Jahon siyosiy mafkuralari tarixi tayanch iboralar avangardizm

INTELLEKTUALIZM (lot. Intellectus — aql) -fal-iy ta’limot bo’lib, intellekt vositasi 

b-n  bilishni  birinchi  o’rniga  suradi  va  uni  xissiy  bilishdan  hamda  amaliyotdan 

metafiziklarcha aj-ratib qo’yadi. Antik fal.ning bir guruh vakillari (eleatlar, Platonchilar) 

I.  hissiy  bilishning  haqiqatligini  inkor  etuvchi,  faqat  intellektual  bilishni  birdan-bir 

ishonchli  bilim  deb  hisob-lovchi  ta’limot  ekanligini  e’tirof  etadi.  Yangi  fal.da  I. 

sensualizmning bir yoqlamaligiga qar-shi chiqadi (Dekart, Kartizian, qisman spinozo-

izm). 

INTUITIVIZM  (lot.  Irituitio  —  diqqat  b-n  ku-zatmoq)  -  -  moddiy  va  ma’naviy 

borliqni,  taj-riba va tafakkurga tayanmagan holda, faqat intu-itsiya  yordamida  bilish 

mumkin,  deb  da’vo  qiluv-chi  fal-iy  oqim.  I.  ongni  ijtimoiy  amaliyot  va  tafakkurga 

aloqasi  bo’lmagan  alohida  bir  xusu-siyat,  deb  hisoblaydi.  I.  asoschilari  Platon,  De-

mokrit, 19-a.dan boshlab Gegelь, Feyerbax, Z.Freyd, F.SHelling, E.Gartman, 20-

a.da  esa  A.Bergson,  E.Gusserl  va  b.dir.  I.  tarafdorlari  intuitsiyani  mutlaq  qimmatga, 

o’zgarmas moxiyatga ega deb qaraydilar. 

IRRATSIONALIZM (lot. irrationaHs — aqlsiz, ong-siz) — falsafiy atama bo’lib, ikki 

ma’noda  ish-latiladi:  birinchisi,  bilish  mumkin  emas  degan  ma’no  bo’lib,  muxolifi 

bo’lgan fal-iy tamoyil xu-susida ketadi. CHunki birinchi ma’no «agnostitsizm» atamasida 

ko’rilishi o’z aksini topadi. Faqat aql yordamida bilimga ega bo’lish tamoyilining qara-

ma-qarshi  tomonidir.  I.  bilishning  noaqliy  (yoki  aqvdan quyi yoki yuqori) bosqichlari 

ham  mavjud-ligini  tan  oladi  va  shu  bosqichlar  mazmunining  tahliliga  alohida  e’tibor 

beradi 

ISIXAZM  (yun.  hesychia-osoyishtalik,  kech-moq)  -  Vizantiyada  4—7-

a.larda paydo bo’lgan g’oyaviy oqim (Grigoriy Sinati, Nil Sorskiy);  tor ma’noda 

—  Grigoriy  Palamaning  diniy  fal-iy  ta’limoti.  Keng  ma’noda  --  etik-asketik  ta’limot 

bo’lib,  uning  mazmuni  ko’z  yoshi  to’kish  va  ongni  tayyorlash  orqali  qalbni 

tozalash va u orqali insonning Xudo b-n birlashishi mumkin ekanligi haqidadir; Yoga 

metodi  b-n  ba’zi  tash-qi  o’xshashlikka  ega  bo’lgan  psixofizik  nazorat  tizimini  o’z 

ichiga oladi va insonni osoyishta hayot kechirishga undaydi.