajrata bilish qobiliyatini, aql-zakovatini, maqsad va g ’oyalarni qo’ya bilish, ulami amalga oshirish uchun harakat qilish va intilish salohiyatidir. "M a’naviyatga mazmun jihatidan yaqin keladigan m a’rifat, madaniyat, axloq, tamaddun (sivilizatsiya) tushunchalari mavjud. M a’naviyat ular orasida umumiyroq mazmun-mohiyatga ega. Garchi bu tushunchalarning har biri m a’naviyat iborasidan ozm i-ko’pmi farq qiladigan muayyan m a’noni anglatsa ham, kengroq nuqtai nazardan qaraganda, ular m a’naviyat tushunchasi doirasiga kiradi." Shunday qilib m a’naviyat (arabcha, m a’nolar majmui) kishilarning falsafiy, siyosiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvurlari va tushunchalari majmuini tashkil etadi. Shu jihatdan olib qaraganda, l.A.Karimovning "m a’naviyat haqida gap ketar ekan, men avvalo, insonni ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon-irodasini, e’tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini o ’yg’otadigan qudratli botiniy kuchni tasavvur qilaman", degan fikrlari muhim ahamiyatga egadir. M a’naviyat insonning ongi, tuyg’usi, hissiyoti, bilimi va e’tiqodida mujassamlashgan ruhiy sifat bo’lib, u shaxs kamoloti va barkamolligini belgilab beruvchi asosiy mezonlardan biri hisoblanadi. Chunki fuqarolari m a’naviy barkamol jam iyatgina ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan yukssk cho’qqilarga ko’tariladi. Inson va jam iyat m a’naviy hayotining rivojlanishida ijtimoiy va individual ongning roli kattadir. Chunki tabiat va jam iyatda yuz berayotgan turli-tuman o ’zgarishlar, har xil sohalardagi yangiliklar fuqarolar ongida o ’z aksini topadi. Kishilar ongiga ta’sir etgan voqea-hodisalarga nisbatan ular o ’z qarashlarini, fikrlarini ifodalaydilar. Ana shu ifodalash ijtimoiy va individual ong mahsuli sifatida namoyon bo’ladi. Ijtimoiy ong tabiiy va ijtimoiy voqelikning in’ikosi, jam iyatning muayyan davriga yoki qismiga tegishli bo’lgan umumiy his-tuyg’ular, kayfiyatlar, qarashlar, g ’oyalar, nazariyalar majmuidir. Masalan, O ’zbekiston Respublikasi fuqarolari 120 mustaqillikka nisbatan o ’z his-tuyg’ulari, ya’ni mustaqillik tufayli yurtimizda ozodlik, erkinlik, demokratiya kengayayotgani, odamlar ruhiyati, maqsadlarining erkin bayon qilinishi, dolzarb muammolar xususida o’zlarining fikrlarini ayta olishlariga imkoniyatlarning tobora kuchayib borayotgani xususida fikr bildirmoqdalar. Bu ijtimoiy ongning ifoda etilishidir. Individual ong esa muayyan guruh, elat va millatga mansub bo’lgan ayrim kishining ongi bo’lib, jamiyatdagi voqelik va real borliqning alohida olingan shaxsning ongida aks etishidir. Ijtimoiy va individual ongning mohiyati shundaki, jam iyat ulaming mazmuniga ko’ra o ’z-o’zini anglaydi, rivojlanib, takomillashib boradi. Masalan, agar jam iyatim izda biron-bir ijobiy yoki salbiy hodisa sodir bo’Isa, u kishilar ongiga ta ’sir ko’rsatadi va uning ongdagi in’ikosi, albatta, hatti-harakatlar, munosabatlar, baholar ko’rinishida ana shu voqelikka qayta ta’sir ko’rsatadi. Chunonchi O ’zbekistonda diniy ektremistlarning qilmishi xalqimizning nafratiga sazovor bo’lib, xalqning fikri ijtimoiy ong sifatida namoyon bo’ldi va ekstremistlarga qarshi qattiq amaliy choralar ko’rildi. Jamiyatda osoyishtalik o ’rnatildi. Bunday misollarni ko'plab keltirish mumkin. Ijtimoiy ongning tuzilishi ijtimoiy munosabatlar va kishilar faoliyatining turlariga mos bo’ladi, ba’zan ulardan ilgarilab ketadi, ammo, ba’zan ulardan ortda ham qolishi mumkin. Ijtimoiy munosabatlar qanchalik rivojlangan bo’lsa, kishilar faoliyati turlari ham shuncha rivojlanadi. Ikkalasi o’zaro dialektik bog’liq bo’lib, bir-birini boyitib, to ’ldirib boradi. Voqelikni aks ettirish darajasiga ko’ra, ijtimoiy ong odatiy va nazariy ongga bo’linadi. Odatiy ong hayotiy tajriba asosida vujudga kelgan oddiy xulosalar, qarashlar majmuidan iborat bo’lib, kishilarning kundalik hayotidagi voqealami aks ettiradi va rivojlantiradi. Nazariy ong deganda, nazariyotchilar, olimlar ishlab chiqqan nazariy qarashlar va ilmiy bilimlar tizimi tushuniladi. Nazariy ong voqealar mohiyati va rivojlanish qonuniyatlarini aks ettirib jam iyat taraqqiyotiga nisbatan teng bo’lishi ham, yuqorida ta’kidlaganimizdek, ilgarilab ketishi ham, yoki ortda qolib ketishi ham mumkin. Ijtimoiy psixologiya ijtimoiy muhit, kundalik turmush sharoitlari ta’siri ostida vujudga keladi va rivojlanadi. U muayyan ijtimoiy guruh, elat, xalq yoki millatning odatlari, urflari, an’analari, yashash tarzidan kelib chiqqan psixologik o ’ziga xosliklarini aks ettiradi. Ijtimoiy psixologiyaning yana bir xususiyati shuki, unda muayyan bir hududdagi aynan sharoitlarda yashaydigan va bir-biriga bevosita ta’sir qiluvchi bir necha elat, millatlarga mansub kishilarning ongidagi o’xshash xususiyatlar ham aks etadi. Bunga ba’zi millat vakillarining yashab turgan joylaridan ko’chib ketishgani, ammo yangi joyda ular ko'pincha o’z millatdoshlari tomonidan tushunilmagani, u erda chiqishtirilmagani ... va nihoyat ulaming yana ilgarigi hududga, mamlakatga qaytib kelishganiga oid ko’plab misollarni keltirishimiz mumkin. M afkura (fikrlar majmui) ijtimoiy psixologiyadan farq qilib muayyan ijtimoiy guruh, qatlam, millat, jamiyat, davlat manfaatlari, orzu-istak va maqsadmuddaolari ifodalangan g’oyaviy-nazariy qarashlar va ulami amalga oshirish 121 tizimini anglatadi. Unda manfaatlari ifodalanayotgan kuch va qatlamlarning o'tm ishi, bugungi kuni va istiqboli o ’z ifodasini topadi. M amlakatim izda milliy istiqlol mafkurasi xuddi shu vazifani bajaradi. Islom Karimov ta ’kidlaganidek "xalqni buyuk va ulug’vor maqsadlar sari birlashtirish, mamlakatimizda yashaydigan, millati, tili va dinidan qat’i nazar, har bir fuqaroni yagona Vatan baxt-saodati uchun doimo m as’uliyat sezib yashashga chorlash, ajdodlarimizning bebaho merosi, milliy qadriyat va an’analarimizga munosib bo’lishga erishish, yuksak fazilatli va komil insonlami tarbiyalash, ularni yaratuvchilik ishiariga da’vat qilish, shu muqaddas zamin uchun fidoyilikni hayot mezoniga aylantirish milliy istiqlol mafkurasining bosh maqsadidir." Garchi shunday bo’lsa-da, Konstitutsiyamizda "hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o ’rnatilmaydi", deb belgilab qo’yilgan. Bu demokratiyaning muhim elementidir. Ijtimoiy psixologiya va mafkura jam iyatning u yoki bu darajada rivojlanganligi bilan ham bog’liq bo’lib, agar u to ’g ’riyo’lga qo’yilsa jamiyat taraqqiyotini tezlashtiradi. Insonlarni komillik sari etaklaydi, o’z vatani, qadriyatlarini e’zozlashga o’rgatadi, shu bilan birga vatanparvarlik, yurt tinchligi, xalq farovondigi yo’lida xizmat qilishga chorlaydi. Ayni paytda ijtimoiy psixologiya va mafkura o ’ziga xos xususiyatlarga ham egadir. Ijtimoiy psixologiya ijtimoiy guruhlar hayotini muayyan his-tuyg’ular, kayfiyatlarda bevosita aks ettirsa, ijtimoiy mafkura (bizda milliy istiqlol mafkurasi) ijtimoiy guruhlar ehtiyojlari, manfaatlarining ichki mohiyatini, sababini har xil g ’oyalar, nazariyalar, ta ’limotlar shaklida aks ettiradi. Ayni paytda mafkuraning o ’ziga xosligi shundaki, u vayronkor mafkura sifatida ham maydonga chiqishi mumkin. U holda u halokatli kuchga aylanadi. Ijtimoiy psixologiya va mafkuraning o ’ziga xosligi bilan birga ularning umumiyiik tomoni ham mavjud bo’lib u jam iyat taraqqiyotiga xizmat qilishida ko’rinadi. Shuningdek ular bir-biri bilan bog’liq bo’lib, o ’zaro ta’sirga ham egadir. Yuksak m a’naviyat haqida odamlar asrlardan beri orzu qilib keladilar. Jahon tarixida yuksak m a’naviyat egalari nihoyatda ko’pdir. Shuningdek m a’naviyati yuksak bo’lgan jam iyatda taraqqiyotning o’ziga xosligi ham yaqqol ko’rinadi. Masalan, Yaponiya bunga yaqqol misol bo’la oladi. Yuksak m a’naviyatning belgisi shuki, unda ilm va bilim insoniy qadriyatlar va insoniy axloq bilan uyg’unlashadi. M a’naviy qashshoqlik masalasida misollar istagancha topiladi. U oddiy axloq qoidalarining buzilishidan tortib genotsidgacha boradi. Atrofimizni o’rab turgan narsa va hodisalarga biz har kuni, har soatda duch kelamiz va undan albatta m a’naviy qashshoqlikdan m a’naviy yuksaklik ustun ekanligining guvohi bo'lamiz. Agar jam iyatda m a’naviy qashshoqlik ustun tursa bunday jam iyat halokatga mahkumdir. Chunki m a’naviy qashshoqlik ustun bo’lgan joyda inson manqurtga aylanadi va undan yovuz kuchlar o ’z g’arazli maqsadlari uchun foydalanishi osonlashadi. Demak taraqqiyot, yaratuvchanlik, rivojlanish bor ekan m a’naviy yuksaklik m a’naviy qashshoqlik ustidan g’olib bo’lib boraveradi. Zero, insonning orzusi ham shudir. 122 M a’naviy faoliyatni takrorlab bo'lmaydi. Chunki vaqtni va har bir insonning jismoniy borlig’ini takrorlab bo’lmaganidek, m a’naviy faoliyat ham betakrordir. Inson bugun shug’ullangan m a’naviy faoliyatni, uning o ’ziga xosligi va betakror jihatlarini ertaga takrorlay olmaydi, balki shunga o ’xshash, undan kuchliroq yoki kuchsizroq tarzda boshqa bir narsa bilan shug’ullanadi, chunki hayotda ertaning ham o ’z o’rni bor. SHu sababli inson m a’naviy mavjudot sifatida doimo, u buni anglaydimi, yo’qmi, bundan qat’i nazar, o’z oldiga qo’ygan mo’ljallariga muvofiq hatti-harakat qiladi, faoliyat ko’rsatadi. Odatda, ya’ni normal inson m a’naviyatining m o’ljali - komillikka erishish, barkamol inson bo’lishdir. Komil inson - har tomonlama barkamol, yuksak ma’naviyatli shaxsdir. XXI asr bo’sag’asiga kelganda jahon taraqqiyotining barcha jabhalarida globallashuv jarayonlari tezlashdi. Jahonda iqtisodiy, harbiy taraqqiyot shu qadar tezlashgan paytda ma’naviy omillar ta’sirining etishmayotganligi ko’zga tashlanmoqda. Bo’layotgan o ’zaro urushlar, jahon bozori uchun talashish, yosh rivojlanayotgan mamlakatlar ustidan qudratli davlatlar hukmronligining o’rnatilishiga intilish, boylik va dunyo to’plash uchun hech qanday razillikdan qaytmaslik holatlari bungayaqqol misol bo’la oladi. Shu sababli dunyo taraqqiyoti va ma’naviy omillar uyg’unligi muammosi dolzarb masalaga aylanmoqda. Ilg’or fikrli ziyolilar o’z mamlakatlari tarixini qaytadan nazardan o’tkazib, xalqlari ma’naviy merosini tiklash va ko’paytirish, uni boyitish hamda odamlar qalbiga singdirib, ulami ezgulikka va adolatga etaklash haqida harakat boshladilar. Bunday harakatlar bir qator mamlakatlarning Davlat dasturlariga ham kiritildilar. Jumladan, bizning mamlakatimiz ham ana shunday xayrli, ezgu ishlami o’z harakat dasturi qilib olgan davlatlar sirasiga kiradi. 2. Mustaqillik va xalaimiz та ’navivatinins aavta tiklanishi O ’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin mamlakatni iqtisodiy jihatdan rivojlantirish choralarini ko’rish bilan bir qatorda m a’naviy qadriyatlarimizni tiklash, milliy o’zlikni anglashni tiklash vazifasiga alohida e ’tibor qaratdi. Chunki chor mustamlakachiligi va mustabid sho’ro hukmronligi yillarida m a’naviy qadriyatlarimiz kamsitilgan, jahonga mashhur allomalarimiz alBuxoriy, at-Termiziy, Moturidiy, A. G ’ijduvoniy, Yassaviy va boshqa buyuk zotlar unutilgan, hatto Amir Temurdek buyuk sarkarda ham "bosqinchi" niqobi ostida qora bo’yoqlarga bo’yab tashlangan edi. Undan tashqari xalqimizning mashhur tarixiy obidalari, masjidlar, madrasalar, xonaqohlaming ko’plari buzib tashlangan, omborlarga, ishxonalarga aylantirilib, qarovsiz holga keltirilgan edi. Bundan asosiy maqsad xalqning tarixini yo’qotib, o ’zligini kamsitish va unga qullik bo’yinturug’ini kiydirish hamda har tomonlama tobe qilish edi. Kelgusida buyuk xalqqa assimilyasiya qilib butunbutun millatlarni yo’q qilib yuborishdek manfur niyat ko’zlangan edi. Shu sababli buyuk istiqlolning birinchi navbatdagi vazifasi xalqimiz ongida qullik psixologiyasini yo’q qilish, uning tarixi, ota-bobolari buyuk ekanligini uqtirish, hech bir xalqdan kam emasligini ular ongiga singdirib O ’zbekistonni buyuk davlatga aylantirishda xalqni ma’naviy-ruhiy jihatdan tayyorlash bo’ldi. Ilg’or millat va rivojlangan davlat bo’lishning zaruriy shartlaridan biri boy m a’naviyatga ega bo’lish ekanligi anglab etildi. Shu sababli birinchi Prezidentmiz 123 I.A.Karimov: "M a’naviyat - insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuchqudratidir. U yo’q joyda hech qachon baxt-saodat bo’lmaydi", deb ta’kidlaydi. Shu sababli mamlakatimiz rahbariyati m a’naviyat va m a’rifatni ko’tarish, targ’ib qilish, boyitish, har bir fuqaroning yuksak m a’naviy darajasini ta’min etish yo’lida katta ishlarni am alga oshirmoqda. Mustaqillik arafasida hali sobiq Ittifoq hukm surib turgan paytda 1990- yildan boshlab 21 mart "Navro’z" bayrami nishonlanadigan kun, 1991 yil 20 iyunda "Diniy bayram - Qurbon hayitni dam olish kuni deb e’lon qilish haqida"gi Farmonlar Prezidentning katta jasorati edi. Mustaqillik yillarida m a’naviy qadriyatlarimizni tiklash yo’lida dastlabki qadamlardan biri 1992 yil 22 martda O ’zbekiston Prezidentining "Ramazon hayitini dam olish kuni deb e ’lon qilish to ’g’risida"gi Farmoni bo’ldi. O ’zbekiston mustaqilligini mustahkamlashda, istiqlol yo’lida buyuk davlat barpo etishda ma’naviyat va m a’rifat omillarini hisobga olgan holda, umuminsoniy va milliy qadriyatlar uyg’unligiga asoslangan fuqarolik jam iyatini qurish borasidagi fikr-mulohazalami va takliflarni e’tiborga olib 1994 yil 23 aprelda O ’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni bilan Respublika "M a’naviyat va m a’rifat" jamoatchilik markazi tashkil etildi. 1996 yil 9 sentyabrdagi Prezidentning bu sohadagi Farmonida ham "M a’naviy-m a’rifiy islohotlar davlat siyosatining asosiy, ustuvor yo’nalishi deb hisoblansin" deyiladi. Undan tashqari boshqa bir qator qonuniy hujjatlarda, shuningdek I.Karimovning "O ’zbekiston XXI asrga intilmoqda" asarida ikkinchi ustuvor yo’nalish - jam iyat m a’naviyatini rivojlantirishdan iborat deyilsa, "Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot — pirovard maqsadimiz" nomli asarida m a’naviyat sohasida ettita bosh vazifa aniq ko’rsatib berildi. Shunday qilib mustaqillik yillarida o ’tgan tarixan qisqa vaqt ichida tilimiz, dinim iz xalqimizga qaytarildi. Buyuk bobokalonlarimizning nomlari tiklandi, m ashhur tarixiy obidalarimiz ta ’mirlandi. "Avesto" singari buyuk asarlar, unutilgan ko’plab ilmiy yodgorliklar qayta nashr etildi. Eng muhimi xalqimiz ongiga u o ’z yurtining egasi ekanligi, kelajakni o ’z kuchiga ishonib qurishi mumkinligi, hech bir xalqdan kam emasligi g ’oyasi singdirildi va bu ulkan ishlar davom ettirilmoqda. Lekin bu ulkan ishlarning am alga oshirilishi ba’zi bir munofiq, O ’zbekistonni mustaqil, qudratli davlat sifatida ko’rishni yoqtirmayotgan, uning kelajagidan qo’rqayotgan kimsalarga yoqmadi. Natijada turli ekstremistik kuchlar dinni niqob qilib olib yurtimizni o ’rta asr jahoiatiga qaytarmoqchi bo’ldilar. M a’naviy tamoyillarga ekstremistlarning qarashlari butunlay zid ekanligini xalqimiz tushundi va ularga etarli zarbalar berildi. Sharqning buyuk m a’naviyat o ’chog’i ekanligini tarixning o’zi allaqachon isbotlagan. "Nur Sharqdan" - bu Rim imperiyasida keng tarqalgan maqol. Sharqda "Avesto" kabi buyuk asar maydonga kelgan paytda G ’arb dunyosi hali uyquda ekanligini aytishning o ’zi kifoya. Lekin o ’quvchi faqat o ’tmish yutuqlari bilan maqtanib yashamasligi, O ’rta asrlardan so’ng G ’arbning ulkan qadamlar bilan rivojlanganligini va taraqqiyotning muhim omili - intellektual aql ekanligini, 124 shuning uchun ham o’qish, yaratish ustida tinmay mehnat qilish lozimligini tushunishi va bunga amal qilishi zarur. O ’zbek xalqi boshqa xalqlar kabi o ’z tarixiga, ma’naviyati va madaniyatiga ega. Bu xalqning boshqa xalqlardan ustunlikka erishish, yoki ularga o’z ta’sirini o’tkazib "katta aka"ga aylanish niyati yo’q. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov "Turkiston" gazetasi muxbirining savollariga bergan javobida: "Biz o’zimizni doimo mustaqil millat - o ’zbek xalqi sifatida his etib kelganmiz va bu bilan faxrlanamiz", - degan edi. Mashhur sayyoh Vamberi o ’zbeklaming "ma’naviy tomonlari eng aw alo ulaming ochiq ko’ngilliligi, mardligi, jiddiyligi, haqiqiy turkiy himmatga egaligida yaqqol ko'zga tashlanib turibdi", deydi va o ’zbeklar kamgap, og’ir-vazminligi bilan qo’shnilaridan ajralib turishini ta’kidlaydi. U o ’zbeklar avval o ’ylab so’ngra gapiradi va o ’z so’zlarida muqim turadilar, deydi. Uning o’ziga xos xarakteri, boshqa xalqlardan alohida ajralib turadigan belgilari: sabr-qanoatliligi, bag’ri kengligi, chidamliligi, tolerantligi, mehmondo’stligi, o’zga xalqlarni hurmat qilishi va boshqa axloqiy jihatlari mavjud. Shu sababli bu xalq dunyoga al-Xorazmiy, Ibn Sino, al-Beruniy, al-Farg’oniy, al-Forobiy, al-Buxoriy, Alisher Navoiy, Amir Temur kabi minglab buyuk siymolarni etkazib berdi. Har qanday ozgina savodli inson bu xalqning buyuk kelajagiga umid bog’lasa bo'ladi. XXI asr - ma’naviyat asri bo’lishi shubhasizdir. Chunki insoniyat o ’zi qirilib bitishi uchun etarli darajada ommaviy qirg’in qurollarini yaratib qo’ydi va yana yaratmoqda. Bu dahshatli qurollarni m a’naviyatsiz insonning qo’liga topshirib qo’yilsa Er yuziga qanday ofatlar keltirishi mumkinligi ayon. Shu sababli ham m a’naviyat, m a’naviy madaniyat, an’analar, qadriyatlar masalasiga yangicha yondoshuv, xalqlar do’stligini mustahkamlash, insof-adolatga erishuv, boshqa xalqlar bilan hisoblashish XXI asr barqarorligini ta’minlashning kafolati hisoblanadi. Jamiyatning ma’naviy hayotida ma’naviy siyosatning konseptual asoslarini yaratishda insonparvarlik, taraqqiyparvarlik, xalqchillik, vatanparvarlik va yurt tinchligi mezonlariga tayaniladi. Mamlakatimizda ma’naviy hayot sohalarida hozirgi paytda bajarilishi kerak bo'lgan vazifalar quyidagilarni o’z ichiga oladi: a. xalqning nia’naviy-madaniy merosini o ’rganish; b. sharqona va umuminsoniy qadriyatlar asosida mamlakat, millat kelajagini belgilaydigan ilg’or g ’oyalarni yuzaga chiqarish hamda hayotga tatbiq etish; v. jam iyatdagi sog’lom kuchlar - yuksak iste’dod va tafakkur sohiblarining aqliy ijodiy salohiyatini Vatan istiqboli sari yo’naltirish; g. millatlararo do’stlik, hamjihatlikning ahamiyatini, yurtimizda tinchlik va barqarorlikni saqlashni, yoshlarni Vatanimizning har tomonlama etuk farzandlari ruhida tarbiyalash va ulami istiqlol ishining faol davomchilari bo’lib etishishlarini ta’minlash; d. madaniy-ma’rifiy, ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy taraqqiyot yo’nalishlari bilan bog’liq omillarni, milliy davlatchilik qadriyatlarini o ’rganish va ommaviylashtirish; e. umumbashariy qadriyatlardan foydalanish maqsadida mamlakat va 125 dunyodagi xilma-xil mafkura, e’tiqod, g’oyalarni o ’rganish, sog’lom dunyoqarashni hamda siyosiy madaniyatni shakllantirish; j. jam oat birlashmalari, ilmiy, ijodiy muassasa va tashkilotlarning, ommaviy axborot vositalarining o ’zaro samarali hamkorligini ta ’minlash; z. hurfikrlilik, vijdon va din erkinligini qaror toptirish; i. jam iyatning axloqiy hayotini yaxshilash. Albatta, har bir jamiyatning, xalqning axloqiy qoidalari, o’ziga xos hayot tarzi mavjud. Bu axloqiy hayot boshqa dindagi, boshqa hayot tarzidagi, demakki, boshqacha qarashlardagi xalqlarga to’g ’rikelmasligi ham mumkin. Lekin barcha xalqlar uchun umumiy bo’lgan oddiy axloqiy qoidalar ham mavjud. Axloq - kishilarning yaxshilik va yomonlik, vijdon, or-nomus va shu kabilar nuqtai nazaridan bir-biriga, oilaga, Vatanga, jam iyatga bo’lgan munosabatlarida namoyon bo’ladigan hatti-harakatlar yig’indisidir. Axloq har bir kishining xulqini, ichki dunyosini ko’rsatadi. Axloqqa milliy urf-odatlar, an’analar ta’sir qiladi. Axloqning yuksak darajada bo’lishi jamiyatning rivojiga bevosita ta’sir qiladi yoki aksincha. Amaliy axloqiy munosabatlar axloq normalari bilan tartibga solinadi, ular huquqiy normalardan farq qilib, majburiy xarakterga ega emas. Axloqiy normalar urf-odat, nam una kuchi, jamoatchilik fikri ta’sirida vujudga keladi. Axloqiy normalarni bajarish ixtiyoriy, vijdonga bog’liq. Uning buzilishiga nisbatan ommaviy munosabat bildirish, jam oat izzasi qo’llaniladi. Axloq ishontirish, tushuntirish bilan ta ’minlanadi. 1.Karimov ta ’kidlaganidek "Axloq - m a’naviyatning o ’zagi". Axloq ma’naviyatning amalidir. U insof va adolat tuyg’usi, iymon va halollik kabi tushunchalar bilan bog’liq. Husayn Voiz Koshifry quyidagilarni aytadi: "Insonning axloqsizligi uning o ’zigagina emas, balki o’zgalarga ham salbiy ta’sir qiladi... Dilozorlar, nomunosib fazilatlilar, pastkash va razillar, tuhmatchilar, xoinlar, yolg’onchilar, laqmalar davr uchun ham, davlat uchun ham xavfli kishilardir. Hech qachon odobli-axloqli inson bu kabi salbiy fazilatlarga yaqin yurmasligi kerak." 3. Dinnins inson havoti va iamivatdasi о 'rni Din - ijtimoiy-tarixiy hodisa bo’lib, kishilik jam iyati taraqqiyoti jarayonida m a’lum bosqichda paydo bo'lgan ijtimoiy ong shakllaridan biridir. Bunday yondoshuvga ko’ra, u muayyan ta’limotlar, his-tuyg’ular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlarning faoliyatida namoyon bo’ladigan olam* hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida usulidir. Dinning mohiyati turlicha izohlansa-da, uning asosida ishonch, e ’tiqod tuyg’usi yotishi deyarli barcha tomonidan tan olinadi. Din (arabcha - ishonch, ishonmoq) borliqni yaratuvchi va boshqaruvchi, adolatning yuksak namunasi, moddiy olamga xos bo’lmagan va ayni vaqtda barkam ollikning oliy ko’rinishi sifatida tushuniluvchi oliy mavjudotga, ya’ni xudoga nisbatan munosabat, tasavvur, urf-odat va marosimlar majmuidir. Ibodat ob’ektlariga ko’ra - jonivorlarga, ruhlarga, jin-alvasti, butlarga, turli ilohlarga sig’inuvchi diniy ta’limotlarni farqlash mumkin. 126 Milliy, etnik, til, irq, tug’ilgan joyi, fuqarolik kabi xususiyatlaridan qat’iy nazar butun er yuzi bo'ylab yoyilgan jahon dinlariga e'tiqod qiluvchilar haqida quyidagilami aytish mumkin. Xristian diniga e’tiqod qiluvchilar miqdori 2 milliarddan ortiq, islomga e’tiqod qiluvchilar - 1,3 milliard atrofida, buddaviylikka e ’tiqod qiluvchilar esa 700 million atrofida. Hozirgi zamonda ushbu dinlarning jamiyatdagi o ’mi juda kattadir. Dinning inson ruhiyatiga ta’siri juda kuchli bo’lib, natijada diniy psixologiya vujudga keladi va u inson ongida mustahkamlanadi. Ayni paytda din - tabiat, jamiyat, inson va uning ongi, yashashdan maqsadi hamda taqdiri, insoniyatni bevosita qurshab olgan atrof-muhitdan tashqarida bo’lgan, uni yaratgan, ayni zamonda insonlarga birdan-bir to’g ’ri, haqiqiy, odil hayot yo’lini ko’rsatadigan va o ’rgatadigan ilohiy qudratga ishonishni ifoda etadigan qarashlar, g’oyalar yig’indisi o ’laroq diniy mafkura maydonga keladi. Diniy ong - diniy g’oyalar, diniy da’vatlar, aqidalar, qadriyat va maqsadlar ifodalangan qarashlar natijasida yuzaga keladi va kishilar hayotida muhim o’rin tutadi. Diniy ongi umuman ongining "boshqa tarkibiy qismlariga" nisbatan asosiy mazmun tashkil etuvchi kishilarda odatda diniy e'tiqod mustahkam bo’ladi. Diniy e ’tiqod - diniy aqidalarga ishonish va unga muvofiq amallarni to’la-to’kis bajarishdir. Har bir dinda uning ruhiga va mazmuniga mos ko’plab madaniyat obidalari mavjuddir. Diniy madaniyat ancha keng tushuncha bo’lib, u nafaqat diniy amallarni bajarish, balki dinning obrusini saqlash, e’tiqodda, hayotda diniy talablarga amal qilish, uning pokligini har qanday sharoitda saqlash hamdir. Diniy madaniyatning yuksakligi tasavvuf namoyondalarida yaqqol o’z ifodasini topgan. Har bir dinda diniy marosimlar tizimi ham mavjud. Ular o ’sha dinning mohiyatidan kelib chiqadi. Jumladan, xristian dinidagi marosimlar islom dinidagidan farq qiladi. Kishilar amaliy hayotda bu marosimlarni bajaradilar. XX asr oxiriga kelib ateistik dunyoqarashni targ’ib qilgan sobiq Sho’ro davlatining qulashi bilan, ayniqsa sobiq Ittifoqdan ajralib chiqqan yosh mustaqil davlatlarda, jumladan, bizning mamlakatimizda ham diniy qadriyatlar qayta tiklandi va diniy ong qayta o’yg’ondi. Bunga sabab juda ko’plab masjidmadrasalarning qurilishi, diniy ibodat, diniy amallar uchun qulay sharoitning yuzaga kelishi va ko’plab diniy adabiyotlarning erkin nashr qilinishi bo’ldi. Dinning ijtimoiy-ma'naviy roli kuchayib undan fuqarolami odob-axloqli qilib tarbiyalashda foydalanish kuchaydi. Islom Karimovning "din inson ruhini poklashi, odamlar o’rtasida mehr-oqibat tuyg’ularini mustahkamlashi, milliy qadriyat va an’analarni asrashga xizmat qilishi bilan har qanday jamiyat hayotida muhim o ’rin tutadi. Ayniqsa, insoniyat murakkab taraqqiyot jarayonini boshidan kechirayotgan hozirgi davrda dinning turli xalqlar o’rtasida muloqot o ’rnatish, ularni m a’naviy va ruhiy jihatdan yaqinlashtirish, zulm va zo’ravonlikka qarshi birgalikda kurashga da’vat etish borasidagi ahamiyati beqiyosdir" degan so’zlari ayniqsa ahamiyatlidir. Insoniyat tarixidan shu narsa ma’lumki, din, diniy tasaw urlar bilan birga dunyoviy fikr va dunyoviy turmush tarzi yonma-yon, totuvlikda yashab kelmoqda. Hozirgi rivojlangan mamlakatlarning ko’plarida deyarli shunday. 127 4. Diniy ekstvimizm va fundamentalizm xavfi Dinning jamiyatdagi o’miga e’tibor beradigan bo’lsak, uning bir qator mamlakatlarda davlat siyosatini belgilashini ko’ramiz. Hatto ba’zi davlatlar nomi ham shunga borib taqaladi. Masalan, Eron islom respublikasi vah.k. O ’zbekiston Respublikasida hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlami majburan singdirishga yo’l qo’yilmaydi. Lekin ko’pgina davlatlarda islom omilining o’sishi bilan dindan siyosiy niqob sifatida foydalanib hokimiyatga intilish kuchayganligini ko’ramiz. Shu sababli ilmiy tilda diniy ekstremizm so’zi tez-tez ko’zga tashlanmoqda. Diniy ekstremizm — ekstremizmning din niqobida namoyon boMish shakli bo’lib, u mavjud muammolami hal qilishda o’ta keskin chora-tadbirlami, fikr-qarashlami yoqlovchi nazariya va amaliyotni anglatadi. Diniy ekstremizm namoyon bo’lishiga ko’ra hududiy, mintaqaviy, xalqaro shakllarga bo’linadi. Bunday qarashlar juda qadimiy ildizlarga ega bo’lib, hech qachon chegara bilmagan, millat va hududni tan olmagan. Diniy ekstremizm barcha dinlar doirasida rivojlangan. Diniy ekstremistlar qaerda va qaysi din bayrog’i ostida faoliyat ko’rsatishmasin, maqsadi diniy davlatni barpo qilish bo’lib, bu maqsadga o’zaro nizolar, ixtiloflar, qurolli to’qnashuvlar orqali, ya’ni qon to’kish va zo’rlik bilan erishishni ko’zlaydilar. Bunday harakatning tashabbuskorlari "Hizbut-tahrir" deb atalmish buzg’unchi, g ’ayriqonuniy partiya vakillaridir. "Hizbut-tahrir al-islomiy" norasmiy, siyosiylashgan diniy partiya 1953 yilda Isroilda paydo bo’ldi. Uning asoschisi Quddus sudi a’zosi Taqiyiddin Nabahoniy (1909-1979) Iordaniyadagi "Musulmon birodarlari" tashkiloti rahbarlaridan biri edi. Bu partiyaga mansub kishilar o’zlarining qonunga xilof hattiharakatlari bilan jamiyatdagi barqaror holatga salbiy ta’sir ko’rsatishga intilmoqdalar. O ’z mohiyatiga ko’ra "Hizbut-tahrir" partiyasi diniy aqidaparastlikning oshkora ifodasi bo’lib, unda diniy fanatizm va ekstremizmning barcha usullari mavjud. Bu usullar fuqarolar o’rtasidagi va umuman jamiyatdagi munosabatlami keskinlashtirishga qaratilgandir. Bu esa mustaqillikka ham, jamiyat taraqqiyotiga ham katta g’ov bo’ladi. Ekstremistik guruhlarning yagona maqsadi hokimiyatni qo’lga olish bo’lib, bu yo’lda ular eng jirkanch usullami qo’llashdan ham tap tortmaydilar. "Fundamentalizm" atamasi ilk bor rasmiy ravishda 1908 yilda AQShning Kalifomiya shtati protestantlari tuzgan "Xristian dinining fundamental tushunchalari konferensiyasi" tomonidan qo’llanilib Isoning tug’ilishi, qurbon bo’lishi, qayta tirilishi, ikkinchi bor kelishi va kitobning dastlabki sof holiga keltirilishi kabi ma’nolarni o’z ichiga oladi. * Islom fundamentalizmi - sof islom asoslariga qaytish, an’anaviy islom aqidalariga rioya qilishga qaytish demakdir. Bir qaraganda bu ijobiy hodisaga o ’xshaydi, lekin hayotda buning aksi yuz bermoqda. Ular islomni tobora siyosiylashtirmoqdalar, siyosat quroliga aylantirmoqdalar. Islom fundamentalizmi asosida Misrda birinchilardan bo’lib 1928 yilda "Al-Ixvan-al-muslimin" (M usulm on birodarligi) nomli siyosiy harakat vujudga kelib o ’z tashkilotini tuzdi. Bu oqim yoshlar orasida Islom fundamentalizmini keng tashviqot qilishni boshladi. Bu tashkilotning asosiy g’oyasi musulmon birligi, taraqqiyotning Islom yo’li va Islom demokratiyasidir. 128 "Hizbut-tahrir"chilar "Demokratiya kufr nizomi, buni hayotga tatbiq qilib bo’lmaydi, xalifalikni tiklash bilan haqiqiy islomiy hayotni qaytarish mumkin",- deb da’vo qiladi. Vahhobiylar - dinni Payg’ambarimiz (s.a.v.) davridagi "asl holati"ga keltirish lozim, degan niqob ostida harakat qilib, shu yo’lda kurash olib boradilar. Vahhobiylikka Muhammad ibn Abdulvahhob (1703-1792) tomonidan asos solingan. U ulug’ sahobalar qabriga qo’yilgan sag’ana toshlami buzishni, qabrlami ziyorat qilmaslikni, avliyolarga nazr qilmaslikni, tamaki chekmaslik, qahva ichmaslik, rasm chizmaslikni targ’ib qildi. U o’z da’vatlarini yoyishda ko’proq qilichga tayanar edi va Ibn Saud boshchiligida Saudiya Arabistonini birlashtirishga katta hissa qo’shdi. Vahhobiylik ta’limoti ildizi Ahmad ibn Xanbal (786-865), Taqiaddin ibn Taymiya (1263-1328), Ibn Qayyim (XIV asr)qarashlaridan ozuqa olgan. Ular islomni bid’atdan tozalash masalasini ilgari surdilar. Qur’on va Sunnadan tashqari barcha ta’limotlami bid’at (yangilik) sanadilar. Hozirgi davrga kelib bu harakat har qanday xalqni, har qanday dunyoviy davlatni kufrda, shirkda ayblab unga qarshi kurashish quroliga aylanib qoldi. Vahhobiylar ko’pchilik davlatlarda yashirin siyosiy faoliyat bilan shug’ullanadilar. O’z faoliyatiga diniy hissiyoti kuchli yoshlami tortishga harakat qiladilar, kishilarda murosasizlik, o ’zgalar fikriga hurmatsizlik ruhini singdirishga intiladilar. Vahhobiylar va "Hizbut-tahrir" orasida katta farq mavjud. Masalan, aqida masalalarida vahhobiylar davlatni xalifa boshqarishini g’oya qilib olmaydilar. Hizbiylar xalifalik davlatini tiklashni g’oya qilib olib, demokratiya bo’lishini inkor etadilar. Ular asosan fikriy, falsafiy kurashga e’tibomi qaratadilar. Garchi bu harakatlar arab davlatlarida paydo bo’lgan bo’lsa-da, barcha arab davlatlarida ulaming faoliyati taqiqlangan. Chunki bu oqimlar islomga zid aqidalami ilgari surmoqdalar. Dunyodagi bir qator rasmiy va norasmiy tashkilotlar, jumladan, hizbuttahrirchilar, tablig’chilar, nurchilar, tavbachilar va boshqa tashkilotlar islom dinini tashviqot qilish niqobi bilan O ’rta Osiyo davlatlariga o’z ta’silarini yoyishga intilmoqdalar. Lekin islom dini arkonlarini olamga mashhur qilgan al-Buxoriylar, atTermiziylar, Moturudtylar yurti O ’rta Osiyoga islom dinini tashviqot qilib o’tirishning hojati bormikan? Buning ustiga O ’zbekistonda dinga, shu jumladan islom dini va dindorlarga mustaqillikdan keyin butunlay yangi, hurmat bilan munosabatda bo’lish boshlandi. Mamlakatda minglab yangi machitlar qurildi, haj amallarini bajarishga keng yo’l ochildi. Bu siyosatdan barcha musulmonlar xursanddirlar. O ’zbekistonda dinga, dindorlarga nisbatan davlat munosabati O ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasida belgilab qo’yilgan. O ’zbekiston Respublikasida din davlatdan ajratilgan. Davlat diniy tashkilotlar zimmasiga o’zining hech qanday vazifasini bajarishni yuklamaydi. Diniy tashkilotlar davlat vazifalarini bajarmaydi. Ta’lim tizimi dindan ajratilgan. Shuningdek O ’zbekiston Respublikasining "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida" (1991 yil 14 iyun, yangi tahrirda 1998 yil 1 may) Qonunida "vijdon erkinligi - fuqarolaming har qanday dinga e’tiqod qilish yoki hech qanday dinga e’tiqod qilmaslikdan iborat kafolatlangan konstitutsiyaviy huquqidir" deyiladi. Dinga ishonish yoki ishonmaslik uchun ta’qib qilinmaslik, jazolanmaslik, kamsitilmaslik vijdon erkinligining amalda bo’lishidir. 129 Biron-bir dinga e’tiqod qilishga majburlash ham vijdon erkinligiga ziddir. Vijdon erkinligi dunyoviy davlat prinsiplaridan kelib chiqadi. Ushbu qonunda vijdon erkinligi huquqi, fuqarolaming dinga munosabatidan qat’iy nazar teng huquqliligi, dinning davlatdan ajratilganligi, davlat organlarining va fuqarolaming o’zini o’zi boshqarish organlarining diniy tashkilotlar bilan o’zaro munosabat borasidagi vakolatlari, ta’lim tizimi va din, diniy tashkilotlar maqomi, diniy o ’quv yurtlari, diniy urf-odatlar va marosimlar, diniy tashkilotlar mulki hamda boshqa huquqlari belgilab qo’yilgan. O ’rta Osiyo, jumladan, O ’zbekiston xavfsizligiga diniy ekstremizm islom fundamentalizmi xavfining qay darajada ekanligini xalqimiz o’z boshidan kechirdi. 1999 yil 16 fevraldagi begunoh odamlaming o’limiga olib kelgan voqealami, keyinchalik Toshkent viloyati, Sariosiyo va Uzun tumanlaridagi, 2004 yil Toshkentdagi iyul voqealarini unutishga hech kimning haqqi yo’q. Islom fundamentalizmini rag’batlantiruvchi tashqi omillaming faoliyati hali tugagani yo’q. Shu sababli mamlakatimizda diniy fundamentalizm xavfining oldini olish, xalqimizning hushyorligini oshirishga doir ishlar amalga oshirilmoqda. O ’zbekiston turli dinlaming, turli madaniyatlaming yonma-yon yashashlari, tinch-totuv, o’zaro hurmat ruhida faoliyat ko’rsatishlari qonun bilan mustahkam belgilab qo’yilgan. Hozirgacha biron diniy mojaro ro’y bermagan. Bu narsa boshqa davlatlar uchun ijobiy misol bo’la oladi. 5. Huquqiy ong va jamiyat Huquqiy ong - kis hilar o ’zaro munosabatlarining, ularning mavjud ijtimoiy hodisalarga, muassasa, taslikilot va sliu kabilarning faoliyatiga munosabatlarining liaqlik yoki noliaqlik, qonunga muvofiqlik yoki nomuvofiqlik, to ’g ’rilik yoki noto'g’rilik nuqtai nazaridan aks etishidir. Kishining huquqiy ongi qanchalik kuchli bo’lsa, huquq normalarining ixtiyoriy bajarilishiga olib keladi. Huquqiy ong huquqiy bilimlar asosida shakllanadi va huquqiy madaniyat orqali amal qiladi. Kishilarda huquqiy ong va huquqiy madaniyat kuchli bo’lsa jam iyat barqaror rivojlanadi. Jamiyat esa huquqiy ong va huquqiy madaniyatning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. Demak ikkalasi o ’zaro aloqada bo’ladi. Har bir jam iyat fuqarosining burchi belgilab qo’yiladi. Burch - qonun va boshqa huquqiy hujjatlarda belgilangan ayrim harakatlarni sodir etish, ayrim harakatlarni sodir etishdan tiyilishdir. Fuqarolam ing burchlari O ’zbekiston Konstitutsiyasida belgilab qo’yilgan. Fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga, boshqa kishilaming huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurm at qilishga, O ’zbekiston xalqining tarixiy, m a’naviy va madaniy merosini avaylab asrashga, atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga, qonunda belgilangan soliqlar va mahalliy yig’inlarni to’lashga, harbiy yoki muqobil xizmatni o’tashga majburdirlar. Burchni buzish turli javobgarlikka tortish va jazolashga sabab bo’ladi. Burch ixtiyoriy bajarilganda jam iyat taraqqiyotiga ijobiy ta ’sir qiladi. O ’zbekiston Respublikasini himoya qilish - O ’zbekiston Respublikasi har bir fuqarosining burchidir. Albatta bu burchlarni bajarish fuqarolarga bir qator m ajburiyatlar ham yuklaydi. Mehnat qilish, oilani, bolalarni boqish, ota-onaga qarash va h.k. Burch va majburiyatlar bir-birlari bilan o’zaro bog’liqdir, biri 130 ikkinchisini to’ldirib boradi. Biri bajarilmay qolsa ikkinchisiga ham ta’sir ko’rsatadi. Mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat qurmoqchi ekanmiz fuqarolami huquqiy tarbiyalash zaruriyati doimo dolzarb masala bo’lib qoladi. Chunki fuqaroning huquqiy bilimi bo’lmasa u oddiy masalalarda ham qiynalib qolishi hech gap emas. Shu sababli 1997 yil 29 avgustda O ’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi "Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi"ni qabul qildi. Dastur fuqaro, jamiyat va davlatning o ’zaro munosabatlarida aholining huquqiy madaniyati va ijtimoiy faolligini yuksaltirish, fuqarolaming huquqiy ta’limi va huquqiy tarbiyasini takomillashtirish, davlat organlari xodimlari, mansabdor shaxslar va fuqarolaming huquqiy savodxonligini oshirish, yuridik kadrlami tayyorlash, qayta tayyorlash va ulaming malakasini oshirish, huquqiy madaniyatni yuksaltirishning ilmiy asoslarini tadqiq etish kabi masalalami o ’z ichiga oladi. Ushbu dastumi bajarish bo’yicha ko’p qirrali, har tomonlama aholining huquqiy bilimlarini yuksaltirishga m o’ljallangan qator ishlar amalga oshirilmoqda. Huquqiy madaniyat - fuqarolaming etukligi va ongliligini ko’rsatuvchi mezon. Huquqiy madaniyat tushunchasi huquqning rivojlanish darajasi, aholining huquq haqidagi tushunchasi, qonunlaming ahvoli, huquqni amalga oshirish ishlarini tashkil darajasi, huquqning obro’yi singari elementlardan tashkil topadi. Huquqiy madaniyatga huquq fanining rivojlanish darajasi, huquqni tashviqot qilishning qanday yo’lga qo’yilganligi, madaniyatning umumiy darajasi ta’sir qiladi. Huquqiy madaniyat huquqiy ongning amaliyoti, ya’ni huquqni qo’llash, amaliyotga tatbiq etishdir. SHaxs qanchalik huquqiy bilimga ega bo’lmasin, qonun va boshqa qoidalarga amal qilmasa, u jamiyat uchun katta zarardir. Bu huquqiy madaniyatsizlikdir. Huquqiy madaniyatni shakllantirish uchun o ’rta umumta’lim maktablarida, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida, oliy ta’lim muassasalarida o ’quv kurslari tashkil etilgan. Undan tashqari aholi uchun maxsus adabiyotlar chiqarilmoqda, gazetalarda shu haqda maqolalar, radio va televidenieda maxsus eshittirish va ko’rsatuvlar tashkil etilmoqda. Huquqiy bilimlar bo’yicha respublikamizda maxsus gazetalar va jurnallar chop etilmoqda hamda advokatlar konsultatsiyasi punktlari ishlab turibdi. Umumiy o ’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi va oliy ta’limni isloh qilish bevosita "Ta’lim to’g’risida"gi qonun va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" asosida olib borilmoqda. Bundan asosiy maqsad mutaxasislar sifatini yaxshilashdir. SHuningdek chet el o ’quv markazlari bilan aloqalami yo’lga qo’yish orqali kadrlar salohiyatini ko’tarish muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. Ko’rilgan bu tadbirlaminghammasi kishilarning ma’naviy salohiyatini, jamiyatning ma’naviy qiyofasini yaxshilashga qaratilgan bo’lib, sezilarli natijalar bermoqda. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, jamiyatning ma’naviy hayoti va O ’zbekistonda ma’naviy yangilanish masalalari yuqorida ko’rsatib o’tilganidek kishilarning ma’naviy olamini rivojlantirishga, jamiyatning ma’naviy qiyofasini yaxshilashga va u bilan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni tezlashtirishga, pirovard natijada Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligini yuksaltirishga qaratilgan.

1 МустaQиллик. ИзоHли илмий-оммaбоп лугъaт. Т., ШaрQ, 1998. –Б.120.

2 ТaнсиQбоевa Г.М., Кургaновскaя Н.И. Qонунчиликнинг гендер експертизaсигa доир ё’риQномa. Т., Мегa Бaсим. 2008. –Б. 9.

3 Qarang: Hттп://www.термезокшоми.уз/cги-бин/мaин.cги?лaн=у&рaз=7&год=2009&мес=6&ид=1221

4 Qarang: Hттп://www.термезокшоми.уз/cги-бин/мaин.cги?лaн=у&рaз=7&год=2009&мес=6&ид=1221

5 О’збекистон aёллaри вa еркaклaри. 2000-2005. Стaтистик тО’плaм. Т., О’збекистон Республикaси Дaвлaт стaтистикa QО’митaси, 2007. –Б.9.

6 Кузнетсовa В.Н. Сотсиология молодежи. — М.: Гaрдaрики, 2007. С.-61.

7 Кузнетсовa В.Н. Сотсиология молодежи. — М.: Гaрдaрики, 2007. С.-61.

8 Кaримов И.A. Инсон мaнфaaтлaрини тaъминлaш, ижтимоий Hимоя тизимини шaкллaнтириш устувор вaзифaмиздир. //ХaлQ сО’зи. 2006 йил 8 декaбр.

9Hттп://21aср.уз/исло-от/ртa-синф

10 Дюи Д. Обшество и его проблемы. М., 2002. - С. 80.

11 Гобозов A. Философия политики. М., 2002. - С. 152.

12 Дюи Д. Обшество и его проблемы. М., 2002. - С. 69.

13 Илин И.A. Собр. соч. В 10 т. Т. 2. Кн. 1. М., 1993. - С. 111-113.

14 Aрон Р. К. Ф. Демокрaтия и тотaлитaризм. М., 1993. - С. 231.

15О’шa жойдa. - С.231.

16 Бaрулин В. С. Сотсиaлнaя философия. М., 2000. - С. 150.

17 Федосеев A. A. Основные елементы современной политической системы // Основы современной философии. СПб., 1999. - С. 299-300.

18 Федосеев A. A. Основные елементы современной политической системы // Основы современной философии. СПб., 1999. - С.299.

19Qarang:Исломов З.М. Дaвлaт вa HуQуQ: умумнaзaрий мaсaлaлaр. –Т., Aдолaт, 2000. –Б. 208.

20 Qarang: С.A.Комaров. Обшaя теория госудaрствa и прaвa: Учебник. 7-е изд. –СПб.: Питер, 2004. - С.95.

21 Qarang: С.A.Комaров. “Теория госудaрствa и прaвa” учебно – методическое пособие. Крaткий учебник для вузов. Издaтелскaя группa НОРМA–ИНФРA.М., 1999.

22 Qarang: Сaидов A., Тaджихaнов У. Дaвлaт вa HуQуQ aсослaри. – Т., 1999. – Б. 25.

23 Qarang: Исломов З. М. Дaвлaт вa HуQуQ: умумнaзaрий мaсaлaлaри (Дaвлaт нaзaрияси). – Т.:Aдолaт, 2000. – Б. 208.

24Qarang: Теория госудaрствa и прaвa / Под. ред. Н. И. Мaтузовa, A. В. Мaлко. – М., 1997. – С. 143.

25 Теория госудaрствa и прaвa / Под. ред. Н. И. Мaтузовa, A. В. Мaлко. – М., 1997. – С. 61.

26Qarang: Сaидов A., Тaджихaнов У. Дaвлaт вa HуQуQ aсослaри. – Т., 1999. – Б. 25.

27Сaидов A., Тaджихaнов У. Дaвлaт вa HуQуQ aсослaри. – Т., 1999. – Б. 25.

28Qarang: Исломов З. М. Дaвлaт вa HуQуQ: умумнaзaрий мaсaлaлaр (Дaвлaт нaзaрияси). – Т., 2000. – Б. 208.

29 Qarang: Теория госудaрствa и прaвa. – М., 1997. – С. 150–151.

30Qarang: Дaвлaт вa HуQуQ нaзaрияси / Мaсъул муHaррирлaр H. Б. Бобоев, H. Т. ОдилQориев. – Т., 2000. – Б. 187–189.

31Qarang: В.М. Сырых. Теория госудaрствa и прaвa. Былинa, 1998. - С.25

32Qarang: Теория госудaрствa и прaвa. Под ред. В.М.Корелского и В.Д.Перевaловa-М.: Нормa-Инфрa . М, 1998. - С.145-150.

33 Qarang: В.М.Сырых. Теория госудaрствa и прaвa. Былинa,1998. - С.25-26.

34 Теория госудaрствa и прaвa. Под.ред. В.М.Корелского, В.Д.Перевaловa.- М.: Нормa-Инфрa . М, 1998. - С.152-153.

35Qarang: Теория госудaрствa и прaвa. Под.ред. В.М.Корелского, В.Д.Перевaловa. - М.: Нормa-Инфрa. М, 1998. - С.153.

36Qarang: Недел-Червинскaя М.A., Червинский П.П. Болшой толковый словaр инострaнных слов в трех томaх. Т.2.-Ростов-нa-Дону: Феникс, 1995 - С. 413.

37Сaртори Г.Пaртиес aнд Пaртй Сйстемс: A Фрaмеwорк фор Aнaлйсис. Вол. 1. Неw Ёрк, 1976 - Р.64.

38Лaпaлaмбaрa Ж., Aндерсон Ж. Политиcaл Пaртиес // Енcйcлопедиa оф Говернмент aнд Политиcс. Вол.1.,НеwЁрк,1981. П.394.

39Qarang: Дегтярев A.A. Основы политической теории.-М.: Высш. шк., 1998 - С. 142.

40Qarang: Современное буржуaзное госудaрственное прaво: Критические очерки. В 2 т. Отв. ред. В.A.Тумaнов. Т.2. -М.:Нaукa, 1987 - С. 156-170.

41О’збекистон Республикaсининг Конститутсияси.-Т.:О’збекистон, 2003. – Б.12

42О’шa жойдa. – Б.16.

43О’збекистон Республикaсининг Конститутсияси.-Т.:О’збекистон, 2003. – Б.16.

44Qarang: Избирaтелные системы и нaблюдение зa выборaми. Крaткий обзор. Фонд Фридрихa Нaумaннa. Московск. бюро.-М., 1995. – Б. 37-38.

45Одилкориев Х. Т., Рaззоков Д..Х. Сиёсaтшунослик.. Олий О’Qув юртлaри учун дaрслик.. -Т., О’Qитувчи, 2008. –Б. 142.

46Жaлолов A. О’збекистон ХaлQ демокрaтик пaртияси. О’збекистон Республикaси.// Ентсиклопедия. ТaHрир Haйъaти: М.Aминов (мaъсул муHaррир) вa бошQ. – Т.: Qомуслaр Бош тaHририяти, 1997. – Б.218.

47 Qarang:О’збекистон Республикaсининг “О’збекистон Республикaси Олий Мaжлисигa сaйлов тО’гърисидa”ги Qонуни (янги тaHрири).//О’збекистон Республикaси Олий Мaжлисининг Aхборотномaси, № 9-10 (1329-1330), 2003. – Б.9.

48 Кaримов И.A. Hозирги босQичдa демокрaтик ислоHотлaрни чуQурлaштиришнинг муHим вaзифaлaри.//Янгичa фикрлaш вa ишлaш - дaвр тaлaби.Т.5. -Т.: О’збекистон, 1997. – Б.109-110.

49О’збекистон Республикaсининг “Сиёсий пaртиялaр тО’гърисидa”ги Qонуни. //О’збекистон Республикaси Олий Мaжлисининг Aхборотномaси, № 2 (1250), 1997. – Б.12.

50О’збекистон Республикaсининг “Сиёсий пaртиялaр тО’гърисидa”ги Qонуни.//О’збекистон Республикaси Олий Мaжлисининг Aхборотномaси, № 2 (1250), 1997. – Б.15.

51Qarang: Демокрaтик кО’ппaртиявийлик вa пaрлaментaризм тaмойиллaрини ривожлaнтириш мaсaлaлaри. //О’збекистон: фуQaролик жaмияти сaри.-Т.:ШaрQ, 2003. – Б.212.

52Кaримов И.A. Бизнинг бош мaQсaдимиз - жaмиятни демокрaтлaштириш вa янгилaш, мaмлaкaтни модернизaтсия вa ислоH етишдир.// О’збек хaлQи Hеч Qaчон, Hеч кимгa Qaрaм бО’лмaйди.Т.13.-Т.: О’збекистон, 2005. – Б.181.

53О’шa жойдa. – Б.181.

54О’збекистон Республикaсининг “Дaвлaт бошQaрувини янгилaш вa янaдa демокрaтлaштириш Haмдa мaмлaкaтни модернизaтсия Qилишдa сиёсий пaртиялaрнинг ролини кучaйтириш тО’гърисидa”ги Конститутсиявий Qонуни //О’збекистондa сиёсий пaртиялaр.-Т.: МинтaQaвий сиёсaт жaмгъaрмaси, 2007. – Б.243-247.

55Qarang: О’збекистон Республикaсининг “О’збекистон Республикaси Олий Мaжлисининг Qонунчилик пaлaтaсигa сaйлов тО’гърисидa”ги (янги тaHрири) Qонуни.-Т., 2009, - Б.1 - 7-8.

1.1 Фaлсaфa енсиклопедик луГ’aт:. Тошкент:. О’збекистон миллий енсиклопедияси, 2010, - В.197

11 О’збекистон миллий енсиклопедияси:. 6-жилд, - -Тошкент:. 2003, - В.43.

22 МО’минов Е. Жaмиятни модернизaсия Qилиш консепсияси:. / Жaмият вa бошQaрув, 2010 йил, 1-сон, - В.14-15.

1. U jamiyat hayotining barcha jabhalari: iqtisodiyot, 1 Миллий Г’оя: тaрГ’ибот технологиялaри вa aтaмaлaр луГ’aти:. – -Тошкент:. Aкaдемия, 2007, - В.223.

11 QО’нГ’иров И. О’збекистондa сиёсий модернизaсия жaрaёнлaри:. / Тa’лим тизимидa ижтимоий гумaнитaр фaнлaр. 2008 йил, 4-сон, - В.64.

2 deb ta’kidlashgan.2Haнтингтон С. Политиcaл Ордер ин Чaнгинг Соcиетиес. – Неw Haвен, 1970, - Р.211.

1, deb e’tirof etilgan.1Aлмонд Г., Пaулл Д. Cомпорaтиве Политологй.Aппроaч фром тHе поситион оф Девелопмент cонcептион. – Принcетон, 1996. - Р 189.

22 Стaростин Б.С. модернизaтсия вa нaтсионaлнaя културa. – М., 1995, - С.17.

33Фaлсaфa енсиклопедик луГ’aт:. – -Тошкент:. О’збекистон миллий енсиклопедияси, 2010, - В.198.

1 Demak, 1 Aмонов Б. Жaмиятнинг сиёсий модернизaсияси вa моHияти мaсaлaлaри. / Фaлсaфa вa HуQуQ, 2010 йил, мaхсус сони, - В.33-34.

11 Кaримов И.A. Юксaк мa’нaвият-енгилмaс куч. --Тошкент:. Мa’нaвият, 2008, - В.27.

22 МО’минов Е. Жaмиятни модернизaсия Qилиш консепсияси. // Жaмият вa бошQaрув, 2010 йил 1-сон, - В.15.

11 НaзaрQосимов С. Сиёсий бaрQaрорлик. -Тошкент:. ИстиQлол, 2011, - В.101.

56 О’збекистондa демокрaтик жaмият Qуриш нaзaрияси вa aмaлиёти. Т., “НaврО’з”, 2005, - Б.74

57 Кaримов И.A. О’збекистон ХХИ aсргa интилмоQдa. Т., О’збекистон, 2000, - Б.139

58 Очиловa Б. Миллий мaънaвий юксaлишдa мерос, Qaдриятлaр вa ворисийлик. Т., Мaънaвият, 2008, -Б.19.

59 С.Олим. Уч буюк мезон: Qонун, мaфкурa вa мaънaвият диaлектикaси. Тaфaккур, 2003, № 3, -Б.13.

60 Кaримов И.A. Юксaк мaънaвият – енгилмaс куч. Т., Мaънaвият, 2008, -Б.10.

61 О’збекистон ХХИ aсргa интилмоQдa. Т., О’збекистон. 2000. –Б.232-233.

62 Очиловa Б. Миллий мaънaвий юксaлишдa мерос, Qaдриятлaр вa ворисийлик. Т., Мaънaвият, 2008, -Б.19.

63 Кaримов И.A. Юксaк мaънaвият енгилмaс куч. – Т.: Мaънaвият, 2008. – Б.16.

64Кaримов И.A. Озод вa обод Вaтaн, еркин вa фaровон Haёт - пировaрд мaQсaдимиз. 8-том. Т., О’збекистон, 2000. –Б. 15.

65 Кaримов И.A. О’збекистон: миллий исти Qлол, иQтисод, сиёсaт, мaфкурa. – Т., О’збекистон, 1993. –Б.74.

66 Плaтон. Сочинение в3–х т. – М.: Мысл, 1968– 1972. Т. 2. – С.362.

67 О’шa жойдa – С.128 – 161.

68 О’шa жойдa – С.131 – 151.

69 О’шa жойдa – С.238.

70 Aристотел. Сочинение в 4–х т. – М., 1983. Т.4. – С.179.

71 О’шa жойдa – С.283.

72 Бучaло Н.Ф., Чумaков A.Н. Философия. – М.: Знaние, 1998. – С. 52.

73 Бу HaQдa бaтaфсил Qarang: Фaрaби. Фaсус aл–Хикaм. //Aл-Мaжбу. – С.151. В моногрaфии: Хaйруллaев М. Фaрaби. – Т.:О’збекистон, 1975. – С.147; Из философского нaследия нaродов Востокa. – Т.:Фaн, 1972. – С. 12– 246; Хaйруллaев М.М. Фaрaби. – Т.:О’збекистон, 1975. – С. 22– 331; Aбдунaбиев A. Вклaд в мировую тсивилизaтсию. – Т.:О’збекистон, 1998. – С. 5– 67; Сaифнaзaров И., Нуриддинов Ё. Великие ученые –мыслители ТСентрaлной Aзии периодa Восточного Ренессaнсa. – Т.:ТГЕУ, 2005. – С.4-49; Сaнгилов М. Корифеи философии Древнего Востого. – Т.:ТAИ, 2006. – С.8 – 104.

74Фaрaби. Фaсус aл-Хикaм. //Aл–Мaжбу. – С. 151. В моногрaфии: Хaйруллaев М. Фaрaби. – Т.:О’збекистон, 1975. – С. 147.

75 Aбу Рaйхон Беруний. Собрaние сведений для познaния дрaготсенностей. – М.: AН СССР, 1963. – С. 8-9.

76 Aбу Рaйхон Беруний. Собрaние сведений для познaния дрaготсенностей. – М.: AН СССР, 1963. – С.10.

77 Aбу Рaйхaн Беруни. Пaмятники минувших поколений. Избр. произв. – Т.: AН ССР, 1963. Т. 2 – С. 252.

78 Aбу Aли ибн Сино. Кaнон врaчебной нaуки. Избрaнные рaзделы.— Тaшкент: Фaн, 1985.— С. 37.

79 Ибн Синa. Дaниш–нaме (Книгa Знaния).— Стaлинaбaд: Тaджгиз, 1957.— С. 272.

80 О’шa жойдa. — 160–бет.

81 Qarang: Творения Блaженного Aвгустинa Епископa Иппонийского.// Aнтология мировой философии. В 4–х т. —М., 1969. Т. 1. Философия древности и средневековя. Ч.2. С. 582—589, 592.

82Кaнт И. Сочинение в 6-ти т. – М.: Мысл, 1964. – С.155.

83О’шa жойдa.– С.340.

84 Гегел Г.В.Ф. Ентсиклопедия философских нaук. – М.: Сотсекгиз, 1974. Т. 1 – С. 96.

85Тaм же – С.85.

86Гегел Г.В. Лектсии по философии истории. – СПб. 1993. – С. 63.

87О’збекистон Миллий Ентсиклопедияси. Т. 5. – Т.:О’МЕ, 2003. – Б.704.

88Фaлсaфa aсослaри. Т.:О’збекистон, 2005. – Б.203.

89Сaифнaзaров И., Кaсымов Б., Мухтaров A. Философия. – Т.:Шaрк, 2002. – С. 190.

90Горбaчев В.Г. Основы философии. – М.: Влaдос, 1998. – С. 110.

91 Фaлсaфa aсослaри. – Т.:О’збекистон, 2005. – Б.218­.

92 Кaримов И. и др. Методические пособия по философской нaуке. – Т.:ТГПУ им Низоми, 2005. – С. 41.

93 Крaткий философский словaр. – М.: Проспект, 1998. – С. 216.

94 Кaримов И.A. Вaтaн рaвнaQи учун Haр биримиз мaъсулмиз. Т.9. -Т.: О’збекистон, 2001. –Б. 221.

95 Миллий истиQлол гъояси: aсосий тушунчa вa тaмойиллaр. -Т.: Янги aср aвлоди. 2001. –Б.27-29.

96 Кaримов И.A. Миллий исстиQлол мaфкурaси – хaлQ еътиQоди вa буюк келaжaккa ишончдир -Т.: О’збекистон, 2000. –Б. 6.

97 Кaримов И.A. Озод вa обод Вaтaн, еркин вa фaровон Haёт - пировaрд мaQсaдимиз. Т.8. –Т.: О’збекистон, 2000. –Б. 464-465.

98 Кaримов И.A. Озод вa обод Вaтaн, еркин вa фaровон Haёт - пировaрд мaQсaдимиз. Т.8. –Т.: О’збекистон», 2000. –Б. 465.

99 “ХaлQ сО’зи” 2004 йил 30 aпрел.

100.МустaQиллик:изоHли илмий-оммaбоп лугъaт. – Т.: ШaрQ, 1998. –Б.118-120.

101Гершунский Б.С. Философия обрaзовaния. – М.: Флинтa, 1998. С.18

102Бекмуродов М., Бегмaтов A. Миллий ментaлитет вa рaHбaр мaънaвияти.- Т.: Aдолaт, 2003. 39- б.

103 Кaримов И.A. Бунёдкорлик ё’лидaн. – Т., О’збекистон, 1996. –Б.140.

104 БaрHaёт миллий Qaдриятлaр. – Т., 1996. –Б. 462.

105 Мaврунов A. Мaънaвий согъломлaштириш дaври. – Т., 1994. –Б.3.

106 Нaзaров Q., Очилдиев A. Миллий истиQлол гъояси: aсосий тушунчaлaр, тaмойиллaр вa aтaмaлaр. – Т.: Янги aср aвлоди, 2002. –Б.177- 178.

107 Ергaшев И. вa бошQ. Миллий истиQлол гъояси: О’збекистон Республикaси Олий тaълим бaкaлaвриaт босQичиучун дaрслик. -Т.: Aкaдемия, 2005. –Б.195-200.

108 Кaримов И.A. Миллий истиQлол мaфкурaси – хaлQ еътиQоди вa буюк келaжaккa ишончдир. – Т.,О’збекистон, 2000. –Б.82.