Жаббаров, Юсупов

 
Nazorat savollari va topshiriqlar. 
 
1.  Suyuqlik qattiq jismni qachon ho’llaydi? 
2.  Chegaraviy burchak nima? 
3.  Kapillyarlik hodisasi deb nimaga aytiladi? 
4.  Menisk nima? 
5.  Jyuren-Borelli formulasini yozib tushintiring. 
6.  Kapillyarlik hodisasining tabiatdagi ahamiyatini tushintiring. 
 
§35. ERITMALAR 
 
Reja:  
1.  Eritmalarning hosil bo’lish jarayoni. 
2.  To’yingan va to’yinmagan eritmalarning xususiyatlari. 
3.  Eritmalarda molekulalar orasidagi tutinish kuchlarining o’zgarishi. 
4.  Ideal eritma haqida tushuncha. 
 
Tayanch iboralar: Eritma, to’yingan eritma, tutinish kuchlari, eruvchi, erituvchi, 
molyar konsentratsiya, hajmiy konsentratsiya, ideal eritma. 
 
        Eritmalar  deb  suyuq  holatdagi  ikki  yoki  bir  necha  moddalarning  molekulyar 
aralashmasiga  aytiladi.  Kristallanish  tufayli  ikki  komponentali  atomlardan  iborat 
modda  qattiq  fazani  hosil  qiladi.  Bunday  qattiq  fazadagi  modda  qattiq  eritma 
deyiladi.  Ular  yumshoq  almashinuvchi,  kiruvchi  va  ajraluvchi  eritmalarga  bo’linadi. 
Quyida asosan, suyuq eritmalarning xossalari qaraladi.  

---

137 
 
          Ma’lumki,  eritma  tayyorlash  uchun  eruvchi  va  erituvchi  moddalar  zarur 
bo’ladi. Agar eritmada moddalardan biri ikkinchisiga nisbatan ancha ko’proq bo’lsa, 
unga erituvchi modda, ikkinchisiga esa eruvchi modda deyiladi. 
         Agar  erigan  modda  molekulalarining  soni  erituvchining  molekulalari  soniga 
nisbatan  juda  kam  bo’lsa,  bunday  eritmalarga  kuchsiz  yoki  suyultirilgan  eritmalar 
deyiladi.  Tarkibida    ko’p  eruvchi  modda  bo’lgan  eritmalarga  kuchli  eritmalar,  juda 
kuchli eritmalarga esa konsentrlangan eritmalar deyiladi. 
         Odatda  modda eriyotgan paytda  yo  issiqlik  yutiladi  yoki ajraladi.  Agar  issiqlik 
ajralsa musbat issiq effekt, agar issiqlik yutilsa manfiy issiq effekt deyiladi. 
           Erish  mexanizmi  har  bir  dastlabki  moddalarning  molekulalari  orasida 
bog’lanishni buzadi va    eritmadagi moddalar molekulalari orasida yangi bog’lanish 
hosil  qiladi.  Ko’p  hollarda  modda  molekulalari  o’z  tarkibiy  qismlari  bo’lmagan   
ionlarga ajraladi. Erish vaqtida modda molekulalarining ajralishiga ma’lum energiya 
sarflanadi. Shunga ko’ra, erish vaqtida sovush ro’y beradi. Eritma tarkibiga kiruvchi 
moddalar  uning  komponentalari  deyiladi.  Komponentalarning  eritmadagi  nisbiy 
tarkibi  ularning  konsentratsiyasi  bilan  xarakterlanadi.  Konsentratsiyalar  og’irlik 
bo’yicha hajmiy va molyar turlarga ajratiladi. 
          Og’irlik  bo’yicha  konsentratsiyada  qaralayotgan  komponenta  og’irligining 
umumiy  eritma  og’irligiga  nisbati  olinadi.  Molyar  konsentratsiya  qaralayotgan 
komponenta  mollar  sonining  eritma  mollar  soniga  nisbati  bilan  aniqlanadi. 
Komponentaning  hajmiy  konsentratsiyasi  deb  eritmaning  birlik  hajmdagi 
(grammlarda yoki mollardagi) miqdoriga aytiladi. 
         Erishi mumkin bo’lgan moddaning eng katta miqdoriga ega eritmaga to’yingan 
eritma deyiladi. 
          To’yingan  eritma  konsentratsiyasi  qaralayotgan  moddaning  erituvchida  erish 
qobiliyatini  ifodalovchi  ko’rsatgich  hisoblanadi.  Unga  eruvchanlik  deyiladi  va  u 
haroratga bog’liq bo’ladi. Musbat issiq effektga ega modda uchun harorat ko’tarilishi 
bilan  eruvchanlik  kamayadi,  manfiy  issiq  effektga  ega  moddalar  uchun  esa  harorat 
ko’tarilishi bilan eruvchanlik oshadi. 
           Erish issiqligi nolga teng bo’lgan eritmalarga ideal eritmalar deyiladi. Bunday 
eritmalarda  eriyotgan  va  eritayotgan  moddalar  molekulalari  orasidagi  o’zaro  ta’sir 
xarakteri  erituvchi  molekulalari  orasidagi  o’zaro  ta’sir  kabi  bo’ladi.  Bu  shuni 
bildiradiki,  eritmada  molekulalar  orasidagi  o’zaro  ta’sir  o’zgarmaydi,  agar  eruvchi 
modda  biror  miqdordagi  molekulalari  soni    almashtirilsa,  erituvchi  moddaning  ham 
shuncha molekulalari almashadi va aksincha.