Jalol To‘rabekovich Ro‘zimurodov – Samarqand kasbga o‘qitish markazi katta o‘qituvchisi Тақризчилар: S. Q. Axrorov

Tajriba natijalari

12.1-Jadval. JK Flip-Flop uchun chinlik jadvali

KIRISHLAR			CHIQISH
K=SW3	J=SW2	CLK=SW1	Q=L(a)
0	0
0	1
1	0
1	1

Baholash tartibi.

Mezon	Baholash tartibi		To’liq	Yaxshi	Qoniqarli	Yo- mon	Jami	Fikr mulohaza
	Natijalarni baholash	Olingan natijalar	30
		Zanjirni tuza olishi va tushunishi	15
		Nazorat savollari	15
	Ishni baholash	Asboblarning ishlatilishi	10
		Ishga munosabat	10
		Maxsus ish kiyimi	10
	Vaqt	Talab qilingan vaqt	10
	Umumiy ball		100

13-TAJRIBA. TO‘LIQ SUMMATOR/TO‘LIQ AYIRGICH

Tajriba maqsadi.

Qo’shish va ayirish arifmetik amallarini bajaruvchi elektron zajirlarni tuzish usullarini orgatish.

Asbob va uskunalar	Materiallar	Turi	Soni	Xavfsizlik va ehtiyot choralari
VOM Ta’minlash manbai Mantiqiy panel Ossillograf	IC	7400 7402 7404 7410 7420 7486	Bir donadan	IMS oyoqchalarini to’g’ri aniqlang. Ta’minlash manbai qutbini to’g’ri ulang. Komponentlar va asboblarni zararlamang.

Qisqacha nazariya

IMS ishlab chiqaruvchilar seriya raqami.

TIPI	Motorola	Fairchild	Texas Instruments	National Semiconductor
7400	MC7400P MC7400L	7400PC 7400DC	SN7400N SN7400J	DM7400N
7402	MC7402P MC7402L	7402PC 7402DC	SN7402N SN7402J	DM7402N
7404	MC7404P MC7404L	7404PC 7404DC	SN7404N SN7404J	DM7404N
7420	MC7420P MC7420L	7420PC 7420DC	SN7420N SN7420J	DM7420N
7486	MC7486P MC7486L	7486PC 7486DC	SN7486N SN7486J	DM7486N

Bu tajribada barcha IMS lar uchun : 14-oyoqchada Vcc = +5Volt, 7-oyoqchada 0 (erga ulash).

Har bir seriyali IMSlarning zanjir chizmasiga asosan belgilangan nuqtalardagi kuchlanishlarni o’lchang va jadvalni to’ldiring.

2. TO’LIQ JAMLAGICHDA YIG‘INDI amali va TO’LIQ AYIRGICHDA AYIRMANI TOPISH

S amalida X+Y+Ci

D amalida X-Y-Bi

13.1-rasm. To’liq jamlagichda YIG‘INDI amali va to’liq ayirgichda AYIRMANI TOPISH

O’zgaruvchi	J	K	L	M
To’liq jamlagich	X	Y	Ci	S
To’liq ayirgich	X	Y	Bi	D
	0	0	0
	0	0	+5
	0	+5	0
	0	+5	+5
	+5	0	0
	+5	0	+5
	+5	+5	0
	+5	+5	+5

13.1-Jadval.

3. C₀ chiqish uchun to’liq jamlagich.

13.2-rasm. C_o chiqish uchun to’liq jamlagich.

X	Y	Ci	Co
0	0	0
0	0	+5
0	+5	0
0	+5	+5
+5	0	0
+5	0	+5
+5	+5	0
+5	+5	+5

13.2-Jadval.

2. To’liq ayirgich uchun Bo, X-Y-Bi amali uchun Bo

13.3-jadval. To’la ayirgich, Bo uchun.

X	Y	Bi	Bo
0	0	0
0	0	+5
0	+5	0
0	+5	+5
+5	0	0
+5	0	+5
+5	+5	0
+5	+5	+5

5. YArim jamlagichli to’liq jamlagich

(a) X+Y+Ci

13.4-rasm. To’la jamlagich va yarim jamlagich.

X	Y	Ci	S	Co
0	0	0
0	0	+5
0	+5	0
0	+5	+5
+5	0	0
+5	0	+5
+5	+5	0
+5	+5	+5

13.4-Jadval.

6. 2 Bitli Parallel Binar Jamlagich

X1X0 X1 X0

+Y1Y0 ≡ + Y1 Y0

SUM Co1S1S0

13.5-rasm. 2 bitli parallel binar jamlagich.

(a) 13.5-rasmda keltirilgan zanjir 2-bitli parallel binar summator bo’lib, X1X0, Y1Y0 sonlar uchun X1X0 + Y1Y0 = Co1S1S0 qo’shish amalini bajaradi va Co1S1S0 yig‘indi ikkili sanoq tizimida ifodalanadi. 13.5a-jadval ikki qismdan iborat bo’lib, tajriba uchun qiymatlar qismidagi qiymatlar tajriba uchun binar ekvivalentlar qismi sonlarni qo’shish amali bajarilgach natijalarni amaldagi binar qo’shishga mosligini tekshirish uchun berilgan. 13.5a-jadvalning har bir qatori keyingi qatorga o’tishdan oldin to’ldirilib bo’linishi zarur. Tajriba uchun qiymatlar qismini to’ldirish uchun o’lchash nuqtalarida kuchlanishlarni o’lchang. Endi yangi qatorga o’tishdan oldin 13.5a-jadvalning binar ekvivalentlar qismi to’ldirilishi zarur. Binar sanoq sistemasida X1X0 va Y1Y0 sonlarni ifodalash uchun musbat potensialli kuchlanishdan foydalaniladi 1≡〉2.5Volt va 0≡〈0.5Volt. Endi, ularni raqamli usulda qo’shing va natijaviy yig’indini SC ustunga Sc(Sum Computed-Jamlash bajarilgan) tarzida kiriting. Endi tajriba uchun qiymatlar qismidagi Se qatorga yig’indi Se=CoS1S0 tarzida binar sanoq sistemasida kiriting. Sc va Se bir biriga mos tushishi lozim. Bajarib bo’lgach, keyingi qatorga o’ting. Agar bajara olishga ishonch hosil qilmasangiz o’qituvchini chaqiring.

13.5a-Jadval

Tajriba uchun qiymatlar

Binar ekvivalentlar (binar tizimda)

X1

X0

Y1

Y0

Co1

S1

S0

X1X0

Y1Y0

X1X0 +Y1YO

Co1S1S0 (experimental)

0

0

0

0

SC

SE

+5

+5

+5

+5

+5

+5

+5

+5

+5

0

+5

+5

0

+5

+5

0

(b) Tajriba natijalarini jadvalga kiriting.

	X1	X0	Y1	Y0	Co1	S1	S0
a	0	0	0	+5
b	0	+5	0	+5
c	0	+5	+5	+5
d	+5	0	+5	0
e	+5	0	+5	+5

13.5b-Jadval

Baholash tartibi.

Mezon

Baholash tartibi

To’liq

Yaxshi

Qoniqarli

Yo- mon

Jami

Fikr mulohaza

Natijalarni baholash

Olingan natijalar

30

Zanjirni tuza olishi va tushunishi

15

Nazorat savollari

15

Ishni baholash

Asboblarning ishlatilishi

10

Ishga munosabat

10

Maxsus ish kiyimi

10

Vaqt

Talab qilingan vaqt

10

Umumiy ball

100

14-Tajriba. AR/ RA aylantirgich.

Tajriba maqsadi

Raqamli signallarni analogli signallarga va analogli signallarni raqamli signallarga aylantirish usullarini o’rganish.

Asbob va uskunalar	Materiallar	Turi	Soni	Xavfsizlik va ehtiyot choralari
VOM Ta’minlash manbai Mantiqiy panel Ossillograf	IMS	7400 7402 7472	1 dona 1 dona 1 dona	IMS va ta’minlash manbai ulanish o’yoqchalarini adashtirmang. Asbob uskunalarni yaroqsiz holga keltirmang, avaylang.

Qisqacha nazariya

Kuchlanish, bosim, harorat, tezlik va sh.k. lar kabi tabiiy jarayonlarning o’lchov miqdorlari qiymatlari odatda uzluksiz o’zgaruvchi bo’ladi, ya’ni ular analogli signallardir. Biroq, raqamli texnika va axborotni saqlovchi xotira qurilmalari va qayta ishlash vositalari rivojlanishi bilan ularni raqamli axborot signaliga aylantirish zarurati ham ortib bormoqda. Buning uchun qo’llaniladigan vositalar analog-raqamli (A/R) va raqamli-analogli (R/A) aylantirgichlarga talab ham yuqoridir.

Ko’p bo’limli binar yuklanishli R/A aylantirish texnologiyasida qarshiligi 2 ga karrali ortib boruvchi rezistorlar tizimi qo’llaniladi. Bu rezistorlar OK kirishi va sanagich chiqishi orasiga ulanadi. Ular sanagichdan chiqayotgan raqamli signalarga proporsional ravishda jamlash bo’limiga(summatorga) tok o’tkazadi. Kerakli masshtablash koeffitsiyentini ta’minlash uchun OK zanjiridagi teskari bog’lanish rezistorlari qiymati tanlanadi. Bu jarayonda OK chiqishidagi analogli chiqish kuchlanishini tanlangan masshtablash koeffitsiyentiga ko’paytirib sanagich bergan ikkilik vazn yig’indisiga tenglashtiradi.

R/A aylantirgich analogli chiqishidagi kuchlanishni uzluksiz o’zgartitib bo’lmaydi, faqat belgilangan qiymatgagina o’zgartirish mumkin. Bu o’zgarishning eng kichik qiymati 2 bit raqamli o’zgarishga mos keladi. 2-bit eng kichik bit ko’rsatkichi (EKBK) hisoblanadi. Yuqori qiymatli har qanday bit analogli chiqish kuchlanishini deb ataluvchi yuqori qiymatli bit berilganda, mos holda ikki marta o’zgartiradi. Masalan, maksimum sanash darajasi 1X22+1X21+1X20=7 bo’lgan uch darajali sanagichni ko’rib chiqaylik. Agar OK masshtablash koeffitsiyenti eng kichik bit ko’rsatkichi 1 Volt bo’lganda analogli chiqish bir eng kichik bit ko’rsatkichiga 1 Voltga ortadi.

ENG KATTA KO’SATKICHLI BIT =1X4=4 Volt bo’lsa va analogli chiqish kuchlanishi har qadamda 1 Voltdan 7 Voltgacha ortadi.

Chiqish kuchlanishini ajrata olish qobiliyatini yaxshilash uchun bitlar soni oshirilishi va eng kichik bit ko’rsatkichi (EKBK) kamytirilishi zarur bo’ladi.

Agar R/A chiqishi OK bir kirishiga komparator sifatida ulangan bo’lsa va OK boshqa kirishiga noma’lum analogli kuchlanish berilsa, OK chegaraviy chiqish kuchlanishi qiymati, R/A aylantirgich va noma’lum analogli signallar farqiga bog’liq ravishda, musbat yoki manfiy bo’lishi mumkin. Komparator chiqishi o’zgarishi uchun sanagichning sanash darajasini aniqlovchi, sanagich holati bir bitga to’g’ri keluvchi eng kichik bit ko’rsatkichi (EKBK) analogli kuchlanishga teng bo’lishi zarur. Shuning uchun bu taqqoslash usuli A/R sifatida qo’llanilishi mumkin.

1. R/A aylantirgich-o’nlik IO’K(ikkilik-o’nlik kod)

7490 tipli sanagichning 2 va 3- o’yoqchalari(pin) erga ulanganida sanash amalini bajaradi va 2 va 3-o’yoqchalariga +5 Volt berilganida, qiymati 0 ga qaytariladi. 2 va 3-oyoqchalarning erga ulanishi 7490 tipli sanagichga sanash imkonini beradi. Past chastotali signal generatori chastotasini 1000Hz ga qo’ying va 741C tipli OK chiqshidagi signalni ossillografda ko’ring. Chiqish signali har bir qadami teng bo’lgan, to’qqiz qadamli zinasimon pasayuvchi shaklda bo’lishi zarur. Agar bu shaklni hosil qilmagan bo’lsangiz, nol holatini tekshiring.

14.1-rasm. R/A aylantirgich-o’nlik IO’K(ikkilik-o’nlik kod).

Ossillografning gorizontal o’qini shunday sozlangki, arrasimon signalning ikki davri ekranda ko’rinsin. Nolni o’rnatuvchi, 500 Omli qarshilikni shunday sozlangki, arrasimon signalning amplitudasi 0 Volt bo’lsin. Tanlangan qarshilik qiymatida, eng katta manfiy yarim davr vertikal bo’yicha -9.0 Volt bo’lishi zarur. Past chastotali generatorni yakka impuls berish rejimiga o’tkazing. 7490 o’nlik sanagichning 2 va 3- oyoqchalariga +5 Volt berib, nol holatga keltiring. Ossillografni TRIG holatdan INT holatga o’tkazing.

R/A aylantirgichni chiqishidagi kuchlanishning qiymatini berilgan yakka impuls davomiyligida o’lchang va 14.1-jadvalni to’ldiring.

Past chastotali generatorni 1000Hz signal berish holatiga va Ossillografni TRIG holatidan EXT NEG holatiga o’tkazing. Gorizontal o’q yoyilmasini shunday tanlangki, ekranda faqat bitta arrasimon shakl ko’rinsin. Signal shakli 14.2-rasmda keltirilgan.

14.1-jadval. R/A aylantirgich chiqish kuchlanishi 14.2-rasm. O’nlik arrasimon signal.

2. Masshtab koeffitsiyentini tanlash.

R_F qarshilikni 2730 Om qilib tanlang. Zarurat bo’lsa, R_F qarshilikni shunday tanlangki, eng kichik bit ko’rsatkichi –EKBK(LSB)=0.5Volt bo’lsin. 14.2b-rasmga signal shaklini chizing va 14.1-jadvalga R_F qiymatlari bilan eng kichik bit ko’rsatkichi (EKBK) qiymatlarini kiriting.

3. R/A aylantirgichda “opens” effekti.

R_F qarshilikni 4750 Om qilib tanlang. (R_F qarshilik qiymati 4750 Omdan farq qilsa, 14.1-jadvaldagi qiymatlardan foydalaning.)

Quyidagi oyoqchalar tutashtirilganda, zinasimon signal shakliga ta’sirini kuzating. Har bir holat uchun 14.3-grafikga signal shaklini chizing.

(a) 7404 tipli IMSning 2-oyoqchasiga va 7405 tipli IMSning 1-oyoqchasiga 1 ≡ 20 berilganda, signal shaklini 14.3a-garfikka chizing.

(b) 7404 tipli IMSning 4-oyoqchasiga va 7405 tipli IMSning 3-oyoqchasiga 3 ≡ 21 berilganda, signal shaklini 14.3b-garfikka chizing.

(c) 7404 tipli IMSning 6-oyoqchasiga va 7405 tipli IMSning 5-oyoqchasiga 3 ≡ 22 berilganda, signal shaklini 14.3c-garfikka chizing.

14.3-rasm. Ochiq xatolikli o’nlik zinasimon signal shakli.

4. Qarshilik qiymati noaniqligi effekti.

Yuklanish zanjiridagi 10.5kOm qarshilikka parallel ravishda 68 kOm ±10% shunt qarshilik ulang. 14.4-grafikka signal shaklini chizing. 68 kOm qarshilikni olib tashlang. Signal shakli 68 kOm qarshilik ulangan va olib tashlangan hollar uchun chizilishi zarur.

Signal shakli



14.4-rasm. R/A binar yuklanishida qarshilik qiymati noaniqligi effekti.

5. A/R solishtirib-aylantirish usuli.

Bu usulda 14.5-rasmda keltirilgan qo’shimcha komparator zanjiri qo’shilgan R/A aylantirishning solishtirish usulida qo’llanilgan 1 qismidagi sxemadan foydalaniladi.

Impulsli generatorni yakka impuls berish rejimiga o’tkazing. Sanagichni 0 holatga keltiring. Ossillografni 14.5-rasmdagi OK 5-oyoqchasiga ulang, potensiometrdagi kuchlanish qiymatini va o’lchangan kuchlanish qiymatini 14.2e-jadvaldagi 1 qatorga kiriting. 14.5-rasmdagi OK chiqish kuchlanishini nazorat qiling. Nazorat qilinayotgan OK chiqishidagi signali bir qutb chegarasidan ikkinchisiga o’tmaguncha, o’nlik sanagichga yakka impuls bering. Sanagich sanagan holatini(qiymatini) 7405 tipli IMS chiqishida o’lchang. (Eslatma: 7490 sanagich juda sezgir bo’lgani uchun, ossillografning ulash simlaridan chiquvchi shovqin impulsi, sanagichda tasodifan sanalishi mimkin. Shu sabadan, o‘lchashni 7405 IMS chiqishida olib boring).

Bu jarayonni 14.2e-jadvalda keltirilgan 5-oyoqchadagi kuchlanishlar qiymatining har biri uchun takrorlang. Har bir o’lchashdan oldin, 7490 sanagich nol holatga o’tganiga etibor qiling.

6. A/R aylantirgich ajrata olish chegarasi

5-oyoqchaga potensiometr orqali -2.5 V kuchlanish bering. OK chiqishida o’zgarish bo’lmaguncha, yakka impuls bering. Endi, 5-oyoqchadagi manfiy kuchlanishni bir tekis oshirib boring, bu oshirshni OK chiqishida o’zgarish bo’lmaguncha davom ettiring (14.5-rasm). 5-oyoqchadagi kuchlanishni yozib oling.

V=_________________


14.5-rasm. A/R Solishtirib-aylantirish usuli.

14.2-jadval. A/R aylantirish.

	5-oyoqcha kuchlanishi	OK chiqishida signal paydo bo’lganda, 7405 oyoqchalaridagi kuchlanishni o’lchash CRO sezgirligini 1 V/bo’linma qilib tanlang.
		7405 tipli IMS oyoqchalaridagi kuchlanish
		8-oyoqcha	6-oyoqcha	4-oyoqcha	2-oyoqcha
1	-0.5
2	-1.5
3	-2.5
4	-3.5
5	-4.5
6	-5.5
7	-6.5
8	-7.5
9	-8.5

Sanagichga qo’shimcha impuls bering. Endi, potensiometr orqali 5-oyoqchadagi kuchlanishni OK chiqishi o’zgargunicha oshirib(manfiy tomonga) boring. 5-oyoqcha kuchlanishini yozib oling. V=______________

Impulsli generator chastotasini 1000 Hz qilib tanlang va EXT TRIG NEG dan foydalaning. (14.1-rasmga qarang). OK ning 4-oyoqcha kirishni tekshiring (14.5-rasm), bunda manfiy 9 V zinasimon kuchlanish bo’lishi lozim (xuddi 1(a) bo’limdagi hol kabi). Endi, OK chiqishini tekshiring (oyoqcha-10, 14.5-rasm). 12.5-rasmdagi OK 5-oyoqchasiga ulangan potensiometrni o’zgartirib, OK chiqishini nazorat qiling.

(1) Chiqish signali shaklidagi chegaraviy kuchlanishlar qiymati qanday?

Vmax = ________________ Vmin = __________________

(2) To’g’ri to’rtburchakli signal bir tekisda yoki zinasimon o’zgaradimi? 5-oyoqchadagi kuchlanish -3.5 V va -4.5 V bo’lganda signal shaklini 14.6-grafikga chizing(ikkala signal shaklini ham). 12.6-grafikda vaqt mashtabini va sathlarni ham ko’rsating.

Sanagichga yakka impuls bering. Bu OK (14.5-rasm) chiqishini o’zgartirishi zarur. Endi, 5-oyoqchaga potensiometer beruvchi kuchlanishni OK chiqishi o’zgarmaguncha oshiring. 5-oyoqchadagi kuchlanishni o’lchang. V=_________________

Impulsli generator chastotasini 1000 Hz ga o‘rnating va EXT TRIG NEG rejimidan foydalaning (14.1-rasmga qarang). 12.5-rasmdagi OK kirishida 4-oyoqchasida kuchlanish manfiy yarim davrli 9 Volt ekanligini tekshiring［1(a)-holatdagi kabi ］.

Endi, 14.5-rasmdagi OK chiqishini (10-oyoqcha) kuzating. OK 5-oyoqchasiga ulangan potensiometer qarshiligini o’zgartiring, OK chiqishini nazorat qiling.

(1) Signal shaklidagi chiqish kuchlanishi chegaralari qanday?

Vmax = ________________ Vmin = __________________

(2) To’g’ri to’rtburchakli signal bir tekisda yoki zinasimon o’zgaradimi? 5-oyoqchadagi kuchlanish -3.5 V va -4.5 V bo’lganda, signal shaklini 14.6-grafikga chizing(ikkala signal shaklini ham). 14.6-grafikda vaqt mashtabini va sathlarni ham ko’rsating.

Vaqt masshtabi:

14.6-rasm. Komparator chiqishi.

Baholash tartibi.

Mezon

Baholash tartibi

To’liq

Yaxshi

Qoniqarli

Yo- mon

Jami

Fikr mulohaza

Natijalarni baholash

Olingan natijalar

30

Zanjirni tuza olishi va tushunishi

15

Nazorat savollari

15

Ishni baholash

Asboblarning ishlatilishi

10

Ishga munosabat

10

Maxsus ish kiyimi

10

Vaqt

Talab qilingan vaqt

10

Umumiy ball

100