Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

A
mount (kredit summasi yoki miqdori); 
-
R
epayment (to‗lov, kredit summasi va uning foizlarini 
to‗lash). 
-
T
erm (muddat). 
-
S
ecurity (ta‘minot, garov). 
AQShda 
uzoq yillar davomida, tijorat banklari mijozning kreditga 
layoqatliligini baholash va kredit riskini minimallashtirish maqsadida 
5 
S yoki “SI”
nomini olgan usullardan foydalanilgan. Bu usul asosida 
mijoz faoliyatini baholashning quyidagi mezonlari yotadi.
-
character
– mijozning obro‗si yoki kredit tarixi. Ushbu 
bandda quyidagi holatlar inobatga olinishi joiz: 
o
strategiya kuchliligi. Boshqaruv tomonidan kuchli strategiya 
ishlab chiqish qobiliyati; 
303
yangiligini va raqobatbardoshligini o‗rganadi, bozorlarni egallash
imkoniyatlari va boshqalarni baholaydi. Keyingi paytlarda, ayniqsa, 
iqtisodiy rivojlangan davlatlarda bank mijozlarining ma‘naviy-axloqiy 
sifatlariga tobora ko‗p e‘tibor berilmoqda. Bu sifatlarning yetarli 
darajada aniq baholash imkonini beruvchi testlar va uslublar yaratildi. 
Ana shunday testlardan biri ―Qizil signallar tizimi‖ bo‗lib, u xorij 
banklar xodimlarining fikricha, mijozlarning ishonchliligini aniqlashga 
imkon beradi. Bu tizim qarz oluvchining faoliyatiga baho beruvchi bir 
necha bo‗limlardan iborat: 
I.
Qarz oluvchi tarixidan signallar 
- Yaqin, o‗tmishdagi moliyaviy ahvoli yoki noqobilligi. 
- Qarz oluvchi ma‘lumotlaridagi nomutanosibliklar va qarama-
qarshiliklar. 
II. Qarz oluvchini boshqarishga doir signallar: 
-
Qarz oluvchining ishonchli aloqalari mavjud, hamkorni 
qidirmoqda. 
-
Boshqaruvchining past ma‘naviy sifatlari. 
-
Boshqarish uchun xodimlar, oila a‘zolari, kompaniya muas-
sislari orasida kurash. 
-
Boshqarishdagi tez-tez o‗zgarishlar. 
-
Boshqaruvchining hovliqma xarakteri. 
-
Boshqaruvchilarning kreditlash jarayonini tezlashtirishga 
xarakat qilishlari yoki aralashishlari. 
III.
Aylanma aktivlar. Ishlab chiqarish faoliyatini aks ettiruvchi 
signallar: 
-
Mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar qatorining farqlari. 
-
Qarz oluvchinig o‗z debitorlari ustidan nazorati susayganligi. 
-
Qarz oluvchining bugungi kunda muammolarni boshidan 
kechirayotgan sohaga tegishliligi.
-
Balansining aktiv va passiv moddalari bo‗yicha mu-
tanosibligi. 
IV. Kreditlashga tegishli signallar: 
-
Qarz oluvchi kredit maqsadini aniq ko‗rsatmaydi. 
-
Qarz oluvchida qarzni to‗lash bo‗yicha aniq dastur yo‗q. 

---

302
Jahon amaliyotida shuningdek, mijozning defolt yoki defoltoldi 
holatini baholash bo‗yicha reyting sinflari mavjud. Bu sinflar jahon 
bank amaliyotida ―o‗tmaslar‖ degan nom bilan yuritiladi. Avstraliyada 
bank nazorati bo‗yicha APRA tashkilotining talabiga asosan ko‗pgina 
banklar 
2-, 
4-reyting 
sinfga kiruvchilarni ―o‗tmaslar‖ yoki 
kreditlanmaydiganlar, 5- 10 reyting sinfga kiruvchilarni ―o‗tganlar‖, 
ya‘ni kreditlanadiganlar deb baholaydi. Yaponiyada umumqabul 
qilingan ko‗rsatkichlardan tashqari o‗z kapitali koeffitsiyenti (o‗z 
kapitalining balans jamiga nisbati), qarz mablag‗lari va o‗z kapitalining 
nisbati, uzoq muddatli qarzdorlikning o‗z kapitaliga nisbati, jalb qilingan 
kapitalning o‗z kapitali va uzoq muddatli qarzdorlikga nisbati kabi 
ko‗rsatkichlar qo‗llaniladi. Hozirda AQSh banklari individual shaxslarni 
kreditlashda turli xil yondashuvlar ishlab chiqmoqda. Har bir bank 
o‗zining xususiy tizimi orqali mijozlarning kreditga layoqatltligini 
baholamoqda. Ko‗pgina Amerika banklari o‗z amaliyotida mijozlarning 
kreditga layoqatliligini baholashda ikki xil usuldan foydalanadilar: 
- mijozni bank talablari yuzasidan tekshirib chiqadi va kredit
berish yoki bermaslikni hal qiladi; 
- kreditga layoqatlilikni baholashda balli tizimi, matematik 
korrelyasion tahlil va omillar tahlilidan foydalaniladi. 
Banklar mijoz balansining moddalari va bo‗limlari orasidagi turli 
proporsiyalarni ta‘riflovchi boshqa moliyaviy koeffitsiyentlarni ham 
hisoblaydi. Bu koeffitsiyentlarning me‘yoriy kattaliklarini belgilaydi va 
mavjud kattaliklarni ular bilan solishtirib, natijalariga ko‗ra mijozning 
kreditga layoqatliligiga baho beriladi. Har bir koeffitsiyentga (uning 
normativga yaqinligiga qarab) berilgan ballar yig‗indisiga qarab, mijoz-
ning moliyaviy holati yuqori, o‗rta yoki past likvidlikka ajratiladi. Mi-
jozning reytingi bo‗yicha qaysi guruhga mansubligiga qarab bank kredit 
talablarini susaytirishi, kuchaytirishi yoki umuman kreditlashni rad et-
ishi mumkin. Koeffitsiyentlarning me‘yoriy chegarasi turli tarmoq, 
hudud va boshqalardagi korxonalar uchun turlicha bo‗lishi mumkin. 
Qarz oluvchi moliyaviy holatini baholash bilan birga bank uning faoliyat 
jarayonini, ishlab chiqarish, mol etkazib beruvchilar va xaridorlar bilan 
munosabatlarini, korxona egalari bilan ishchilar o‗rtasidagi, 
boshqaruvchi va xodimlar o‗rtasidagi munosabatlarni ham o‗rganadi. 
Shuningdek, bank foydalanilayotgan texnologiyalar, vositalar, ularning 
291
o
korxona faoliyati tarixi. Boshqaruvning oldingi ishlab 
chiqilgan strategiyaga amal qilganligi, korxonada avvalgi bankrotlik, 
restrukturizatsiya yoki boshqa stress holatlari bo‗lganligi; 
o
buxgalteriya 
va soliq siyosati. 
Korxona tomonidan 
ishlatilayotgan buxgalterlik va soliq siyosatlari qanday muammolarni 
yashirishi mumkinligi (masalan, kirimni tan olish muammolari yoki 
auditorlarni almashtirish ko‗p uchrashi); 
o
noqonuniy faoliyat kuzatilganligi. Avval qayd etilgan qonun-
buzarlik yoki normalarga ataylab rioya etilmaganlik mavjudligi; 
o
kreditor manfaati ustunligi. Kredit qaytarilmagan holatda 
turli usullar bilan korxona rahbarlari manfaati ustun qo‗yilgan holatlarni 
aniqlash; 
-