Jahon tarixi

partiya bu blokka birlashdilar. Ular saylovchilarga chuqur ijtimoiy islohot
o‘tkazish, «Milliy blok»ning xalqqa qarshi qaratilgan tadbirlarini bekor qilish,
Sovet davlati bilan diplomatik munosabat o‘rnatish, Germaniyadan Fran-
siya qo‘shinini olib chiqib ketish kabi va’dalarni berdilar va 1924-yilning
may oyida parlamentga o‘tkazilgan saylovda g‘alaba qozondilar hamda «So‘l
blok» hukumatini tuzdilar. Hukumatni Radikallar partiyasi rahbari E. Errio

---

51
(1872—1957) boshqardi va Rur viloyatidan Fransiya qo‘shinlarini olib chiqib
ketdi. Oktabr oyiga kelib Sovet davlatini tan oldi va diplomatik munosabat
o‘rnatdi. Uy-joy muammosini hal etish maqsadida 300 mln frank mablag‘
ajratdi.
1925-yilda og‘ir sanoatda ishlab chiqarish urushdan oldingi darajadan
oshib ketdi. Biroq «So‘l blok» hukumati milliy pulning qadrini ta’minlay
olmadi. Inflatsiya o‘sib bordi. Masalan, 1915-yilda 1 dollar 5,5 frankka
teng bo‘lgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1926-yilda 47 frankni tashkil etdi.
Hukumat mamlakatda chuqur ijtimoiy islohotlar o‘tkazilishini istamayotgan
yirik kapital qarshiligini yenga olmadi.
Buning ustiga bu hukumat Fransiya mustamlakalarida (Marokash va
Suriyada) boshlangan milliy-ozodlik harakatlarini qonga botirdi. Germaniya
masalasida hukumat AQSH va Buyuk Britaniya oldida to‘la taslimchilik
yo‘lini tutdi. E. Errio hukumatini «Daues rejasi»ni qo‘llab-quvvatlashga
majbur etdilar. Bu Fransiyaning Yevropada gegemon bo‘lish orzusiga xotima
berilganligini anglatar edi. Bu ham yetmagandek, Fransiya 1925-yilda
Lokarno shartnomasini imzoladi. Bu shartnomaning imzolanishi aslida
Fransiyaning o‘z ittifoqchilari bo‘lgan Polsha va Chexoslovakiyaga nisbatan
xiyonati edi. Chunki mazkur shartnomada bu ikki davlatning Germaniya
bilan chegaralari buzilmasligiga xalqaro kafolat berish ko‘zda tutilmagan
edi. Bunday riyokorona shartnomaning imzolanishiga Fransiyaning
Germaniyaning bo‘lajak agressiyasi tig‘ini Sharqqa burib yuborishdek
mash’um niyati sabab bo‘ldi. Bu omillarning bari o‘ng kuchlarga so‘llarni
Fransiya manfaatiga xiyonat qilishda ayblashlariga imkoniyat tug‘dirdi. Ayni
paytda Fransiyada moliyaviy inqiroz kuchayib bordi. Moliya-sanoat doiralari
frankni barqarorlashtirish uchun favqulodda soliqlar joriy etish rejasini ilgari
surdilar. Biroq Sotsialistik partiya bu rejani qo‘llab-quvvatlamadi. Natijada
1926-yilning iyun oyida «So‘l blok» barham topdi.
Sotsialistik partiya bilan orani ochiq qilgan Radikallar partiyasi o‘nglar
bilan hamkorlik yo‘liga o‘tdi. O‘ng kuchlar radikallar bilan koalitsion
hukumat tuzdilar. Bu hukumat «Milliy blok» hukumati deb ataldi va unga
yana R. Puankare (1860 — 1934) boshchilik qildi. Parlament R. Puankarega
moliyaviy islohot uchun cheklanmagan vakolatlar berdi. Chunonchi,
hukumat soliqlarni 9 mlrd frankka ko‘paytirdi. Davlat xarajatlarini
qisqartirdi. Urush nogironlariga to‘lanadigan nafaqalar kamaytirildi.
1926-yilda frankning barqarorlashuviga erishildi (1 dollar avvalgi 47
frank o‘rniga 24,8 frankka teng bo‘ldi). Inflatsiyadan eng ko‘p zarar ko‘rgan
mayda mulkdorlar R. Puankarega frank xaloskori deb qaray boshladi. Bundan
tashqari, shu yilning o‘zida davlat budjeti daromadlari ilk bor urushdan
keyingi xarajatlardan ortiq bo‘ldi.
Moliyaviy barqarorlik, o‘z navbatida, iqtisodiyotning umumiy yuksalishi
boshlanganini anglatar edi. Fransiya sanoati mahsuloti hajmi birinchi bor
urushdan oldingi darajadan ortiq bo‘ldi. 1930-yilga kelganda Fransiyada

---

52
ikki jahon urushi oralig‘idagi eng yuqori sanoat ishlab chiqarishiga va sav-
do aylanmasiga erishildi. U sanoat taraqqiyotining o‘sish surati bo‘yicha
Buyuk Britaniya va Germaniyani ortda qoldirdi. Iqtisodiyotda davom etgan
barqaror taraqqiyot aholi turmush darajasi o‘sishiga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi. Chunonchi, 1926-yildan boshlab ishsizlik, keksalik nafaqalari
hamda kasallik, nogironlik va homiladorlik yordam pullari joriy etildi.
Jahon iqtisodiy inqirozi Fransiyaga ham ta’sir
ko‘rsatmay qolmadi. 1930-yilning oxirida Fransiya
iqtisodiyotida inqiroz boshlandi va u uzoq — 1936-
yilgacha davom etdi. Ayni paytda u juda og‘ir kechdi. Chunonchi, 1931—
1935-yillarda sanoat mahsuloti ishlab chiqarish va milliy daromad hajmi 30
foizdan ortiqqa kamaydi.
Inqirozdan ayniqsa yengil sanoat katta talafot ko‘rdi. 1934-yilda
to‘qimachilikda yalpi mahsulot ishlab chiqarish 65 foizga kamaydi. 135 ta
ip-gazlama fabrikasi yopildi. Sanoatda ishsizlar soni 1,5 mln kishini tashkil
etdi. Ish soati 10—12 soat davom etadigan bo‘lib qoldi. Ish haqi 40 foizgacha
kamaytirildi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi 40
foizgacha kamaydi. Oziq-ovqat mahsulotlari narxi ko‘tarildi. Soliqlar miqdori
oshirildi.
Iqtisodiy inqiroz mamlakat tashqi savdosiga ham juda katta zarba berdi.
Uning hajmi 60 foizga kamaydi. Inqiroz Fransiya mustamlakalariga ham
ta’sir ko‘rsatdi. Xususan, Hindixitoyda mustamlakachilik zulmiga qarshi
qo‘zg‘alon ko‘tarildi. Marokash va Jazoirda milliy-ozodlik kurashi kuchaydi.
Xalqaro ahvol ham Fransiya uchun qulay emas edi. 1933-yilda Germaniyada
fashizmning hokimiyat tepasiga kelishi Fransiyaning biqinida urush o‘chog‘i
vujudga kelganligini anglatar edi.
Bir tomondan, iqtisodiy inqirozni vujudga keltirgan iqtisodiy qiyinchiliklar
va hukumatning ularni bartaraf etishdagi ojizligi, ikkinchi tomondan,
Germaniyaning Versal shartnomasini buzishga urinishi va uning keng
miqyosda qurollana boshlashiga qarshi tura olmaslik mamlakatda o‘ta o‘ng
hamda fashistik kuchlar faollashuviga olib keldi. Ular parlament tuzumiga
ishonchsizlik bilan qaray boshladilar va jamiyat hayotida davlatning rolini
oshirish talabi bilan chiqa boshladilar.
1932-yilda parfyumeriya sanoati yirik magnati Koti «Fransuz hamkorligi»
deb ataluvchi fashistlar partiyasini tuzdi. Shuningdek, mamlakatda «Jangovar
xochlar» va boshqa qator fashistik tashkilotlar faoliyat yurita boshladi. Ularning
maqsadi Fransiyada ham fashistik diktatura o‘rnatish edi. Fashistik
tashkilotlarning faoliyati kuchayib bordi.
Fransiya fashistlari hokimiyatni egallashga ochiq-
dan-ochiq harakat qila boshladilar. Shu maqsadda
ular 1934-yil 6-fevralda qurolli isyon uyushtirdilar.
Bu isyonga «Stavisskiy ishi» bahona bo‘lgan. Rossiyalik emigrant, xalqaro
firibgar, tovlamachi Stavisskiy firibgarlik orqasidan juda katta boylik
Fashistlar isyoni
Iqtisodiy inqiroz va
uning oqibatlari

---

53
to‘plagandi. U Fransiyada aholiga juda katta miqdorda qalbaki aksiyalar
sotishga ulgurgan va bu qalbaki aksiyalar uni sotib olganlarni xonavayron
qilgandi. 1934-yil yanvar oyida Stavisskiy fosh etildi. Tekshiruvlarda qator
siyosiy arboblarning ham qalbakichilikda qo‘li borligi aniqlandi. Fashistlar
bu ishda mamlakat parlamentini aybdor deb e’lon qildilar va 6-fevral kuni
qurolli isyon ko‘tardilar. Garchand, isyon muvaffaqiyatsiz tugagan bo‘lsa-
da, fashistlar hukumatning iste’fo berishiga erishdilar.
Fashistlar isyoni Fransiya jamiyatining sog‘lom
kuchlarini qattiq qayg‘uga soldi. Ularning chaqirig‘i
bilan kuchli antifashistik harakat oyoqqa turdi.
12-fevral kuni ularning (sotsialistlar, kommunistlar, radikallar va partiyasiz-
lar) chaqirig‘i bilan mamlakatda umummilliy namoyishi o‘tkazildi. Unda
4,5 mln kishi qatnashdi. Shu tariqa, mamlakatda antifashistik kuchlar ittifoqini
vujudga keltirish uchun qulay sharoit vujudga keldi. Fashizm xavfi sotsialist-
lar va kommunistlarni o‘rtadagi o‘zaro ginalarni unutishga undadi. Natijada
1934-yil 27-iyulda Fransiya Sotsialistik partiyasi va Fransiya Kommunistik