Жалолидин Румий

2-asosiy savolning bayoni:

Adabiy merosga bo’lgan munosabatga qarab, turk adabiyotshunoslarini ikki guruhga bo’lish mumkin.

Birinchi guruh vakillari turk adabiyoti boy adabiy merosga egaligini ta’kidlab, hozirgi turk adabiyoti o’tmish adabiy an’analariga suyangan holda rivojlanayotganligini aytsalar, ikkinchi guruh vakillari o’tmish turk adabiyoti taqlid adabiyotdir, asosan, fors va arab adabiyotiga taqliddan boshqa narsa emas, bu adabiyot davr haqida ham ma’lumot berolmaydi deyishadi va hozirgi paytda adabiyotdagi zaifliklarga ham adabiy merosning yomon tomonlarini o’zlashtirishdan deb biladilar.
Jahon adabiyoti tarixida adabiy merosga noto’g’ri munosabatda bo’lish juz’iy hol emas. Bir vaqtlar eronliklar, arablar, hindlar ham o’z adabiy merosiga shunday munosabatda bo’lganidek, hozirgi vaqtda adabiy merosga to’g’ri yondashish sezilmoqda va turk adabiyoti tarixi jiddiy o’rganilmoqda.
XIII asrda Onado’lida saljuqiylar hukmronlik qilib, sulton Oloviddin davri bu asrdagi eng porloq davrdir. Ammo 1232-yilda boshlangan moo’g’ul istilosi saljuqiylar hukmdorligiga barham berdi. Istilo davridagi zulm, qaroqchilik, har xil mazhablar o’rtasidagi kurash xalqni holdan toydirdi. 1308-yilga kelib saljuqiylar davlati turli bekliklarga parchalanib ketdi.
Onado’lida turk adabiyoti shakillana boshladi. Bu davrdagi istilolarga qaramasdan Konya, Sivas, Arzirum, Karaman kabi shaharlarda ilm, san’at, adabiyot vakillari to’plandilar. Musulmon davlatlaridan ziyolilarning Onadoliga kelishi ham bu yerdagi adabiy va madaniy muhitga ta’sir qilmay qolmadi. Jaloliddin Rumiy kabi davrining yirik allomalari ham Onado’liga kelib qoldi. Ammo ziyolilar ko’proq fors tilida so’zlashar va asarlar ham fors tilida yaratilardi. Bu davrda yaratilgan yirik asarlardan Rumiyning “Masnaviy”si ham fors tilidadir. Ayni paytda turk xalq og’zaki ijodi ta’sirida va yosh ziyolilar ta’sirida turli tariqat vakillarining harakati tufayli turkiy she’rlar ham paydo bo’la boshladi. XIII asrda yashagan Xo’ja Dehqoniy “Saljuqiylar shohnomasi” ni yozgani ma’lum. Biroq bu asar hanuzgacha topilmagan. Davlatni birlashtirishga harakat qilgan saljuqiylardan Karaman o’g’illaridan Mehmet Bey 1277-yilda turk tilini qo’llash haqida farmon chiqardi. “Bundan buyon devonda, mahkamalarda, majlislarda va kishilar to’planadigan joylarda turkchadan boshqa til qo’llanilmasin” mazmunidagi buyruq o’z davri uchun katta ahamiyatga ega edi.
XIV asr boshlarida Sogut erlaridagi kichik bir beylikka hukmdorlik qilgan usmonlilar sekin-asta kuchayib, kurashlarda g’alaba qozonib, davlatni birlashtira boshladi. Onado’lida siyosiy birlik vujudga keldi. Bursa poytaxt shahar sifatida dovruq qozondi. Shoirlar, me’morlar faylasuflar bu shaharga yig’ila bordilar, davlat mustahkamlanib, yuksalish seziladi. XIV asr turk mumtoz adabiyotining, devon she’riyatining boshlanish asridir. Bu davrda Xo’ja Ma’sud, Ahmadiy, Qozi Burhoniddin kabi ijodkorlar etishib chiqdi.
XV asrda usmonlilar imperiyasi yanada kengayib bordi. 1453-yil, 29 mayda Istambulning fath etilishi Turkiya siyosiy hayotida juda katta voqea bo’ldi.
Istambulning olinishi bilan turklar kichik Osiyoda hukmronlikni to’liq qo’lga kiritdilar. Ayni paytda Vizantiya imperiyasi tarixga keldi. Istambulning boshkent bo’lishi tufayli shaharga butun usmonlilar qo’l ostida bo’lgan erlardan shoirlar, fozillar, me’morlar oqib kela boshladi. Istambul ham siyosiy ham madaniy markazga aylandi. Ko’plab me’moriy yodgorliklar bunyod etildi. XV asr oxirlarida turk devon adabiyoti “shakllanish” davrini o’tib bo’lib, “yuksalish” davriga qadam qo’ygandi. O’rta asrlar adabiyotining asosiy turi bo’lgan she’riyatda an’anaviy yo’l davom ettirilishi bilan birga, yangi janrlarda asarlar ham yaratila boshladi. Ayniqsa, masnaviy shaklida ko’plab asarlar yaratildi. XV asrdan nasr va tarixiy asarlar yozish, tazkiralar tuzish ko’paydi. Ammo nasriy asarlar tili juda jimjimador, majozli edi. Sinon Posho, Ashraf o’g’li Rumiy, Orif Ali, Oshiq Poshozoda asarlari bunga misol bo’la oladi. “Sulaymon shohning o’limi”, “Usmon G’ozining vasiyati”, “Usmon G’ozining ro’yosi” (Oshiq Poshozoda), “O’gitlar”, “Ishq” (Sinon Posho), “O’g’uzxon va Dada Ko’rqut”, “Usmon Beyning O’g’uzlarga bey saylanishi”, (Yoziji o’g’li Ali) kabi asarlar XV asr turk nasrining eng yaxshi namunalaridir. Turk adabiyotidagi ilk satirik asar ham XV asrda yaratildi. Shayxiy, Ahmad Doiy, Habibiy, Zaynab Xotun, Mehri Xotun, Masihiy, Jamoliy, Ahmad Posho, Ivaz Poshozoda Atoiy, Naqqosh Safiy, Najotiy, Visoliy kabi turk mumtoz adabiyotining go’zal namunalarini yaratgan shoirlar ham XV asrda yashab ijod qildilar.