Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Tijorat banklari xarajatlarining taqsimlanishi yoki
xarajatlari tarkibi 
 
20012-y. 
2013-y. 
2014-y. 
I. Foizli xarajatlar jami 
100 
100 
100 
Depozitlar uchun foizlar 
8,9 
8,1 
13,4 
Banklararo kreditlar uchun foizlar 
89,4 
94,8 
86,6 
Qimmatli 
qog‗ozlarga 
to‗langan 
foizlar 
0 
0 
0 
Boshqa foizli xarajatlar
 
1,7 
0,1 
0 
II. Foizsiz xarajatlar 
100 
100 
100 
Komission xarajatlar 
11,2 
10,8 
11,2 
Xorijiy valyuta operatsiyalaridan 
ko‗rilgan zarar 
0 
0 
0 
Qimmatli qog‗ozlardan ko‗rilgan 
zarar 
0 
0 
0 
Ish haqi xarajatlari 
22,4 
21,3 
24,5 
Amortizatsiya xarajatlari 
6,5 
6,5 
7,6 
Soliqlar va boshqa majburiy xa-
rajatlar 
21,1 
19,2 
19,9 
Boshqa foizsiz xarajatlar 
29,9 
37,2 
30,7 
Bankni boshqarish tizimida marketing va shunga o‗xshash 
funktsional xizmatlarni amalga oshirish uchun banklar tomonidan 
amalga oshirilgan xarajatlari bankning foizsiz xarajatlarida o‗z ifodasini 
topadi. Axborot, kantselyariya xarajatlari, maxsus adabiyotlar, gazeta va 
jurnallarga obuna bo‗lish xarajatlari, tijorat banki noishlab chiqarish 
571
moddalarini muvofiqlashtirish, qo‗shimcha qarz mablag‗larini jalb 
qilish, bank daromadlarini o‗stirish yo‗li bilan bank moliyaviy 
barqarorligini saqlash yo‗llarini ta‘minlashga qaratiladi. Shunday qilib, 
har bir tijorat banki o‗z likvidliligini saqlash uchun harakat qilishi lozim. 
Bu bank faoliyatini tahlil qilish, prognoz qilish va ustav kapitali, maxsus 
fondlar va zaxiralar, jalb qilingan mablag‗lar, aktiv - kredit 
operatsiyalarini amalga oshirishni tashkil qilishda ilmiy asoslangan 
kredit siyosat olib borish yo‗li bilan amalga oshiriladi. 
O‗zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998-yil 2-
noyabrdagi 421-sonli ―Tijorat banklari likvidligini boshqarishga bo‗lgan 
talablar to‗g‗risida‖gi nizomida likvidlikka bank majburiyatlarini 
bajarish va aktivlar o‗sishini moliyalash bilan birgalikda depozitlar va 
qarz mablag‗lari darajasining pasayishini samarali boshqarish deb ta‘rif 
berilgan. 
Iqtisodiy adabiyotlarda to‗lovga layoqatlilik likvidlikka nisbatan 
keng, ba‘zi adabiyotlarda esa tor kategoriya sifatida qaraladi. Keng 
kategoriya sifatida o‗rganilganda to‗lovga layoqatlilik ichki va tashqi 
omillar doirasida ko‗rib chiqiladi, likvidlik esa faqat ichki omillar 
doirasida qaraladi. Ba‘zi qarashlarga ko‗ra, likvidlik bankning dinamik 
holatini belgilaydi, to‗lovga layoqatlilik esa ma‘lum bir sanaga to‗g‗ri 
keluvchi holatini, ya‘ni majburiyatlarini qoplay va to‗lay olish 
qobiliyatini bildiradi. 
Umuman, to‗lovga layoqatlilik bankning zarur muddatlarda qarz va 
majburiyatlarini to‗lay olish layoqatini bildiradi. Shuni ta‘kidlash 
lozimki, likvidligi bo‗lmagan bank to‗lovga layoqatli bo‗la olmaydi. 
Amalda aynan likvidlik darajasi to‗lovga layoqatsizlikning asosiy sababi 
bo‗lib, banklarning bankrot bo‗lishiga va bank tizimining beqarorligiga 
olib kelishi mumkin. 
Tijorat banklarining likvidliligi uning balans tuzilmasi bo‗yicha 
belgilanib, unda aktivlar passivga doir muddatli majburiyatlarni qoplash 
uchun 
o‗z qiymatini tushirmagan holda yo‗qotishlarsiz pul 
mablag‗lariga aylantirilishi lozim. To‗lovga layoqatsizlik esa faqat 
balans likvidliligiga bog‗liq bo‗lib qolmasdan, balki boshqa bir qator 
omillarga ham bog‗liqdir.
Bazel qo‗mitasi tashabbusi bilan yuzaga kelgan Bazel bitimi bank 
likvidligi bo‗yicha umumiy qoidalarni belgilab berdi. Ushbu bitimga 
muvofiq, likvidlikni tahlil qilish banklarning o‗z majburiyatlarini 
muddatidan va zarar ko‗rmagan holda bajarish layoqatligini aniqlash 
zaruratini ko‗zda tutadi. Banklarning likvidligi hamda to‗lovga 

---

570