Jahon tarixi

partiyasi rahbari bo‘lgan B. Lou, birozdan so‘ng esa S. Bolduin egalladi.
S. Bolduin hukumatining asosiy vazifasi mamlakat iqtisodiyotini inqiroz-
dan olib chiqish edi. Shundagina jamiyatning asosiy ijtimoiy xastaligi —
ishsizlikka barham berish va ayni paytda korxonalar to‘la quvvat bilan
ishlashini ta’minlash mumkin edi.
Shu maqsadda hukumat iqtisodda proteksionizm usulini qo‘llashga o‘tdi.
Biroq bu ko‘zlangan natijani bermadi. Aksincha, 1923-yil oxiriga kelib
Buyuk Britaniya iqtisodiyoti boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. Natijada
mamlakatda norozilik uyg‘otdi. Ana shu sharoitda, 1923-yili parlamentga
saylov o‘tkazildi. Unda garchand Konservatorlar partiyasi g‘alaba qilgan
bo‘lsa-da (258 o‘rin), Leyboristlar partiyasi (191 o‘rin) ham katta yutuqqa
erishdi. Bu partiya saylovchilarga ko‘mir sanoatini milliylashtirishga va’da
bergan edi.

---

59
Leyboristlar va Liberallar partiyasi (158 o‘rin) birgalikda S. Bolduin
hukumatiga ishonchsizlik bildirdi. Natijada hukumat iste’fo berishga majbur
bo‘ldi.
Endi Buyuk Britaniya tarixida birinchi marta Leyboristlar partiyasiga
hukumat tuzish topshirildi. 1924-yil yanvarda bu partiya rahbari R. Mak-
donald (1866—1937) boshchiligida yangi hukumat tuzildi. R. Makdonald
hukumati uzoq yashamadi. Bunga bu hukumatning yirik kapital tazyiqi osti-
da saylovchilarga bergan va’dasini (ko‘mir sanoatini milliylashtirish, ishsizlikni
bartaraf etish, ishchilar uchun uy-joy qurish va h.k.) bajara  olmaganligi
sabab bo‘ldi.
1924-yil 8-oktabrda Konservatorlar partiyasi deputatlari parlamentda
ko‘pchilikka ega bo‘lmagan leyboristlar hukumatiga ishonchsizlik bildirishga
muvaffaq bo‘ldilar. R. Makdonald iste’fo berishga majbur bo‘ldi. 29-oktabrda
bo‘lib o‘tgan yangi parlament saylovida Konservatorlar partiyasi g‘alaba
qozondi (415 o‘rin). Noyabr oyida S. Bolduin yana bosh vazir lavozimini
egalladi.
S. Bolduin bosh vazirligi davrida ham (1924—
1929) Buyuk Britaniya iqtisodiyotida jiddiy
o‘zgarishlar bo‘lmadi. Garchand avtomobil, elektrotexnika va kimyo sanoati
jadal sur’atda rivojlangan bo‘lsa-da, sanoatning an’anaviy tarmoqlari bo‘lgan
kemasozlik, ko‘mir sanoati hamon turg‘unlik holatida edi.
Ingliz sarmoyadorlari o‘z kapitalini mamlakat sanoatini zamon ruhida
rekonstruksiya qilishga sarflashdan ko‘ra xorijga chiqarishni afzal bildi.
Buning oqibatida Buyuk Britaniya urushgacha bo‘lgan mavqeyini qayta
tiklay ololmadi. Dominion va mustamlakalarda o‘z milliy sanoatlari taraqqiy
etdi. Buyuk Britaniya imperiyasiga AQSH kapitalining kirib kelishi
kuchaydi.
Buyuk Britaniyada bir vaqtlar gullab rivojlangan ko‘mir sanoati ayniqsa
og‘ir ahvolda edi. Urushgacha sanoatning bu tarmog‘ida 1 mln 200 ming
ishchi mehnat qilgan va mamlakatda yiliga 290 mln tonna ko‘mir qazib
olingan. Urushdan keyin esa ahvol keskin yomonlashib, bu sanoat eng
qoloq tarmoqqa aylandi. Bunga kichik-kichik shaxtalarning ko‘pligi hamda
ular jihozlarining eskirib qolganligi asosiy sabab bo‘lgan.
Bundan tashqari, yerlaridan ko‘mir koni topilgan yer egalariga to‘lanadigan
katta to‘lov ham bu soha rivojining asosiy to‘siqlaridan biri edi. Bu omillar,
o‘z navbatida, Buyuk Britaniya ko‘miri tannarxini oshirib yubordi. Natijada
ingliz ko‘miri arzon nemis va polyak ko‘miri bilan raqobat qila olmay qoldi.
Kon egalari o‘z foydalari darajasini ishchilarga to‘lanadigan ish haqini
kamaytirish va ish kunini uzaytirish hisobiga qoplashga urinar, ishchilar
esa bunga qattiq qarshilik ko‘rsatar edilar. 1925-yilning yozida kon egalari
ish haqini kamaytirishga urindilar.
1925-yil 31-iyulda konchilar ish haqi pasaytirilgan taqdirda ish tash-
lashni boshlashga qaror qildilar. Transportchilar va temiryo‘lchilar konchi-
1926-yil voqealari

---

60
larga o‘z birdamliklarini ma’lum qildilar. S. Bolduin hukumati bu umumiy
ish tashlashga aylanib ketishining oldini olish maqsadida kon egalariga sub-
sidiya to‘lashga qaror qildi. Ammo hukumatning bu subsidiyasi 9 oyga yetdi,
xolos.
1926-yil aprelda kon egalari konchi ishchilar oldiga ultimatum qo‘ydilar.
Unda ishchilardan ish haqining pasaytirilishiga, ish kuni bir soatga oshirilishiga
hamda shaxta egalari bilan tred-yunionlar o‘rtasida mamlakat miqyosida
jamoaviy shartnomalar imzolanishining bekor qilinishiga rozi bo‘lish talab
etilgan edi. Ayni paytda, agar ishchilar bu talabni rad etsalar, lokaut e’lon
qilinishi bilan dag‘dag‘a qildilar. Ultimatum mamlakatda keskin norozilikka
sabab bo‘ldi. Shunga qaramay, kon egalari 1926-yilning 1-may kuni ish
haqi kamaytirilishini e’lon qildilar.
Bunga javoban 4-may kuni Buyuk Britaniyada ishchilarning umumiy
ish tashlashi boshlandi. Unda jami 6 mln ishchi qatnashdi. Tred-yunionlar
umumiy ish tashlash sof iqtisodiy talablar ostida o‘tishini istar edi. Biroq
ish tashlashlar iqtisodiy doiradan chiqib, siyosiy nizoga aylanishi xavfi tug‘ildi.
Chet davlatlar ishchilari Buyuk Britaniya ishchilari bilan birdam
ekanliklarini bildirdilar. Ular Buyuk Britaniyaga jo‘natilishi mo‘ljallangan
yuklarni ortishni to‘xtatib qo‘ydilar. Ish tashlaganlarga moddiy yordam
ko‘rsatish maqsadida mablag‘ to‘plab, Buyuk Britaniya ishchilariga
jo‘natdilar.
Siyosiy nizo kelib chiqishidan cho‘chigan tred-yunionlar Bosh kenga-
shi 12-may kuni umumiy ish tashlashni to‘xtatish haqida qaror qabul qildi.
Ayni paytda hukumat bilan muzokaraga kirishildi. Ishchilar o‘zlari
xohlamasalar-da, tred-yunionlar Bosh kengashi qaroriga bo‘ysunishga majbur
bo‘ldilar. Konchilar esa kurashni dekabr oyigacha davom ettirdilar va oxir-
oqibatda ular ham ish tashlashni to‘xtatishga majbur bo‘ldilar. Shunday
qilib, 1926-yilgi umumiy ish tashlash mag‘lubiyatga uchradi.
Tred-yunionlar rahbariyati Buyuk Britaniyadagi mavjud ijtimoiy-siyosiy
tizimni saqlab qolish tarafdori ekanligi tufayli shunday bo‘ldi. Hukmron
doiralar o‘z mavqelarini yanada mustahkamlashga qaror qildilar. Chunon-
chi, ish tashlashni taqiqlovchi qonun qabul qilindi. Bunga ko‘ra, ish tashlash
ayrim olingan bir korxona yoki sanoatning ayrim olingan bir tarmog‘idagina
o‘tkazilishi mumkin edi.
1929-yilning may oyida Buyuk Britaniyada
navbatdagi parlament saylovi bo‘lib o‘tdi. Unda
Leyboristlar, kichik farq bilan bo‘lsa-da, g‘alaba
qozondi (287 o‘ringa ega bo‘ldi. Konservatorlar partiyasi 260 o‘ringa ega
bo‘ldi).
Leyboristlar bu g‘alabaga ko‘mir sanoatini, transport va banklarni
milliylashtirish, ishsizlikni tugatish, 7 soatlik ish kunini tiklash, 1927-yilgi
tred-yunionlar haqidagi bergan va’dasi tufayli erishdi. Iyun oyida R. Mak-
donald leyboristlarning ikkinchi hukumatini tuzdi.
Leyboristlarning
ikkinchi hukumati

---

61
1929-yilning kuzida boshlangan jahon iqtisodiy inqirozi hukumat
va’dalarining bajarilishini qiyinlashtirib qo‘ydi. 1930-yil boshlarida Buyuk
Britaniyada ham iqtisodiy inqiroz boshlandi va u 1932-yilda o‘z cho‘qqisiga
chiqdi. Shu yili sanoat ishlab chiqarishi 1929-yilga nisbatan 20 foizga qisqardi.
Ishsizlar soni 3—3,5 mln kishini tashkil etdi. Funt sterling qiymati uchdan
birga qadrsizlandi. Real ish haqi kamaydi. Qishloq xo‘jaligida ham ishlab
chiqarish qisqardi.
Tashqi savdo hajmi keskin kamaydi. Buyuk Britaniyani an’anaviy
bozorlardan siqib chiqarish jarayoni kuchaydi. Shunday sharoitda ham
hukumat qator va’dalarni bajardi. Chunonchi, ko‘mir konlarida 7 soatlik
ish kuni joriy etildi. Ishsizlik bo‘yicha, sug‘urta to‘g‘risida yangi qonun
qabul qilindi. Ishsizlik bo‘yicha nafaqa olish muddati 3 oydan bir yilga
uzaytirildi.
Ishsizlikka qarshi kurash bo‘yicha yangi vazirlik va ishsizlar uchun ish
qidirish bo‘yicha maxsus qo‘mita tashkil etildi. Bu tadbirlar ishsizlarning
ahvolini ma’lum darajada yaxshilashga xizmat qildi. Biroq yirik kapital
tazyiqi ostida kun tartibida ish haqini, ishsizlik nafaqalarini kamaytirish,
bilvosita soliqlarni oshirish masalasi ko‘ndalang bo‘lib qoldi. Bu hol
Leyboristlar partiyasining bo‘linib ketishiga olib keldi.
Yuqorida qayd etilgan masala tarafdori bo‘lgan R. Makdonald 1931-yil
25-avgustda «Milliy hukumat» deb atalgan koalitsion hukumat tuzdi (uning
tarkibiga milliy-leyboristlar, milliy-liberallar va konservatorlar partiyasi
vakillari kirdi).
Shunday sharoitda, 1931-yil oktabr oyida parlamentga navbatdan tashqari
saylov o‘tkazildi. Unda konservatorlar partiyasi g‘alaba qozondi (740 o‘rin).
Yana milliy hukumat (1931—1935) tuzildi. Uni yana R. Makdonald bosh-
qardi. Hukumat ish haqini va ijtimoiy sohalarga ajratiladigan xarajatlarni
kamaytirish hisobiga inqirozdan chiqish dasturini amalga oshira boshladi.
Ingliz kapitalining chetga ko‘plab chiqib ketishidan qo‘rqqan hukumat funt
sterlingning oltinga nisbatan qiymatini bekor qildi. Binobarin, endilikda
funt sterling oltinga almashtirilmaydigan bo‘ldi. Ayni paytda AQSH va
Fransiya banklari Buyuk Britaniyaga 80 mln funt sterling miqdorda qarz
berdi.
Hukumat tashqi savdoda erkin savdodan voz kechish va proteksionizm
(milliy iqtisodiyotni himoya qilish) yo‘lidan bordi. Unga ko‘ra, imperiya
tarkibiga kiruvchi hududlarda ingliz tovarlaridan olinadigan boj chet davlatlar
tovarlarinikidan 10 foiz kam miqdorda belgilandi. Bu tadbir Buyuk Britaniya-
ning imperiya bozorlaridagi mavqeyini mustahkamladi.
Hukumat ko‘rgan chora-tadbirlar o‘z samarasini berdi. 1932-yil oxiridan
boshlab iqtisodiyotda biroz bo‘lsa-da, sog‘lomlashish boshlandi. 1934-yilga
kelib sanoat ishlab chiqarishi hajmi 1929-yil darajasiga yetdi.
1935-yil oxirida parlamentga bo‘lib o‘tgan saylovlarda Konservatorlar